Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z jej systemem gospodarowania wodami podziem- nymi w Tarnowskich Górach

Transkrypt

1

2

3 Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z jej systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach jest największą i najważniejszą historycznie kopalnią ołowiu, srebra i cynku w Polsce, wraz z zintegrowanym, podziemnym systemem gospodarowania wodą, który zawiera pionierski system zaopatrywania w wodę, największy tego rodzaju na świecie. Produkcja ołowiu w Tarnowskich Górach w XVI wieku odegrała kluczową rolę w europejskim hutnictwie srebra, a produkcja cynku w wieku XIX zdominowała światową podaż metalu architektonicznego. Kopalnia i związane z nią zakłady przemysłowe państwa pruskiego stały się fundamentem niemieckiej rewolucji przemysłowej, która pojawiła się na Śląsku i dostosowały swój system odwadniania do zaopatrywania w wodę, zaspokajając niemal w pełni zapotrzebowanie na wodę szybko rosnącej liczby ludności i dynamicznie rozwijającego się przemysłu. Dziedzictwo podziemne pozostaje pod opieką lokalnej społeczności i działającego w jej ramach stowarzyszenia zajmującego się ochroną dziedzictwa ziemi tarnogórskiej, które ma swoje korzenie w latach 30-stych XX wieku i prowadzi nieprzerwaną, sformalizowaną działalność od 1957 roku. Takie zaangażowanie pokazuje siłę górnictwa i przemysłu w samym sercu śląskiej kultury. Poza tym częściowa dostępność podziemnej części dobra, którego udostępnianie i upowszechniania sięga XIX w., jest wyjątkowa. Plan zarządzania jest załącznikiem do dokumentacji wniosku o wpis dobra na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Składa się z: Wprowadzenia, Strategii i planu działań ochronnych, Strategii interpretacji i udostępniania turystycznego oraz Strategii przygotowania na wypadek wystąpienia zagrożeń. Plan zarządzania został opracowany przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej w ścisłej współpracy z Urzędem Miejskim w Tarnowskich Górach i innymi zainteresowanymi stronami lub interesariuszami. Opracowanie planu zostało zlecone przez Narodowy Instytut Dziedzictwa i sfinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

4 Opracowanie Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej ul. Gliwicka Tarnowskie Góry tel.: , tel. kom.: smzt@kopalniasrebra.pl Autorzy: 1. Zbigniew Pawlak 2. Barry Gamble 3. Xenia Modrzejewska-Mrozowska 4. Grzegorz Rudnicki Współpraca: Lesław Janik, dr Monika Jędrzejczyk-Korycińska, Tomasz Trzcionkowski, Krzysztof Ziętek, Agnieszka Kroczek Konsultacje: dr Katarzyna Piotrowska, NID Zdjęcia: Adam Gabryś, Piotr Gad, Barry Gamble, Maciej Goryl, Agnieszka Kowalska, Rafał Krakowiak, Piotr Miemiec, Zygmunt Maczek, Xenia Modrzejewska-Mrozowska, Dominika Pawlak, Patryk Pohl, Sebastian Romankiewicz, Przemysław Rubacha, Grzegorz Rudnicki, Mariusz Senderowski, Wojtek Stankiewicz, Marian Wróbel, Krzysztof Ziętek Opracowanie map: Arkadiusz Łukawski, NID Projekt graficzny i skład Printomato Druk PPHU Drukpol sp.j. ul. Kochanowskiego Tarnowskie Góry

5 SPIS TREŚCI Wprowadzenie Część I Strategia i plan działań ochronnych Część II Strategia interpretacji i udostępniania turystycznego Część III Strategia postępowania na wypadek wystąpienia zagrożeń Załączniki

6 Strażnicy przeszłości, pionierzy przyszłości Konwencja światowego dziedzictwa zobowiązuje do ochrony, konserwacji, prezentacji i przekazania przyszłym pokoleniom wspólnego dziedzictwa ludzkości. Gospodarowanie obszarem dziedzictwa to sztuka trudna, wymagająca wytrwałości, zaangażowania, dużych umiejętności fachowych. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, inicjator przygotowania wniosku o wpis Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach na listę światowego dziedzictwa UNESCO, od ponad półwiecza skutecznie troszczy się o dorobek przodków. Jednak sprostanie wymogom stawianym przed opiekunami miejsc kandydujących na listę światowego dziedzictwa, jak i sprostanie współczesnym oczekiwaniom w stosunku do dziedzictwa zmusza do ciągłej refleksji, budowania i stałego usprawniania systemu trwałej, ukierunkowanej współpracy. Tarngórskie kopalnie, choć zgłaszane na Listę jako obiekt kulturowy, łączą w sobie w sposób unikatowy dzieło przyrody i człowieka. Niezwykle bogate zasoby naturalne były podstawą rozwoju gospodarczego regionu, ale ich wykorzystanie wymagało wyjątkowych zdolności i umiejętności człowieka. Po zaprzestaniu wydobycia rud w krajobrazie Tarnowskich Gór pozostał labirynt podziemnych korytarzy i kosmiczna rzeźba terenu. Ten wyjątkowy, różnorodny krajobraz pogórniczy ulega zmianom, oprócz dalszych przekształceń antropogenicznych, również naturalnej stopniowej renaturalizacji. Rozpoznanie zasobów, poznanie procesów, określenie potencjalnych rezultatów planowanie zarządzania krajobrazem kulturowym we wszystkich jego wymiarach to zadanie wymagające. Tak jak pierwotnie od znajomości środowiska i umiejętności człowieka zależał rozwój górnictwa i powstanie niezwykłego zabytku, tak teraz zależy od tego efektywność jego ochrony. IV

7 Z inicjatywy Generalnego Konserwatora Zabytków w 2015 roku w Narodowym Instytucie Dziedzictwa został utworzony Ośrodek ds. światowego dziedzictwa. Celem jego działania jest usprawnienie zarządzania i podniesienie poziomu ochrony dóbr światowego dziedzictwa w Polsce. Wśród zadań Ośrodka powierzonych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego znajduje się realizacja procedury składania wniosków o wpis na listę światowego dziedzictwa oraz kształtowanie i promowanie modelu efektywnej ochrony i zarządzania dobrami światowego dziedzictwa. Realizacja tych dwóch zadań spotkała się przy opracowaniu Planu zarządzania jako załącznika do wniosku o wpis Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach na listę światowego dziedzictwa. Planowanie zarządzania niestety pozostaje ciągle rzadkością w praktyce ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce. Niniejszy Plan zarządzania, opracowany przy wsparciu Narodowego Instytutu Dziedzictwa przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej we współpracy z Urzędem Miejskim w Tarnowskich Górach oraz pozostałymi kluczowymi interesariuszami, określa zasady i nakreśla główne kierunki działań zostawiając miejsce na ewoluowanie w poszukiwaniu najskuteczniejszych rozwiązań. Zdobyta w ten sposób wiedza i doświadczenie współpracy będzie z pewnością procentowało na przyszłość, a przygotowany dokument oprócz sprostania wymogom, ma charakter dobrej praktyki wskazania właściwego podejścia i sposobu działania w ochronie dziedzictwa. Prof. Małgorzata Rozbicka Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa V

8 VI

9 Starania Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej zmierzające do wpisania struktury kopalni rud ołowiu, srebra, cynku w Tarnowskich Górach wraz z unikatowym systemem gospodarki wodami podziemnymi zasługują na wsparcie i słowa uznania. Trwająca przez dekady działalność Waszego Stowarzyszenia, dzięki której już miliony osób odwiedziło Zabytkową Kopalnię Srebra i Sztolnię Czarnego Pstrąga udowadniają, że wiedza i profesjonalne traktowanie substancji zabytkowej oraz pasja i zaangażowanie to gwarancja skutecznej popularyzacji i ochrony dziedzictwa kultury przemysłowej. Wierzę, że zespół tarnogórskich podziemi doskonale ilustruje proces industrializacji, dzięki której Górny Śląsk przekształcił się w XIX wieku w jeden z najnowocześniejszych regionów Europy i świata. Dzięki osiągnięciom postępu technicznego, wzrostowi wydajności pracy, a także innowacjom w zakresie bezpieczeństwa socjalnego rósł dobrobyt jego mieszkańców. Katalizatorem tych przemian było górnictwo i metalurgia cynku i ołowiu, minerałów tak charakterystycznych dla ziemi tarnogórskiej. To tu rodziła się industrializacja. Gorąco więc popieram starania Stowarzyszenia na rzecz wpisania tarnogórskich podziemi na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jedną z cech charakteryzujących projekty przygotowane przez członków Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej jest konsekwencja i nieustające dążenie do ich realizacji. W tym kontekście można wspomnieć o Waszej przynależności do Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego i wiodącej roli Zabytkowej Kopalni Srebra w tej sieci, jako miejsca, w którym oferowana jest zwiedzającym najwyższa jakość i różnorodność usług, przy jednoczesnej unikatowości merytorycznej. Należy również podkreślić, iż znaczenie tarnogórskich podziemi zostało już docenione poprzez wpis na Listę Pomników Historii. To najwyższe wyróżnienie dla obiektu zabytkowego dotyczy tylko 60 zabytków w Polsce, tych które cechuje szczególna wartość i znaczenie dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju. W moim przekonaniu o końcowym sukcesie procesu aplikacji na listę światowego dziedzictwa UNESCO decydują kompleksowość sporządzonego wniosku i zawarte w nim informacje. Rzetelna i skrupulatna praca realizowana przez ostatnie 6 lat przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej pozwoliła wskazać, iż w przypadku systemu tarnogórskich podziemi możemy mówić o wybitności dzieła twórczego geniuszu człowieka i znaczącej wymianie wartości w dziedzinie rozwoju techniki, który zachodził w Europie dzięki wydobyciu w Tarnowskich Górach rud ołowiu, srebra i cynku. Działalność ta pozostawiła do dzisiaj wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej, o czym świadczyć może upowszechniania przez Stowarzyszenie bogata tradycja tarnogórskich gwarków. Głęboko wierzę, że powyższe argumenty będą przekonywujące, a województwo śląskie już w niedalekiej przyszłości dołączy do grona tych polskich regionów, które prezentują obiekty kluczowe dla światowego dziedzictwa. Henryk Mercik Członek Zarządu Województwa Śląskiego VII

10 VIII

11 Drodzy Państwo Jedną z najważniejszych koncepcji naszych czasów jest pojęcie zrównoważonego rozwoju, czyli takie korzystanie z istniejących zasobów: w wymiarze środowiskowym, społecznym i gospodarczym, aby można je było przekazać przyszłym pokoleniom do wykorzystania i rozwoju. Dziedzictwo kulturowe i zdolność rozumienia przeszłości mają swój udział w budowaniu jakości naszego życia, stanowiąc, zauważalny w coraz większym stopniu, wkład do ochrony środowiska, kapitału społecznego i wzrostu gospodarczego. Rozszerzające się pojęcie dziedzictwa, które zaczyna obejmować krajobrazy, ośrodki miejskie, ośrodki przemysłowe obok tradycyjnych elementów ruin, pomników, wspaniałych budowli wymaga zaangażowania w całościowe zarządzanie dobrem. System zarządzania dziedzictwem kulturowym pomaga konserwować określone dobro lub ich grupę i nimi zarządzać w sposób, który wzmacnia możliwe do osiągnięcia korzyści, tak aby wykraczały one poza ramy danego dobra. Unikalne dziedzictwo kulturowe Tarnowskich Gór to min. wyrobiska kopalniane z systemem sztolni odwadniających, system gospodarowania wodą pogórniczą, wodociąg miejski oraz założony na przełomie XIX i XX wieku Park Miejski będący przykładem jednego z pierwszych zrewitalizowanych terenów pogórniczych. Łącznie dwadzieścia sześć związanych ze sobą elementów, które są w gestii Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, państwa polskiego, samorządów lokalnych, właścicieli prywatnych - rozproszone terytorialnie na obszarze trzech sąsiadujących ze sobą gmin. Władze Tarnowskich Gór jako jeden z interesariuszy są w pełni świadome wartości dobra, które jest na jego terenie jak i obowiązków z tego wynikających. Od początku włączamy się w budowę systemu zarządzania naszym dziedzictwem zarówno w aspekcie prawnym, organizacyjnym jak i intelektualnym, aby system mógł działać. Również nasi sąsiedzi miasto Bytom i Gmina Zbrosławice są zdeterminowani do współdziałania przy budowie tego systemu. Wspólnie opracowany został schemat współpracy na rzecz ochrony, prezentacji, i zarządzania nominowanego dobra. Osobista obecność najwyższych władz miasta w Komitecie Sterującym, zespole tworzącym Lidera Zarządzającego oraz upoważnionych przedstawicieli w Grupie Roboczej jest wyrazem naszego odpowiedzialnego podejścia do podjętego przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej wysiłku oraz deklaracją pełnego wsparcia rozpoczętych już działań. Jestem pewien, że nasze działania umożliwią planowanie, wdrożenie i monitorowanie działań, w sposób gwarantujący zachowanie i skuteczne zarządzania naszym dziedzictwem oraz jego wartościami w sposób zgodny z założeniami zrównoważonego rozwoju. Piotr Skrabaczewski Zastępca Burmistrza Tarnowskich Gór ds. Gospodarczych IX

12 Dbając o tożsamość Gdy byłem dzieckiem bawiłem się z kolegami na licznych wówczas pagórkach rozsianych w wielu częściach miasta. Nie zdawałem sobie jednak sprawy, iż krajobraz ten to prawdziwe dzieło sztuki, efekt ciężkiej ludzkiej pracy, pracy naszych przodków. Wydawało mi się, że wzniesienia te ukształtowała natura. Pamiętam również moją pierwszą wycieczkę do podziemi, gdy moim oczom ukazał się bezkres korytarzy, wody i skał. Nasunęło mi się pytanie kto i dlaczego wykuł w skale tyle chodników i komór? Pierwsze wrażenie mocno utkwiło mi w pamięci. Od blisko 30 lat razem z kolegami ze Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej eksploruję ten podziemny labirynt korytarzy. Istnieje wiele miejsc, do których jeszcze nie dotarłem. Chodniki ciągną się w nieskończoność. Dla mnie to gigantyczna rzeźba, pozostawiona przez naszych przodków. Przeglądając kolejne strony historycznych dokumentów dowiedziałem się o niezwykłych dokonaniach, jakie miały miejsce w Tarnowskich Górach. Przez te wszystkie lata nurtowało mnie pytanie, dlaczego świat o tym miejscu tak mało wie? To zaczęło się zmieniać w roku 2004, kiedy podziemia tarnogórskie zostały wpisane na prezydencką listę Pomników Historii. Tym samym otwarto drzwi mojemu stowarzyszeniu w staraniu się o wpis, tym razem na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Postanowiłem z kolegami odczarować historię Tarnowskich Gór i nadać miastu inny wymiar. Od sześciu lat współpracuję nad pisaniem wniosku, aby dostać się na najważniejszą listę dziedzictwa na świecie. Po drodze, w 2013 roku moje Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, jako pierwsza organizacja pozarządowa otrzymała tytuł Strażnika Dziedzictwa Rzeczypospolitej, nadany przez Senat Rzeczpospolitej Polskiej. Jestem świadom, iż poprzez codzienną troskę to na mnie i moim pokoleniu spoczywa obowiązek dobrego zarządzania tak, aby świadectwo przeszłości pozostało świadectwem w przyszłości. X

13 Nominowane dobro liczy 28 atrybutów, a zarządzane przez różne podmioty powoduje, że jest to bardzo trudny obiekt w administrowaniu. Rozpoczęliśmy konsultacje z właścicielami gruntów, mieszkańcami, specjalistami oraz departamentami rządowymi od poziomu lokalnego poprzez regionalny do krajowego. Cieszę się z zaangażowania władz miasta Tarnowskie Góry, Bytomia i gminy Zbrosławice w ochronę naszego dziedzictwa. Światowe dziedzictwo i proces przygotowania kandydatury nie tylko zwiększa świadomość, ale i wzmacnia relacje. Pracujemy razem, udostępniamy zasoby oraz dzielimy się wiedzą, zadaniami i wyzwaniami. Podjęliśmy współpracę tak, aby opracować odpowiedni system zarządzania, obejmujący pewne ramy prawne, organizacyjne oraz procedury przeciwdziałania zagrożeniom. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej i miasto Tarnowskie Góry podjęło decyzję o koordynowaniu zarządzania dobrem. Zobowiązanie, które podjęliśmy jest szerokie i wiążące, a nasi partnerzy są gotowi nas w tym wspierać. To bardzo ważne, ponieważ daje nam pewność, iż samo zarządzanie, monitoring, konserwacja, jak i planowanie przestrzenne będzie prowadzone w sposób właściwy i zrównoważony dla całego obszaru. Jestem przekonany, iż nasze wspólne działania w celu interpretacji, prezentacji i przyszłego wykorzystania ochronią nasze dziedzictwo, a przyszłe pokolenie będzie dumne ze swojego górniczego rodowodu. Z górniczym pozdrowieniem Szczęść Boże, Zbigniew Pawlak V-ce Przewodniczący Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej XI

14

15 Fotografie: Wprowadzenie Mikołaj Gospodarek strona tytułowa Zygmunt Maczek s. XII Barry Gamble s. 33 górne i dolne, 49 dolne, 69 Xenia Modrzejewska-Mrozowska s. 39 dolne, 43 górne Sebastian Romankiewicz s. 45, 51 górne i dolne, 53 górne Krzysztof Ziętek s. 35 dolne, 37 górne, 43 dolne, 49 górne Wojtek Stankiewicz s. 6, 25, 31 górne Maciej Goryl s. 53 dolne Piotr Gad s. 31 dolne, 35 górne, 37 dolne, 47 górne i dolne, 56, 78 Rafał Krakowiak s. 4 Przemysław Rubacha s. 27, 39 Piotr Miemiec s. 41 górne Dominika Pawlak s. 41 dolne Archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej s.12 Strategia i plan działań ochronnych Sebastian Romankiewicz strona tytułowa Zenon Lis s. 4 Archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej s. 8 Zygmunt Maczek s. 15, 18, 24, 37, 65, 73, 86, 91 Monika Jędrzejczyk-Korycińska s. 61 Strategia interpretacji i udostępniania turystycznego Zbigniew Pawlak strona tytułowa Adam Gabryś s. 12 Piotr Gad s. 5, 40 Maciej Goryl s. 21, 51 Barry Gamble s. 38, 43 Agnieszka Kowalska s. 30, 35, 48, 49, 52 Patryk Pohl s. 44, 45, 46, 47 Grzegorz Rudnicki s. 20 Mariusz Senderowski s.26 górne i dolne Marian Wróbel s. 28 Krzysztof Ziętek s. 16 Archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej s. 17 Strategia działań na wypadek wystąpienia zagrożeń Wojtek Stankiewicz strona tytułowa Zenon Lis s.9 Wojtek Stankiewicz s.12, 37 Henryk Krzykawski s. 15 dolne Piotr Gad s. 15 górne Sebastian Romankiewicz s.17, 21 Krzysztof Ziętek s. 45, 48 Załączniki Wojtek Stankiewicz strona tytułowa

16 Wprowadzenie

17

18 SPIS TREŚCI 1. Cel i status Planu zarządzania Cel opracowania Planu zarządzania Status Planu zarządzania Koordynacja między Planem zarządzania a innymi dokumentami 8 2. Wizja Charakterystyka dobra Lokalizacja i identyfikacja dobra i jego strefy buforowej Historia i rozwój Analiza źródeł Charakterystyka atrybutów Znaczenie dobra Projekt Orzeczenia wyjątkowej powszechnej wartości Wartości kulturowe i przyrodnicze oraz ich wkład w wyjątkową powszechną wartość 70

19 1. Cel i status Planu zarządzania

20 3 WPROWADZENIE

21 WPROWADZENIE 1.1 Cel opracowania Planu zarządzania Miejsca są wpisywane na listę światowego dziedzictwa przez Komitet światowego dziedzictwa na mocy Konwencji UNESCO z 1972 r. w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Konwencja światowego dziedzictwa) dla ich wyjątkowej powszechnej wartości (WPW, ang. OUV) czyli... znaczenia kulturowego lub przyrodniczego, które jest na tyle wyjątkowe, że przekracza granice państwowe i ma powszechne znaczenie dla obecnych i przyszłych pokoleń ludzkości. Z tego faktu wynika konieczność nieustannej ochrony tego rodzaju dziedzictwa przez całą międzynarodową społeczność (Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa 2015, par. 49). Zasadą światowego dziedzictwa jest to, że dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze na całym świecie, które posiada wyjątkową powszechną wartość, potrzebuje międzynarodowego statusu i potwierdzenia znaczenia w celu zarządzania i ochrony. Głównym celem Konwencji światowego dziedzictwa jest długofalowa ochrona i konserwacja miejsc wpisanych na listę światowego dziedzictwa. Każde Państwo będące Stroną niniejszej Konwencji uznaje, że na nim spoczywa w pierwszym rzędzie obowiązek zapewnienia identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, o którym mowa w artykułach 1 i 2, znajdującego się na jego terytorium. Będzie się ono starało spełnić ten obowiązek zarówno własnymi siłami, wykorzystując maksymalnie swoje środki, jak również w razie konieczności, przy pomocy i współpracy międzynarodowej, z których może korzystać w szczególności w dziedzinach finansowej, artystycznej, naukowej i technicznej (art. 4 Konwencji). Wytyczne operacyjne wymagają, aby miejsce światowego dziedzictwa posiadało odpowiedni system ochrony i zarządzania zapewniający jego zachowanie (par. 78), zaś par. 108 i 109 odnoszą się do aspektów, które powinien uwzględniać system zarządzania. Dlatego też Państwo-Strona ma obowiązek zagwarantowania, aby miejsca światowego dziedzictwa znajdujące się w granicach jego jurysdykcji zostały zachowane dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń poprzez zarówno wprowadzenie instytucji prawnej ochrony, jak i odpowiedzialne, partycypacyjne i zrównoważone zarządzanie. 4

22 Identyfikacja Identyfikacja i wytyczenie granic dóbr posiadających wyjątkową powszechną wartość jest obowiązkiem Państw-Stron (art. 3 Konwencji). Zdolność rozumienia tej wartości zależy, w części, od stopnia dostępności i zrozumienia informacji na temat dziedzictwa i jego wartości. Proces identyfikacji i określenia granic obejmuje badania i inwentaryzację zabytków, zespołów i miejsc zabytkowych, które mają podlegać ochronie na mocy przepisów Konwencji światowego dziedzictwa. WPROWADZENIE Ochrona Ochrona najczęściej odnosi się do działań prawnych, których celem jest zachowanie dziedzictwa. Zgodnie z Wytycznymi operacyjnymi, wszystkie dobra wpisane na listę światowego dziedzictwa muszą posiadać adekwatną długofalową ochronę prawną, regulacyjną, instytucjonalną na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym, której celem jest ich zachowanie (Wytyczne operacyjne, par. 97). Narzędzia prawne i regulacyjne powinny zapewnić ochronę dobra przed rozwojem i zmianami, które mogą negatywnie wpływać na wyjątkową powszechną wartość lub integralność czy autentyczność (Wytyczne operacyjne, par. 98). Konserwacja Odwołując się do Wytycznych operacyjnych i Dokumentu z Nara dotyczącego autentyzmu z 1994 r. konserwacja oznacza wszystkie wysiłki, których celem jest zrozumienie dziedzictwa kulturowego, poznanie jego historii i wymowy, zagwarantowanie jego materialnego zachowania i, jeżeli jest to wymagane, jego prezentacja, restauracja i wzmocnienie. Innymi słowy, konserwacja obejmuje wszystkie działania i procesy związane z opiekowaniem się miejscem podejmowane w celu zachowania jego znaczenia (patrz również: Karta z Burra). Rewaloryzacja Termin presentation został przetłumaczony w oficjalnym tekście Konwencji w języku polski na rewaloryzacja. Wnioskując z analizy oryginalnego tekstu dokumentu, zarówno w języku angielski, francuskim jak i polskim, można przyjąć, że terminy te odnoszą się do nadania dziedzictwu odpowiedniej funkcji w życiu zbiorowym (art. 5 Konwencji). Prezentacja dziedzictwa obejmuje serię aktywności, których celem jest fizyczne i intelektualne udostępnienie dobra. Oznacza ona starannie zaplanowaną komunikację znaczenia dziedzictwa adresowaną do różnych grup odbiorców. Działania są skierowane do współczesnych pokoleń, aby pomóc im w zrozumieniu i docenianiu wartości i znaczenia dziedzictwa, jak również do przyszłych pokoleń, aby umożliwić im przejęcie opieki nad dziedzictwem w możliwie najpełniejszym rozumieniu i uznaniu jego wartości. 5

23 WPROWADZENIE Efektywny system zarządzania podparty planem zarządzana jest jednym z podstawowych sposobów wypełnienia zobowiązań nałożonych Konwencją światowego dziedzictwa. Podejście do tej kwestii jest regulowane przez Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa (UNESCO, 2015), wsparte poradnikiem światowego dziedzictwa Zarządzanie Światowym Dziedzictwem Kulturowym (UNESCO, 2013) oraz najnowszym opracowaniem UNESCO w zakresie światowego dziedzictwa i zrównoważonego rozwoju. Plan zarządzania przyjmuje podejście oparte na wartościach, które tłumaczy, dlaczego dobro kandydujące do wpisu na listę światowego dziedzictwa jest znaczące i w jaki sposób jego znaczenie zostanie utrzymane w nowym zakresie użytkowania, zmian, konserwacji lub zarządzania. Jest to narzędzie, które zostało opracowane w szczególności w celu sprostania wymogom Konwencji światowego dziedzictwa i które ma prowadzić do sprawowania skutecznej, trwałej opieki nad dobrem światowego dziedzictwa, zachowując jego walory. Plan zarządzania został opracowany w oparciu o bardzo prosty ciąg logiczny tożsamy z tym, który towarzyszył opracowywaniu dokumentacji wniosku o wpis opisuje z czego zbudowane jest dobro, dlaczego jest ważne, co się z nim dzieje oraz analizuje i określa zasady zarządzania tymże dobrem, a następnie definiuje bardziej szczegółowe programy robocze na rzecz utrzymania, zarządzania, zapewnienia dostępności, korzystania z dobra i innych powiązanych kwestii. Wiele z zakresów odpowiedzialności państwa będącego stroną Konwencji jest, w praktyce, przejmowanych przez inne organizacje, w szczególności samorządy lokalne działające zarówno jako lokalne organy planistyczne, jak i dostawcy lub uczestnicy strategii i usług związanych z rewitalizacją, turystyką i edukacją. Codzienna odpowiedzialność za opiekę i zarządzanie dobrem leży w gestii właścicieli lub administratorów (operatorów) fizycznych składników dobra (atrybutów), które budują wyjątkową powszechną wartość. W tym przypadku jest nim Zespół koordynacyjny planu zarządzania wraz z Komitetem sterującym wyłonionym przez grupę interesariuszy Tarnowskich Gór. W proces opracowania niniejszego Planu zarządzania włączeni byli wszyscy interesariusze, z którymi prowadzono szeroko zakrojone konsultacje poprzez ich aktywne angażowanie w prace. Ważną charakterystyką sposobu, w jaki zostało ujęte dziedzictwo kulturowe proponowane do wpisu na Listę jest ugruntowana rola wolontariuszy w tym procesie. Stowarzyszenia i towarzystwa wolontariuszy odgrywają ważną rolę w identyfikacji miejsc, promowaniu partycypacji społecznej w ochronie i konserwacji oraz w rozpowszechnianiu badań i informacji, tym samym stanowiąc nieodzownych uczestników prac. 6

24 1.2 Status Planu zarządzania WPROWADZENIE Zgodnie z Konstytucją RP ratyfikowane i opublikowane w Dzienniku Ustaw umowy międzynarodowe są źródłem powszechnie obowiązującego w Polsce prawa, co oznacza że stają się źródłem praw i obowiązków konkretnych adresatów w krajowym porządku prawnym. Obowiązek ich przestrzegania dotyczy zarówno wszystkich organów administracji publicznej, jak i obywateli. Ratyfikowane umowy międzynarodowe wskazują cele i kierunki działania, do realizacji których Polska zobowiązała się przed całą społecznością międzynarodową. Polska jest stroną Konwencji światowego dziedzictwa od 1976 roku, i w związku z tym, zgodnie z prawem międzynarodowym i Konstytucją RP, jest związana postanowieniami Konwencji. Dobra światowego dziedzictwa są chronione na podstawie ogólnych zasad w oparciu o Ustawę o ochronie zabytków i opiekę nad zabytkami, Ustawę o ochronie przyrody, Ustawę o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz inne akty prawne. Plan zarządzania ma status wielostronnej umowy (nie wynika bezpośrednio z wymienionych wyżej ustaw i nie stanowi prawa lokalnego), i dlatego będzie realizowany poprzez zapisy innych, istniejących strategii i planów, właściwych dla wybranych kategorii działań. Jego opracowanie zostało zlecone przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (Ośrodek ds. światowego dziedzictwa w NID), jako element wsparcia społeczności lokalnej w opracowaniu dokumentacji wniosku o wpis na listę światowego dziedzictwa. Plan składa się z: Wprowadzenia, Strategii i planu działań ochronnych, Strategii interpretacji i udostępniania turystycznego oraz Strategii przygotowania na wypadek wystąpienia zagrożeń. Plan zarządzania jest otwartym, żywym dokumentem, narzędziem wsparcia i pomocy Narodowego Instytutu Dziedzictwa, ale będzie realizowany, usprawniany i aktualizowany na poziomie lokalnym. Niniejszy Plan zarządzania został opracowany przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, we współpracy z zarządem stowarzyszenia i przez niego zatwierdzony w celu zgłoszenia Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach na listę światowego dziedzictwa. W ramach opracowywania dokumentu miały miejsce szerokie konsultacje i dyskusje z władzami miejscowymi oraz mieszkańcami. Został powołany zespół koordynujący realizację planu zarządzania, w którego skład weszli przedstawiciele zarządu Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej oraz Urzędu Miasta w Tarnowskich Górach. Wszyscy kluczowi członkowie grupy interesariuszy Tarnowskich Gór zgodzili się związać podejściem, zawartością i przyjętymi kierunkami działania Planu zarządzania, w związku z tym są zobowiązani niezwłocznie przyjąć do realizacji i propagować właściwą ochronę, konserwację i zarządzanie dobrem. 7

25 WPROWADZENIE 1.3 Koordynacja między Planem zarządzania a innymi dokumentami Niniejszy Plan zarządzania został opracowany w oparciu o analizę obecnej sytuacji dobra oraz w oparciu o obowiązujące dokumenty strategiczne i planistyczne (stan na 2015 r.). Lista odpowiednich dokumentów strategicznych oraz regulacji prawnych została zamieszczona w sekcji 5b) i 5d) dokumentacji wniosku o wpis na Listę. Za włączenie zapisów Planu zarządzania we właściwe dokumenty i ich realizację są odpowiedzialni konkretni interesariusze w ramach własnych kompetencji planistycznych oraz pozostałych. Treść odpowiednich zapisów Planu zarządzania zostanie uwzględniona w zmianach, aktualizacjach i opracowywanych nowych dokumentach strategicznych. Zespół koordynacyjny realizacji Planu zarządzania odpowiada za koordynację i monitoring tych działań. Tabela 1. Główne plany i instytucje za nie odpowiedzialne nr tytuł Plan Ochrony Parku Kulturowego Hałda Popłuczkowa Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie, PLH Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego na obszarze Gminy Tarnowskie Góry Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego na obszarze Gminy Bytom Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego na obszarze Gminy Zbrosławice Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego północnych dzielnic miasta Tarnowskie Góry: Opatowice, Rybna, Strzybnica, Pniowiec, Sowice, części Lasowic na północ od ul. Częstochowskiej i terenów leśnych Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dzielnic: Śródmieście-Centrum, Lasowice, Osada Jana w Tarnowskich Górach Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego byłego terenu górniczego Górniczych Zakładów Dolomitowych S.A. w Siewierzu Kopalni Dolomitu Bobrowniki- Blachówka w granicach administracyjnych miasta Tarnowskie Góry okres obowiązywania bezterminowo bezterminowo bezterminowo bezterminowo bezterminowo bezterminowo bezterminowo bezterminowo instytucja odpowiedzialna Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Katowicach Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Prezydent Miasta Bytomia Wójt Gminy Zbrosławice Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry 8

26 Tabela 1. Główne plany i instytucje za nie odpowiedzialne, cd. WPROWADZENIE Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Zbrosławice dla sołectwa Ptakowice Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego północnej części miasta Bytomia, zwanego planem Blachówka część południowa Plan Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Brynek, obręb Brynek bezterminowo bezterminowo Wójt Gminy Zbrosławice Burmistrz Miasta Bytom Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach Nadleśnictwo Brynek Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych województwa śląskiego Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych dla powiatu tarnogórskiego Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych dla Tarnowskich Gór Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych dla gminy Zbrosławice Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami systematyczna aktualizacja systematyczna aktualizacja systematyczna aktualizacja systematyczna aktualizacja Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Wójt Gminy Zbrosławice 17. orientacyjnie Zarząd Województwa do 2015 r. Śląskiego 18. Wojewódzki Urząd Ochrony w Województwie Śląskim na lata Zabytków w Katowicach 19. Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego Zarząd Województwa Śląskie 2020 Śląskiego 20. Strategia Rozwoju Powiatu Tarnogórskiego Zarząd Powiatu Tarnogórskiego 21. Strategia Rozwoju Powiatu Tarnogórskiego Zarząd Powiatu do roku 2022 Tarnogórskiego 22. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Zarząd Powiatu Powiatu Tarnogórskiego na lata Tarnogórskiego 23. Strategia Rozwoju Turystyki Powiatu Zarząd Powiatu Tarnogórskiego na lata Tarnogórskiego 24. Strategia Rozwoju Miasta Tarnowskie Góry Burmistrz Miasta do roku 2022 Tarnowskie Góry 25. Strategia Rozwoju Bytomia na lata Prezydent Miasta Bytomia 26. Plan rozwoju Lokalnego dla Gminy Zbrosławice Wójt Gminy Zbrosławice Program Promocji Miasta Tarnowskie Góry na lata Program ochrony środowiska gminy Tarnowskie Góry na lata z perspektywą na lata ( ) Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry 9

27 2. Wizja

28 11 WPROWADZENIE

29 Wierzymy, że poprzez ochronę, konserwację i prezentację wyjątkowej powszechnej wartości Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodą podziemną w Tarnowskich Górach pamięć o dokonaniach naszych przodków pozostanie żywa, a pozostawione nam dziedzictwo będziemy mogli przekazać w posiadanie kolejnych pokoleń miłośników ziemi tarnogórskiej w jak najpełniejszej formie. Dołożymy wszelkich starań, aby dzielić się i propagować tę wizję oraz włączyć wszystkich mieszkańców w działania dotyczące ochrony, konserwacji i interpretacji ich dziedzictwa. 12

30 We wszystkich działaniach dotyczących dziedzictwa dążymy do osiągnięcia efektów w trzech głównych kategoriach: 1. Dziedzictwo, 2. Ludzie i 3. Społeczności. WPROWADZENIE 1. Efekty dla dziedzictwa Działania pomogą w utrzymaniu i kształtowaniu dziedzictwa w Tarnowskich Górach. Mogą one tchnąć nowe życie w zaniedbane miejsca i krajobrazy, a także zainspirować społeczność do utrwalenia swoich historii i dzielenia się nimi. Dziedzictwo będzie lepiej zarządzane Wprowadzimy wyraźne ulepszenia sposobu zarządzania dziedzictwem. Mogą one obejmować realizację planów związanych z zarządzaniem i utrzymaniem, zapewnienie dodatkowych pracowników i innych potrzebnych zasobów lub bardziej efektywne wykorzystanie zasobów przez interesariuszy. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Dzięki rezultatom ulepszeń będzie można pokazać, że zarządzane dziedzictwo posiada w długofalowej perspektywie silną pozycję oraz, tam gdzie to właściwe, lepszą sytuację finansową. Ulepszenia związane z zarządzaniem dziedzictwem mogą także oznaczać, że jesteśmy w stanie znacznie lepiej spełnić wymagania i obowiązki wynikające ze statusu światowego dziedzictwa. Dziedzictwo będzie w lepszym stanie Zostanie poprawiony stan fizyczny dziedzictwa. Może to być wynikiem prac konserwatorskich i pielęgnacyjnych oraz innych zgodnych z przyjętymi standardami prac zapobiegających dalszemu pogorszeniu się stanu dziedzictwa w odniesieniu do krajobrazu, budynków, wyposażenia, czy archiwaliów. Ulepszenia mogą także wynikać z nowych prac, np. zorganizowania dostępu do wcześniej zaniedbanych obiektów i obszarów. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Poprawa zostanie oceniona zgodne ze standardami stosowanymi przez ekspertów zawodowo zajmujących się dziedzictwem i ogólnymi wytycznymi od innych osób, np. informacjami zebranymi przy pomocy ankiet skierowanych do odwiedzających lub okolicznych mieszkańców. Dziedzictwo będzie dobrze interpretowane i objaśniane Pojawią się bardziej zrozumiałe objaśnienia lub nowe i ulepszone narzędzia ułatwiające odwiedzającym lepsze rozumienie dziedzictwa, korzystanie z niego i zdobywanie ciekawszych doświadczeń. Nowe, międzynarodowe znaczenie naszego dziedzictwa będzie podstawą prezentowanych narracji. Środki przekazu mogą obejmować nowe wystawy w muzeum; aplikację na smartphone a zawierającą informacje dotyczące bioróżnorodności i georóżnorodności krajobrazu; pogadanki lub wycieczki 13

31 WPROWADZENIE po historycznych obiektach; przystępny przewodnik po historycznym kompleksie industrialnym; lub informacje o archiwach dostępne online. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Odwiedzający i użytkownicy powiedzą nam, czy sposób interpretacji i informowania ma wysoką jakości, jest łatwy w korzystaniu oraz odpowiada na ich potrzeby i zainteresowania oraz czy poszerza ich wiedzę i uprzyjemnia odbiór dziedzictwa. Dziedzictwo będzie lepiej rozpoznane, opisane i zinwentaryzowane Dziedzictwo miejsca, w warstwie materialnej i niematerialnej, zostanie poddane interdyscyplinarnym badaniom, a wyniki tych badań zostaną upowszechnione. Może to obejmować identyfikację miejsca lub kolekcji, które są istotne dla danej społeczności i udostępnianie informacji o nich; dokumentowanie języków lub dialektów; nagrywanie wspomnień różnych osób (przekazy ustne); badanie gatunków lub siedlisk i udostępnianie danych na ich temat (z uwzględnieniem wrażliwości niektórych danych); katalogowanie i tworzenie cyfrowych kopii dokumentów archiwalnych; dokumentowanie budynku lub stanowiska archeologicznego; dokumentowanie zwyczajów lub tradycji miejsca lub społeczności. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Dziedzictwo, które było wcześniej ukryte, niezbyt dobrze znane lub niedostępne będzie teraz do dyspozycji społeczeństwa w taki lub inny sposób; odwiedzający lub użytkownicy powiedzą nam, czy jest to ważna część naszego dziedzictwa i czy ją cenią. 2. Efekty dla ludzi Ludzie ze wszystkich społeczności powinni móc zobaczyć obecność własnego dziedzictwa w lokalnej, narodowej i międzynarodowej narracji. Projekty mogą zmotywować młodych ludzi do nauki i zaangażowania się w działania związane z dziedzictwem. Umożliwią także odbycie dającego spełnienie wolontariatu, a także rozwinięcie umiejętności. Stworzą one tysiące sposobów na spędzenie ciekawego dnia poza domem. Rozwijanie umiejętności Poszczególne jednostki (lub osoby) zdobędą umiejętności, dzięki którym będzie można lepiej opiekować się dziedzictwem, sprawniej nim zarządzać, rozumieć je lub się nim dzielić (m. in. umiejętności związane z komunikacją, nauczaniem/szkoleniami, konserwacją, cyfryzacją oraz zarządzaniem projektem). Zorganizowane szkolenia będą obejmować nieformalny program edukacyjny (mentoring), szkolenia w czasie pracy lub krótkie, zewnętrzne kursy. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Osoby zaangażowane w projekty, a w tym personel i ochotnicy, będą mogli wykazać się kompetencjami w zakresie nowych, określonych umiejętności oraz jeżeli to konieczne uzyskają nowe nieformalne kwalifikacje. 14

32 Ludzie poznają nasze dziedzictwo Ludzie poszerzą swoją wiedzę i zrozumienie dziedzictwa, ponieważ będą mieli możliwość doświadczać go w sposób zgodny z potrzebami i zainteresowaniami. WPROWADZENIE Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Dorośli, dzieci i młodzież uczestniczący w projektach, odwiedzający miejsce lub angażujący się w inny sposób, np. za pomocą technologii cyfrowej, będą mogli powiedzieć, czego dowiedzieli się o dziedzictwie oraz w jaki sposób takie doświadczenie wpłynęło na nich i ich życie. Będą także mogli opowiedzieć, co zrobią z tą wiedzą; np. podzielą się nią z innymi ludźmi, wykorzystają ją w życiu zawodowym lub społecznym, albo podejmą dalszą naukę. Ludzie zmienią swoje nastawienie i/lub zachowanie Ludzie maja różne zdania na temat dziedzictwa lub własnej społeczności. Zmienią swoje nastawienie w życiu codziennym lub zostaną zmotywowane do podjęcia jakiejś formy działania. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Będzie można wykazać, że zmiany te zachodzą jako rezultat ich uczestnictwa w naszych projektach oraz dzięki otrzymanym informacjom zwrotnym. Na przykład niektórzy ludzie mogą w inny sposób postrzegać znaczenie bioróżnorodności lub wkładu młodych osób w życie społeczności; inni mogli zacząć już prace konserwatorskie lub zaprzestać korzystania w nieodpowiedni sposób z zabytkowych obiektów i obszarów. Mogli również dołączyć do grupy ds. zarządzania w organizacji partnerskiej, zdecydować się na karierę związaną z dziedzictwem lub dołączyć do innych projektów społecznych. Ludzie spędzą miło czas Osoby biorące udział w projektach stwierdzą, że jest on przyjemny, ciekawy i satysfakcjonujący. Ludzie będą mogli spędzić miło czas dzięki oferowanemu powitaniu, dobrej obsłudze klienta oraz posiadaniu odpowiednich zasobów i wyposażenia dla ludzi zaangażowanych w działania związane z dziedzictwem. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Ludzie poinformują nas, czy byli zadowoleni z możliwości interakcji społecznych; podobało im się, że są częścią zespołu, który coś osiągnął; cieszyli się z przyswajania nowych informacji dotyczących dziedzictwa; oraz że mogli cieszyć się z własnych osiągnięć. Dorośli, dzieci i młodzież zaangażowani w projekty powiedzą, czy ich wizyta spełniła lub wręcz przewyższyła ich oczekiwania; czy podobało im się na tyle, że znowu przyjadą lub ponownie wezmą udział; lub czy będą zachęcać innych do zaangażowania się. Ludzie będą mogli włączyć się w wolontariat Osoby poświęcą swój czas i talent oraz stwierdzą, że jest to satysfakcjonujące doświadczenie. 15

33 WPROWADZENIE Poświęcą swój czas na działania na wszystkich poziomach od lidera projektu i zarządzania do pomocy w organizacji wydarzeń lub stworzenia strony internetowej. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Wolontariusze będą mogli osiągnąć osobiste korzyści, niezależnie od ich doświadczenia i poziomu zaangażowania. Mogą one obejmować: nowe umiejętności; większą pewność siebie; poczucie celu; lepsze samopoczucie; uczucie, że zrobiło się coś dla dziedzictwa i społeczeństwa; lub wpływanie na powodzenie projektu i na sposób, w jaki społeczność go odbiera. 3. Efekty dla społeczności Dziedzictwo stanowi centrum przemysłu turystycznego, przyciąga zagranicznych gości i inwestycje w lokalną gospodarkę. Projekty dotyczące dziedzictwa mogą ponownie ożywić zaniedbane okolice, tworząc tętniące życiem miejsce do pracy i życia. Mogą także zwiększyć prawdziwe poczucie wspólnoty. Zostanie zmniejszony wpływ na środowisko Trzeba będzie zminimalizować wpływ na środowisko w przypadku naszego dziedzictwa i miejsc oraz jeżeli to możliwe zmniejszyć go poniżej obecnych lub wyjściowych wartości w zakresie kluczowych kwestii czyli zużycia energii i wody oraz transportu gości. Jeżeli projekty są działaniami terenowymi, będzie możliwość wpłynięcia na poziom bioróżnorodności (siedliska i gatunki), oraz poprawę stanu fizycznego siedlisk tych miejsc. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Pod koniec trwania projektów zostanie złożony raport na temat wykorzystania zasobów. Będzie można wykazać zmniejszenie emisji dwutlenku węgla generowanej przez obiekt. Więcej osób z różnych środowisk zaangażuje się w działania związane z dziedzictwem Więcej osób zaangażuje się w działania związane z dziedzictwem, a grupa odbiorców będzie bardziej zróżnicowana niż przed rozpoczęciem projektów. Zmiany zajdą jako bezpośredni efekt projektów, w szczególności prac nad rozwojem grup odbiorców oraz konsultacji społecznych, poprzez zbieranie i analizowanie informacji o ludziach uczestniczących w działaniach związanych z dziedzictwem oraz tych, którzy tego nie robią przed rozpoczęciem projektów, podczas ich trwania i po zakończeniu. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Będzie można wykazać, że zmienił się profil odbiorców; na przykład, że obejmuje teraz osoby w różnym wieku, różnych narodowości i z innych środowisk społecznych; więcej osób niepełnosprawnych; lub grup ludzi, którzy nigdy wcześniej nie angażowali się w działania związane z dziedzictwem. Będzie można również przedstawić o ile większa liczba osób odwiedza obiekt oraz 16

34 jak różni ludzie pojawiają się, uczestniczą w działaniach lub są wolontariuszami zarówno podczas trwania projektów jak i po ich zakończeniu. WPROWADZENIE Dana miejscowość/ okolica stanie się lepszym miejscem do życia, pracy i odwiedzin Zwiększy się jakość życia mieszkańców, a okolica ogólnie stanie się bardziej atrakcyjna. Dzięki poprawie wyglądu obszarów dziedzictwa lub zwiększeniu możliwości, jakie przewidziano dla mieszkańców i turystów, związanych ze zwiedzaniem, korzystaniem, angażowaniem się lub po prostu cieszeniem się z dziedzictwa, mieszkańcy będą świadczyć, że są bardziej dumni z regionu lub mają większe poczucie przynależności. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Członkowie społeczności będą mówić o większym poczuciu podzielanego rozumienia dziedzictwa. Odwiedzający miejsca dziedzictwa potwierdzą także, że poprawa okolicy nastąpiła bezpośrednio w wyniku zrealizowanych projektów oraz opowiedzą, co w nim cenią. Nastąpi pobudzenie lokalnej gospodarki Będzie dodatkowy przychód dla lokalnych firm lub pojawią się nowe firmy w okolicy. Będzie można wykazać, że projekty korzystnie wpłynęły na lokalną gospodarkę. Stanie się tak, dlatego że dotacje zostaną wydane w okolicy, ponieważ pojawi się więcej turystów w regionie lub dzięki zorganizowaniu dodatkowych pomieszczeń dla firm, które przeniosły się w te okolice lub rozszerzyły swoją działalność, niewykluczone, że pojawią się nowe miejsca pracy. Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Będzie można wykazać, że zmiany bezpośrednio wynikają ze zrealizowanych projektów, wykorzystując informacje na temat stanu lokalnej gospodarce przed ich rozpoczęciem i po zakończeniu uzyskanych od organizacji takich jak władze lokalne oraz organizacje turystyczne. Nasza organizacja będzie bardziej prężna Nasza organizacja będzie miała większą zdolność do przeciwstawienia się zagrożeniom i dostosowania się do zmieniających się okoliczności oraz zapewnienia bezpiecznej przyszłości. Możliwe będzie osiągnięcie większej odporności dzięki lepszemu zarządzaniu i większemu zaangażowaniu ze strony mieszkańców w organizację; lepszym umiejętnościom związanym z zarządzaniem i umiejętnościom personelu; nowym źródłom wiedzy i porad; oraz partnerskiej pracy polegającej na wspomaganiu się (usługi, personel i zasoby). Skąd będzie wiadomo, co zostało osiągnięte? Pojawią się nowi wolontariusze, którzy pogłębią zdolności i umiejętności; lub nowe źródła przychodu dzięki działalności komercyjnej, fundacjom lub nowym programom pozyskiwania funduszy. Będzie można wykazać, że organizacja jest silniejsza i posiada lepsze widoki na przyszłość dzięki zmianom wykonanym w ramach projektów. 17

35 3. Charakterystyka dobra

36 19 WPROWADZENIE

37 WPROWADZENIE 3.1 Lokalizacja i identyfikacja dobra i jego strefy buforowej Dobro jest usytuowane w południowej części Polski na Nizinie Śląskiej, w granicach jednej z klasycznych europejskich prowincji metalogenicznych w północnej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Państwo-Strona: Polska Województwo Śląskie, powiat: Tarnowskie Góry: miasto i gmina Tarnowskie Góry, gmina Zbrosławice Bytom: miasto Bytom Nazwa dobra: Kopalnia rud cynku, srebra i ołowiu wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach Współrzędne geograficzne z dokładnością do najbliższej sekundy: N E Powierzchnia dobra: część podziemna 1 330,70 ha część na powierzchni terenu 342,06 ha razem 1 672,76 ha powierzchnia strefy buforowej 2 774,35 ha powierzchnia łączna dodatkowych stref ochronnych 834,17 ha Opis tekstowy granic dobra: Dobro składa się z głównego kompleksu kopalnianego i systemu gospodarowania wodą, należącego do historycznej Kopalni Fryderyk oraz Stacji Wodociągowej Staszic, wraz z bezpośrednio powiązanymi atrybutami powierzchniowymi. Podczas gdy obiekt klasyfikowany jest jako pojedynczy, atrybuty zostały zakwalifikowane do 8 obszarów charakterystycznych, co ułatwia proces ochrony i zarządzania. Granice sieci podziemnej zostały tak wyznaczone, aby obejmować główne urządzenia kopalni rud ołowiu, srebra i cynku Fryderyk, jej system gospodarowania wodą (odwadniania) oraz infrastrukturę Stacji Wodociągowej Staszic, która krzyżowała się z tym systemem i wykorzystywana była do pobierania z niego wody. Granica została zrzutowana na powierzchnię trenu, obejmując wszelkie oddzielne powierzchniowe obszary charakterystyczne (które są połączone pionowo i w pozostałych dwóch wymiarach z częściami podziemnymi), oprócz roznosów, które nie są połączone w trzecim wymiarze, gdyż zostały zaprojektowane w taki sposób, aby odprowadzać wodę z obszaru kopalnianego. 20

38 3.2 Historia i rozwój WPROWADZENIE Proporcjonalnie, największa część dobra znajduje się pod ziemią, zaś pozostała część składa się z bezpośrednio z nią połączonych elementów funkcjonalnych na powierzchni. Na tym obszarze od ponad stu lat nie prowadzi się już prac wydobywczych i nie zostaną one wznowione, gdyż same złoża zostały wyeksploatowane w wyniku wielowiekowej działalności wydobywczej. Sieć wyrobisk wydobywczych zaś jest prawnie chroniona ze względu na jej wartości kulturowe i przyrodnicze. Jednakże, gospodarka wodna wykazuje pewną ciągłość, pod względem naturalnego odprowadzania wód za pomocą systemu sztolni i systemu pobierania wody do celów użytkowych (obecnie 2016 Szyb Kaehler). Atrybuty dobra, pochodzące z różnych okresów, odpowiadają dwóm głównym fazom wydobycia, mimo iż działania były sporadycznie oraz w zmniejszonej skali kontynuowane w innych okresach: Faza I Od około 1490 r. do 1600 r., gdy liczne, płytkie niezależne kopalnie prowadzące wydobycie na niewielką skalę sprzedawały srebro mennicom państwowym i co najważniejsze, eksportowały 80 procent podstawowej produkcji ołowiu celem wsparcia procesów metalurgicznych w ośrodkach wydobycia srebra i miedzi w Europie Środkowej, tworząc nowe szlaki handlowe przecinające kontynent. Od lat 30-stych XVI w. Tarnowskie Góry były obszarem najbardziej obfitym w rudy srebronośne w dzisiejszych granicach Polski, zaś szeroka i skomplikowana sieć podziemnych płytkich sztolni, poziomów, komór i małych szybów przetrwała, jako świadectwo tamtych czasów, wraz z obszarami o charakterystycznie przekształconej powierzchni. Faza II Od 1784 r. do 1910 r., kiedy eksploatowano głębsze strefy złóż za pomocą nowoczesnej, państwowej (królewskiej), prowadzącej wydobycie na dużą skalę kopalni Fryderyk, z której wodę odprowadzała Głęboka Sztolnia Fryderyk zbudowana w latach Szczytowy poziom produkcji ołowiu, cynku i srebra osiągnięto w połowie XIX wieku. To w tej fazie również po raz pierwszy sprowadzono technologię parową z Wielkiej Brytanii (aby uprościć budowę sztolni); zainicjowano również działanie systemu dostaw wody (1797 r.), co osiągnęło kulminację w ujęciu wody na szybie Adolf (1884 r., przemianowany na szyb Staszic w 1922 r.). System Głębokiej Sztolni Fryderyk oraz szeroki zasięg wyrobisk, który przetrwał wraz z podziemnymi przepompowniami wody i powiązaną infrastrukturą w szybie Adolf oraz odpowiadającymi im zabudowaniami na powierzchni. Bezpośrednio powiązane powierzchniowe obiekty wydobywcze obejmują części składowe sztolni, szyby oraz główną hałdę popłuczkową usypaną z odpadów powstałych w procesie przetwarzania rudy, która jest świadectwem produkcji ołowiu i cynku w XIX wieku. Pozostałe, niezwykłe i wyróżniające się atrybuty kulturowe obejmują parki miejskie, które są wczesnymi przykładami udanego, wykorzystania krajobrazu post-industrialnego i które z należytym wyczuciem zachowują zazwyczaj nietrwałe cechy kopców przyszybowych i hałd. Ołowiowo-srebrna bonanza! Średniowieczne górnictwo w Tarnowskich Górach: Miasto Tarnowskie Góry zostało założone na bogatych, miejscowych złożach ołowiu i cynku, 21

39 WPROWADZENIE odkrytych pod koniec trzeciej dekady XV wieku. Gory w języku staropolskim oznaczały kopalnie. Srebro zwykło przyciągać powszechną uwagę, a liczne małe kopalnie zapewniały szybkie bogactwo we wczesnych latach istnienia Tarnowskich Gór. Było to wydobycie ołowiu na światowym poziomie gdzie ogromne pokłady eksploatowano z płytkich i rozległych złóż. Wydobycie miało większe znaczenie w szerokim europejskim kontekście tamtych czasów; mimo tego, co ciekawe ołów ( galena ruda ołowiowo-srebrna) był eksportowany i wykorzystywany przy wytapianiu srebra w innych ośrodkach. Tygiel kultury górniczej Tarnowskie Góry zwróciły się w kierunku Saksonii i Królestwa Czech, w celu poszukiwania najnowszych technologii. Technologie te były nadal zasadniczo średniowieczne, jednakże dzięki zróżnicowaniu użytkowania i wyrafinowaniu procesów mechanicznych osiągnęły poziom charakterystyczny dla technologii doby renesansu. Tarnowskie Góry stały się tyglem kultury górniczej, jako że Śląsk przyciągał doświadczonych górników i inżynierów, a co za tym idzie, ich wiedzę, umiejętności i zwyczaje. Sprzęt i technologie podlegały lokalnym ulepszeniom, dzięki szeregowi innowacji mechanicznych w zakresie przepompowywania i dźwigania, a także dzięki wprowadzeniu tzw. galerii wodnej (sztolni odprowadzającej wodę). Nienasycone zapotrzebowanie na ołów i renesans wydobycia europejskiego srebra Około 80 procent ołowiu z rudy srebronośnej było eksportowane, co świadczyło o istnieniu rozległego, europejskiego kompleksu dostarczania metali, w którym produkcja ołowiu, miedzi i srebra odbywała się w oparciu o współzależny handel międzykontynentalny. Szybki wzrost rynku ołowiu miał miejsce po dokonaniu odkrycia chemicznej ekstrakcji srebra ze srebronośnych rud miedzi co wymagało zastosowania ołowiu, jako odczynnika przy wytopie. To przełomowe odkrycie sprawiło, że europejska produkcja srebra osiągnęła niespotykany dotąd zasięg, co z kolei przyczyniło się do ogólnego rozwoju gospodarczego i społecznego Europy oraz wynikającego z niego przepływu srebrnego kruszcu w sztabach i monetach do Chin. Produkt ten stał się najważniejszym kołem zamachowym światowej wymiany handlowej. Dziedzictwo w krajobrazie Wydobycie rozległej i ułożonej horyzontalnie rudy ołowiu w otwartych wyrobiskach oraz tysiącach płytkich szybów na stałe zmieniło krajobraz i warunki hydrologiczne w Tarnowskich Górach i okolicy. Rozmieszczenie złóż oraz dostępne technologie łącznie przyczyniły się do powstania charakterystycznego krajobrazu, bogatego w elementy kopalnianie, zwane pingami i warpiami. Informacje te zostały zawarte w części Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry. Krajobraz ten jest związany z rozległą, choć płytkiej głębokości i zawiłą siecią wyrobisk podziemnych, co jest świadectwem skali i globalnego oddziaływania wczesnych etapów produkcji ołowiu na terenach dzisiejszej Polski. Górnictwo w czasach rewolucji przemysłowej Druga era wielkiego wydobycia rozpoczęła się w Tarnowskich Górach w momencie, gdy brytyjska rewolucja przemysłowa była już mocno zaawansowana. Rozwiązania wdrażane w Prusach, w ostatnich dekadach XVIII wieku, umożliwiły powstawanie pierwszych obiektów przemysłu ciężkiego na niemieckiej ziemi, co wpłynęło na wzbudzenie pruskiej (niemieckiej) rewolucji przemysłowej oraz położenie fundamentów pod pionierską górnośląską aglomerację przemysłową. 22

40 Tak jak w pierwszej fazie wydobycia w Tarnowskich Górach dominowała produkcja wielu metali, powoli znaczenie osiągała produkcja jednego. Tym razem był to cynk, pochodzący z największego na świecie złoża węglanu cynku, które pozostawało w powiązaniu z bogatymi złożami ołowiu. Państwowa (Królewska) Kopalnia Fryderyk, a także inne przylegające prywatne koncerny, zdominowały światową produkcję cynku 65% w 1840 r. i zbudowały najwcześniejszą i największą koncentrację zakładów wytapiających cynk w dziewiętnastowiecznym świecie. Proces wytopu został znacząco zmodernizowany na Śląsku i odtworzony z niewielkimi zmianami w Belgii i Stanach Zjednoczonych. WPROWADZENIE Konflikt, podbój i polityka przemysłowa państwa: górnictwo a rewolucja przemysłowa, Górnictwo w Tarnowskich Górach znajdowało się w stanie agonii już na długo przed pierwszą wojną śląską w latach , konfliktem, który oznaczał koniec austriackiej dominacji i zwiastował ponad 170 lat panowania niemieckiego. Szybki postęp gospodarczy notowany w Prusach (i Niemczech) w dziewiętnastym wieku nie byłby możliwy bez silnej interwencji państwa, co miało swój początek na Śląsku. Modelowy przemysł państwowy na Górnym Śląsku Prusy starały się osiągnąć korzyści ekonomiczne będące udziałem innych europejskich państw podlegających szybkiemu uprzemysłowieniu i przewidziały ogromny potencjał strategiczny wynikający z lawinowego wzrostu zapotrzebowania na metale nieszlachetne, żelazo i stal oraz węgiel. Pierwotny trójkąt zintegrowanych sektorów przemysłowych został ustanowiony na Górnym Śląsku: wydobycie i wytapianie ołowiu i cynku, produkcja żelaza i stali (w tym pierwsze niemieckie odlewnie parowe) oraz wydobycie węgla. Batalia z wodą: system gospodarowania wodami Mistrzowie górnictwa z Tarnowskich Gór, w swoich wysiłkach na rzecz ustanowienia modelowej, królewskiej kopalni ołowiu i cynku, starali się zintensyfikować i rozszerzyć tradycyjne zastosowanie grawitacyjnych systemów odwadniających (sztolni), w celu osuszania rudy. Prusy były bardzo świadome korzyści wynikających z brytyjskiej rewolucji przemysłowej, procesu, w którym rozwój stacjonarnych maszyn parowych stanowił niezbędny element na jej wczesnym etapie i na temat, którego zyskali wiedzę z pierwszej ręki, dzięki podróżom ukierunkowanym na wywiad i szpiegostwo przemysłowe. Ulepszone maszyny parowe Newcomen, w których skraplanie pary odbywało się w osobnym kondensatorze oraz nowe wynalezione przez firmę Boulton & Watt, zostały importowane z Wielkiej Brytanii na Śląsk. Następnie kopiowane (nie istniały wówczas prawa patentowe) i produkowane w lokalnych fabrykach, w celu ułatwienia budowy wielkiego i ujednoliconego systemu sztolni, który miał już wyłącznie grawitacyjnie odprowadzać wodę poniżej występowania rud srebronośnych. Podziemny krajobraz kulturowy Ukończenie sieci głębokich sztolni oraz modyfikacja i rozbudowa pomocniczych chodników odwadniających, które przejmowały skumulowane i ciągłe napływy wód gruntowych, umożliwiły nieprzerwaną produkcję cynku i ołowiu na wielką skalę przez cały dziewiętnasty wiek i część dwudziestego. Monumentalna sieć ponad 150 km dostępnych tuneli, szybów i galerii, z których wiele zostało wykończonych misternymi artefaktami murarskimi, jest świadectwem prymatu Śląska w globalnej produkcji cynku oraz wznowionego, tradycyjnego zaopatrzenia w ołów. 23

41 WPROWADZENIE System gospodarowania wodą System gospodarowania wodą podziemną w Tarnowskich Górach stanowi arcydzieło inżynierii hydraulicznej, który prezentuje, w jak pomysłowy i zrównoważony sposób radzono sobie z wyjątkowym napływem wód gruntowych do trzech razy większym, niż zazwyczaj występujący w środkowoeuropejskich kopalniach. Woda: największe wyzwanie dla śląskiego przemysłu wydobywczego System gospodarki wodnej został pierwotnie opracowany, aby przechwytywać i usuwać napływ wód gruntowych, umożliwiając tym samym rozbudowę kopalni i niezakłócony proces wydobycia. Konsekwencją było drastyczne obniżenie lustra wody w regionie, co spowodowało głód wody, którego efektem były wyschnięte studnie. Pompy parowe oraz symbioza wydobycia z dostawami wody Maszyny parowe, zainstalowane do celów wydobywczych, zostały uruchomione jednocześnie do pobierania czystej wody z nowo utworzonych podziemnych rzek, których koryta przebiegały obok wyrobisk górniczych. Proces ten rozpoczął się już w 1797 r., gdy pierwsza maszyna parowa typu Boulton & Watt (do celów wydobywczych) została sprowadzona na kontynent właśnie do kopalni Fryderyk. Był to czas, w którym przemysł wydobywczy zapewniał techniczne zdolności rozwoju pierwszych na świecie publicznych systemów dostaw wody na wielką skalę, opartych na maszynach parowych służących do pompowania wód gruntowych. Od tego pomyślnego początku, skala i jakość dostaw wody w środowiskowej harmonii z procesem wydobycia - stawała się coraz bardziej zaawansowana, obejmując nowe zlewiska oraz więcej maszyn o coraz większych rozmiarach, aż do kulminacji, która nastąpiła w 1884 r., gdy oddano do użytku ujęcie wodne na szybie Staszic (Adolf). Obejmowało ono najnowsze i najmocniejsze poziome maszyny parowe podwójnego i potrójnego rozprężania, ulokowane we wspaniałych maszynowniach znajdujących się 50 metrów pod powierzchnią ziemi, w których szereg kotłów Lancashire zabudowanych na powierzchni generowało parę. Dostawy wody ze źródeł kopalnianych oraz oddzielne dla wody pitnej i wody przeznaczonej do celów przemysłowych ułatwiły szybki rozwój przemysłu oraz wzrost zaludnienia w górnośląskim okręgu przemysłowym, który miał kluczowe znaczenie dla niemieckiej industrializacji. Dziedzictwo Ten unikalny i bardzo wczesny zbiór kunsztownych rozwiązań technologicznych, zapewniający wysoki poziom zrównoważenia środowiskowego, przetrwał w stopniu prezentującym wysoką integralność jego części składowych. Ujęcie wody na szybie Staszic (Adolf) z jego najważniejszą i centralną częścią, przetrwało zarówno nad, jak i pod powierzchnią. Zostanie ono objęte opieką tego samego stowarzyszenia lokalnej społeczności, które sprawuje pieczę nad podziemnym światem Tarnowskich Gór. Opieka, ochrona i zarządzanie Znaczenie górnictwa dla lokalnej kultury śląskiej znajduje odzwierciedlenie we wcześnie podjętych pracach konserwatorskich i docenieniu krajobrazów i konstrukcji kopalnianych, poprzez różnego rodzaju działania upamiętniające oraz rewitalizacyjne podjęte przez państwo i lokalną społeczność już 24

42 po zakończeniu działalności kopalni. Parki publiczne i prywatne, wykorzystujące topografię charakterystyczną dla przemysłu wydobywczego, stanowią niezwykły, acz typowy, przejaw nierozłączności tego obszaru ze strukturami podziemnymi. Podziemny świat Tarnowskich Gór, opuszczony w 1933 r., stanowił przyczynek do rozwoju ruchu ochrony zabytków, który uformował się na początku XX wieku i który nadal wytrwale sprawuje zarząd i pieczę nad tym obszarem. System odwadniający dawno już powrócił do swojej naturalnej funkcji, która oferuje rzadko spotykany dostęp do rozległej i wyjątkowej historycznie sieci kopalni i jej systemu gospodarki wodnej czyli usuwania i dostarczania wody. Wybrana część tego zasobu stanowi przedmiot zrównoważonej ochrony ze strony lokalnego stowarzyszenia, które od 1957 r. umożliwia dostęp do obiektu zainteresowanym osobom w zakresie badań, edukacji i turystyki. Starania o wpis na listę światowego dziedzictwa są wynikiem naturalnego ciągu zdarzeń oraz wiążącym zobowiązaniem, które stanowi dodatkowy wkład w ochronę jednego z najważniejszych przykładów dziedzictwa górniczego, sprawowaną przez państwo polskie. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, będące strażnikiem kopalni ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach oraz podziemnego systemu gospodarki wodnej, działa już od ponad 60 lat. Jest jedną z najstarszych i najbardziej aktywnych organizacji społeczno-kulturalnych w regionie i w Polsce. Stowarzyszenie nie jest organizacją masową: liczba członków nie ulega wahaniom od momentu powstania i wynosi około 140 osób. Członkowie stowarzyszenia, opierając swoje działania na pasji i społecznej odpowiedzialności, sprawują skuteczną ochronę wspólnego dziedzictwa kulturowego i naturalnego, na rzecz obecnych i przyszłych pokoleń. Ciągłość i kompleksowość działań, w tym w zakresie konserwacji, podejmowanych przez mieszkańców miasta oraz przedstawicieli różnych szczebli samorządu nie tylko umożliwiło otwarcie zabytkowej kopalni, lecz także umożliwiło stworzenie szerokiej oferty działań kulturalnych i edukacyjnych, która jest rozwijana po dziś dzień. Na dowód uznania, jakim cieszy się stowarzyszenie, Marszałek Senatu Rzeczpospolitej Polskiej uhonorował je w 2013 r. tytułem Custos Monumentorum Rei Publice Strażnika Dziedzictwa Rzeczypospolitej. WPROWADZENIE 25

43 WPROWADZENIE 3.3 Analiza źródeł Jak wskazano w powyższym punkcie 2, historia dobra dzieli się na dwa główne etapy rozwoju: Faza I 1490 do 1600 r. górnictwo średniowieczne (średniowieczne odnosi się do charakteru stosowanych technologii wydobywczych, uwzględniając fakt, że okres ten obejmuje późne średniowiecze i czasy nowożytne). Szeroko zakrojona i skomplikowana sieć płytkich sztolni, poziomów, komór i małych szybów, wraz z rozległymi obszarami o wyróżniająco zmodyfikowanej topografii powierzchni, przetrwała jako świadectwo licznych, płytkich i niezależnych kopalni, które prowadziły wydobycie na niewielką skalę i sprzedawały srebro mennicom państwowym oraz, co najważniejsze, eksportowały 80 procent podstawowej produkcji rudy srebronośnej celem wsparcia procesów metalurgicznych w ośrodkach wydobycia srebra w Europie Środkowej, tworząc nowe szlaki handlowe przecinające kontynent. W latach 30-tych XVI wieku Tarnowskie Góry stanowiły najbogatszy w rudę ołowiu i srebra obszar Polski i, okresowo, świata. Faza II 1784 do 1910 r. górnictwo w czasach rewolucji przemysłowej (odnosząc się do niemieckiej rewolucji przemysłowej, która zaczęła się na Śląsku w ostatnim ćwierćwieczu XVIII wieku). System Głębokiej Sztolni Fryderyk oraz rozległe wyrobiska, którym służył, przetrwał wraz z podziemnymi przepompowniami wody i powiązaną infrastrukturą w szybie Staszic (Adolf) oraz odpowiadającymi im zabudowaniami na powierzchni. Bezpośrednio powiązane powierzchniowe obiekty górnicze obejmują elementy sztolni, szyby oraz główną hałdę popłuczkową powstałą w wyniku zcentralizowanego procesu przetwarzania rudy, będącą świadectwem XIX w. produkcji ołowiu i cynku na wielką skalę. Pozostałe, niezwykłe i wyróżniające się atrybuty kulturowe obejmują parki miejskie, które są wczesnymi przykładami udanego, wykorzystania krajobrazu post-industrialnego i które z należytym wyczuciem zachowują zazwyczaj nietrwałe cechy kopców przyszybowych i hałd. Powyższe jest świadectwem fazy wydobycia i gospodarki wodnej, która obejmowała okres pomiędzy 1784 a 1910 r., kiedy eksploatowano głębiej położone złoża za pomocą nowoczesnej, państwowej, prowadzącej wydobycie na dużą skalę, kopalni Fryderyk. Wodę odprowadzano z wyrobisk głównie za pomocą Głębokiej Sztolni Fryderyk, zbudowanej w latach Szczytowy poziom produkcji ołowiu, cynku i srebra osiągnięto w połowie XIX wieku. To w tym okresie również po raz pierwszy wykorzystano technologię parową sprowadzoną z Wielkiej Brytanii (aby wspomóc budowę sztolni); zainicjowano również działanie systemu zaopatrywania w wodę (1797 r.), co znalazło kulminację w budowie ujęcia wodnego na szybie Adolf (1884 r., przemianowany na szyb Staszic w 1922 r.). Atrybuty są materialnym dowodem, będącym nośnikiem wartości tworzących wyjątkową powszechną wartość, umożliwiają zrozumienie i wspierają autentyczność (co jest niezbędnym warunkiem wyjątkowej powszechnej wartości). Zostały one poddane szczegółowym badaniom w terenie, tam gdzie to możliwe pod ziemią, oraz poprzez dokładne zbadanie archiwów, w tym map, planów. Rozmieszczenie atrybutów opisanych poniżej wpłynęło na wyznaczenie granic dobra i jego strefy buforowej. Atrybuty w ich lokalizacji będą przedmiotem ochrony i działań z zakresu zarządzania. 26

44 3.4 Charakterystyka atrybutów WPROWADZENIE Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa UNESCO odnoszą się do atrybutów jako cech wyrażających wyjątkową powszechną wartość oraz umożliwiających ocenę stanu autentyczności i integralności. Przy rozważaniu stanu autentyzmu podczas przygotowywania wniosku o wpis dobra [na listę światowego dziedzictwa], Państwo-Strona powinno przede wszystkim określić wszystkie istotne, istniejące atrybuty autentyzmu. Orzeczenie autentyzmu powinno zawierać ocenę stopnia, w jakim autentyzm jest obecny w każdym z tych istotnych atrybutów lub przez te atrybuty wyrażany (Wytyczne operacyjne, 2015, par. 85). OPIS ATRYBUTÓW Atrybuty zostały opisane w kolejności odpowiadającej obszarom charakterystycznym, wytyczonym dla celów zarządzania dobrem. A1. PODZIEMIA Podziemia obejmują całe podziemne środowisko i składają się wyrobisk górniczych (taki jak sztolnie, szyby, komory) i ich architektonicznych, technicznych oraz innych atrybutów kulturowych wraz z cechami przyrodniczymi związanymi z geologią, mineralogią, hydrologią i bioróżnorodnością. 0.1 Podziemne wyrobiska Atrybut ten odnosi się do całej podziemnej struktury górniczej w granicach dobra, w skład której wchodzą zarówno systemy wyrobisk wydobywczych z różnych okresów, jak również systemy odwadniające. 27

45 WPROWADZENIE Główny system odprowadzania wody składa się z wydrążonych w różnych okresach i na różnych głębokościach sztolni, posiadających własne nazwy, które zostały następnie połączone tworząc pionowy i poziomy system gospodarowania wodą. Zasadnicze sztolnie, na których oparto dwa główne systemy odwadniające to: Głęboka Sztolnia Fryderyk (południowy system odwadniania) oraz Sztolnia Boże Wspomóż (północny system odwadniania). Wyloty tychże sztolni, pełniące także funkcje wejścia i wyjścia do tego podziemnego kompleksu, są podkreślone wyjątkowymi kamiennymi portalami. Woda z Głębokiej Sztolni Fryderyk jest odprowadzana roznosem do rzeki Dramy, a ze Sztolni Boże Wspomóż roznosem do rzeki Stoły. Rozwój systemów sztolniowych odprowadzających wodę z sukcesywnie eksploatowanych niższych poziomów rudonośnych (rudy ołowiu i srebra, później także cynku), spowodowały obniżenie się lustra wody w całym kompleksie. Boczne korytarze odwadniające łączyły się w końcu z Głęboką Sztolnią Fryderyk, zlokalizowaną na najgłębszym poziomie. Sztolnie kopalni Fryderyk osiągnęły imponującą długość ok. 50 km, a to ze względu na konieczność odprowadzenia dużej ilości wody, na płaskim, nieznacznie tylko pofałdowanym terenie. Wyloty sztolni zakończone portalami są zlokalizowane w najniżej położonych miejscach, w oddaleniu od głównych wyrobisk. Woda wypływająca ze sztolni trafia do roznosów, które zostały zbudowane z zachowaniem delikatnych spadków. Transportują one wodę do dwóch niewielkich rzek Dramy i Stoły, których koryta leżą poniżej otaczającego je terenu. Niektóre z powstałych sztolni w XVI i XVII w., których długość nie przekraczała wówczas 2 km, zostały ponownie wykorzystane, zaadaptowane lub wydłużone pod koniec XVIII i na początku XIX wieku, w celu ułatwienia odprowadzenia i wytyczania w tamtych czasach kierunków spływu wody. Przykładowo, sztolnia Boże Wspomóż została wydłużona do ponad 3,4 km. W tamtym okresie zbudowano również nowe odcinki łączące poszczególne sztolnie: Reden (3,35 km), Heinitz (4,24 km) oraz Zuflucht (2,77 km). W skład atrybutu wchodzi ważny i rozległy kompleks podziemnych wyrobisk po wydobyciu rudy. Ogromna sieć wyrobisk po wydobyciu ołowiu i srebra, pochodzących z fazy I, zlokalizowana jest powyżej systemów sztolni. Niektóre z nich pojawiają się na historycznych planach kopalni, ale duża część nie została na nich uwzględniona, co sprawia, że nadal tkwi w nich znaczny potencjał archeologiczny. W XIX wieku, wchodząc do tego chaotycznego labiryntu tuneli i niewielkich szybów, górnicy często obawiali się, że nie odnajdą drogi powrotnej. Z dna płytkich szybów górnicy sukcesywnie podążali za żyłami metali, obfitych, lecz nierzadko bardzo małych, zaś wyrobiska zwykle nie były wiele większe, niż konieczne do tego, aby zmieścił się w nich mężczyzna lub chłopiec. Późniejsze prace wydobywcze prowadzone w fazie II, w niektórych przypadkach (zwłaszcza w odniesieniu do płytkich rud cynku i żelaza) zacierały wcześniejsze wyrobiska, gdyż większe nakłady finansowe, mechanizacja i technologie przetwarzania rudy oznaczały, że eksploatowano rozleglejsze obszary oraz głębiej położone żyły ołowiu, srebra i cynku, wraz z dużą ilością rud żelaza. Wyrobiska powstałe w fazie II (w późnym XVIII, przez cały XIX oraz na początku XX wieku) były znacznie głębsze, drążono je w bardziej odpowiednich do tych celów częściach skał. Zostały zaprojektowane tak, aby można było w nich realizować znacznie większe inwestycje oraz zastosować mechanizację. Przejawiają się one zwykle w głębszych, dobrze wydrążonych, pionowych szybach o szerszym przekroju, powstałych na planie prostokąta (odpowiednich dla pomp parowych i urządzeń wyciągowych), zaś ich poziomy (chodniki, przekopy i sztolnie) charakteryzowały się większym i bardziej stałym przekrojem o małym stopniu zakrzywienia (by umożliwić przejazd wózków przemysłowych). Jednakże, jeśli chodzi o przodek (obszar wydobycia rudy), to tak jak w przypadku wcześniejszych pokoleń górników, nadal chodzi o usunięcie jak najmniejszej ilości odpadów, co odzwierciedla charakter złoża, położonego 28

46 stosunkowo płasko w chodnikach o niskim sklepieniu stropu. Intensywniejsza mechanizacja, zwłaszcza w zakresie transportowania rudy, wymagała zajęcia większego obszaru, niż podczas fazy I. Wiele szybów pionowych zostało zagłębionych, jako część sztolni, co wspomagało ich budowę (dostęp dla górników i materiałów, drążenie w obu kierunkach z wielu szybów, aby przyśpieszyć budowę całości, usunięcie odpadów skalnych) oraz utrzymanie (wentylacja/obieg powietrza, pompowanie oraz ciągły dostęp). W kopalni Fryderyk istnieją liczne przykłady powyższych szybów, jednakże atrybuty wymienione poniżej zostały wybrane ze względu na największe znaczenie historyczne oraz obecnej dostępności i wentylacji. Różnią się one między sobą pod względem daty powstania, projektu i funkcji. Podczas gdy szyby budowane w fazie I ( ) były niewielkie (zwykle o średnicy około 1 m) i płytkie (typowy nie był głębszy niż 15 m) to szyby budowane w fazie II ( ) były większe i głębsze. Szyby I fazy zwykle zapadały się, ponieważ konstrukcja małych szybów była wydrążona przeważnie w przypowierzchniowej miałkiej strukturze skał. Jednakże podstawowe szyby fazy II przetrwały i są dostępne albo poprzez podziemia (głównie), albo z powierzchni (rzadziej, za wyjątkiem dostępu do głównych szybów, inne są zabezpieczone i zabłonowane ze względów bezpieczeństwa lub konieczności wentylacji). Dwa główne typy poznajemy po różniących się projektach: owalne lub okrągłe szyby o mniejszej średnicy 1,2 m (świetlik, pogłębiony w celach wentylacyjnych oraz do drążenia poziomu sztolni w obu kierunkach i usuwania z nich odpadów) oraz większe (3,5 m), prostokątne szyby maszynowe, w których umieszczane były maszyny parowe (pompy, kubły, skrzynie równoważące). Drążenie dwóch szybów sąsiadujących ze sobą, lecz w odległości determinowanej przez warunki glebowe stanowiło często występującą cechę kopalni Fryderyk. Technika ta uznawana jest za umożliwiającą uzyskanie nieproporcjonalnie większego stopnia pobierania wód gruntowych, niż w przypadku pojedynczych szybów, co zostało naświetlone przez tak uznanych inżynierów, jak John Taylor ( , United Mines, Kornwalia) oraz Robert Stephenson ( , brytyjskie wodociągi i tunele). WPROWADZENIE Południowy System Sztolniowy Po 1810 roku potencjał przyszłego rozwoju Kopalni Fryderyk na dużą skalę pozostał głównie dzięki złożom położonym poniżej poziomu Północnego (Centralny) Systemu Sztolniowego. Zdecydowano się na budowę nowej sieci, aby osiągnąć pokłady srebronośne o 7 m poniżej podkopu Redena. Pierwsze plany zbudowania w pełni grawitacyjnego systemu nakreślił nadradca górniczy Gerhard w roku Niestety wojny napoleońskie nie sprzyjały takim przedsięwzięciom inwestycyjnym. Dopiero w roku 1820 przystąpiono do prac projektowych nad odbudową starej sztolni Krakowskiej z 1568 roku. Po wykonanych odwiertach przekonano się, iż sztolnia nie jest w pełni drożna i nie osiągnie docelowo pożądanej głębokości. Przystąpiono, więc do projektowania nowej sztolni o 1,8 m poniżej sztolni Krakowskiej, tak by połączyć go z starym centralnym systemem odwadniającym. Południowy System Sztolniowy Kopalni Fryderyk został wybudowany w latach i jest najgłębszym poziomem odprowadzania wody w celu wydobycia najniżej zlokalizowanej rudy. Ogólna długość głównych chodników odwadniających i sztolni to ponad 17 km. Wszystkie odcinki sztolni są zgodne, w szczegółach, z historycznymi planami i zostały wydrążone przez pierwszą serię zawodnionych szybów pionowych (Szybów Maszynowych i Lichtlocher = świetlików ), dalej drążenie poziomych sztolni prowadzone było w obu kierunkach równocześnie, aby spotkać się z obu stron; technika ta wymagała precyzyjnych prac mierniczych, jednak ułatwiła szybsze zakończenie robót. Technika ta odpowiada charakterystycznemu profilowi z coraz wyższymi stropami w niektórych częściach sztolni. Ilość szybów była przewidziana w celu ułatwienia 29

47 WPROWADZENIE pompowania wody, poprawy wentylacji i wydobycia skały płonnej. Maszyny parowe zostały przenoszone z szybu na szyb w miarę potrzeby. Gdy Południowy System Sztolniowy został ukończony, użycie maszyn parowych stało się zbędne z wyjątkiem pompowania wody w centralnej płuczce na szybie Pokój oraz na Północnym (Centralnym) Systemie Sztolniowym, do pompowania wody miejskiej z szybu Reden i szybu Kaehler. Ten ostatni został połączony z chodnikiem odwadniającym Kaehler o długości 2,5 km. 1.0 Głęboka Sztolnia Fryderyk Projekt dla Południowego Systemu Sztolniowego oparto na Głębokiej Sztolni Fryderyk. Początkowo zakładano wydrążenie sztolni o długości około 4570 m w ciągu 15 lat osiągając docelowo szyb Adolf. Autorami projektu byli mistrzowie górniczy o nazwiskach Thürnagel i Eisleben a sam projekt został zatwierdzony przez Wyższy Urząd Górniczy w grudniu 1820 roku. W dniu 21 kwietnia 1821 roku, rozpoczęto prace ziemne związane z wykonaniem rowu naziemnego (roznosu, kanału) integralnego składnika funkcjonalny sztolni. Zaprojektowano kanał o długości 888 m, głębokości 5 m i szerokości 20 m. Kopanie trwało sześć miesięcy, ale w kolejnych latach rów został przedłużony i osiągnął około 1400 metrów. Równoległe oddzielenie rzeki Dramy i kanału wodnego kopalni zostało utrzymane, aby umożliwić odpowiednią optymalną wielkość zrzutu wody i umożliwić odpływ w czasie zimy, kiedy to powierzchnia rzeki powszechnie zamarza w związku, z czym utrudnione jest odprowadzanie wód kopalnianych. Roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk pozostaje aktywnym kanałem wodnym, który podziemne kopalniane wody w sposób grawitacyjny ostatecznie odprowadza do rzeki Dramy. Drążenie części podziemnej od portalu do szybu Adolph trwało 14 lat. Dzięki wysokiemu kunsztowi ówczesnych mierniczych górniczych, drążenie sztolni prowadzone było 14 przodkami równocześnie, na zbicie. Postęp prac jest starannie oznaczony kamiennymi tablicami zabudowanymi w ścianie sztolni, które przetrwały do naszych czasów, dzięki czemu podziemna archeologia koreluje z planami archiwalnymi. Dla celów wentylacyjnych i odwadniania przodków zgłębiono na wyznaczonej linii 26 szybów (Lichtlocher), w tym dwa szyby maszynowe. Dwa z tych szybów umożliwiają dziś dostęp zwiedzających do podziemi, podczas gdy większość jest zasklepiona i niewidoczne przez łukowate segmenty obudowy stropu sztolni. Do odwadniania zastosowano dwie maszyny parowe: jedną o średnicy 24 cali pracującą na szybie nr 21 (dostępny poprzez poziomie boczne odejście ze sztolni) oraz Pomóc Szczęściu (Glückhilf) (w następnych latach szyb wymurowany cegłami w ramach Zakładów Wodociągowych Adolph, obecnie Staszic, dostępny za pośrednictwem sztolni), i drugą o średnicy 40 cali na szybie maszynowym w pobliżu szybu Adolf. Pomimo bardzo trudnych warunków geologicznych, przepuszczalnej warstwy miękkiej skały w połączeniu z wysokim napływem wody, drążenie sztolni zakończono w lipcu 1834 roku, na rok przed planowanym terminem. Ostatnie 10 lat robotami górniczymi kierował i nadzorował nadinspektor tarnogórskiego urzędu górniczego Rudolf Arwid Wilhelm von Carnall. Wiele kilometrów drobno łukowych okładzin murowych, w wielu miejscach kopalni wykonanych z bardzo wytrzymałego cementu, dziś nadal pozostaje imponującym świadectwem umiejętności tych pruskich inżynierów górniczych. W grudniu 1834 r. połączono przekopem północne skrzydło sztolni z podkopem Redena, na południe od szybu Żmija (Schlage). Tym samym starszy centralny system odwadniający został połączony z Głęboką Sztolnią Fryderyk. Miejsce tego przebicia jest dziś oznaczone kamienną tablicą, 30

48 31 WPROWADZENIE

49 WPROWADZENIE którą widać w pobliżu szybu Żmija na trasie turystycznej. Połączenia te miały na celu grawitacyjne odprowadzenie wód i wyłączenie z eksploatacji ostatnich maszyn parowych 60 i 32-calowych zabudowanych na wzgórzu Redena. Wyłączenie z eksploatacji tych maszyn przyniosło kopalni Fryderyk oszczędności w wysokości 7 tys. talarów rocznie. Ciągłe rozszerzające się pola górnicze zmusiły władze do rozbudowy ukończonej już sztolni i przedłużenia jej biegu. Prace nad pętlą Friedrich-Stollen Grundstrecke kończącą swoje koło na szybie Pomóc Szczęściu (Glückhilf) były prowadzone do lat 60. XIX wieku. Coraz większa ekspansja wydobywcza zmusiła władze do dalszego rozszerzenia Głębokiej Sztolni Fryderyk: rozpoczynając prace na pętli Grundstrecke, a kończąc na szybie Pomóc Szczęściu (Glückhilf). Prace trwały aż do 1860 roku (większość podziemi jest dostępna od szybu Adolph i od kamieniołomu dolomitu w pobliżu granicy rezerwatu Segiet, kopalnictwo dolomitu zniszczyło fragment wokół szybu Spes, tym samym zalany został sąsiedni odcinek w południowo-wschodniej części sztolni). Północny odcinek sztolni prowadzący pod Park Miejski zakończono około 1880 roku. Pomimo grawitacyjnego odprowadzenia wody na odcinku sztolniowym, dokładnie na szybie Pokój (Frieden) przeniesiono 24-calową maszynę parową w celu zasilania w wodę Centralną Płuczkę zakład uzdatniania urobku. Maszyna parowa pracowała w tym miejscu do roku Zbudowany tak mozolnie drugi centralny system sztolniowy odwadniania dla kopalni Fryderyk wraz z pozostałymi chodnikami pomocniczymi, osiągnął łączną długość m. 1.1 Szyb Pokój Szyb Pokój to zbudowany na planie prostokąta pionowy szyb maszynowy znajdujący się w zapadlisku przylegającym do południowo-wschodniego końca Hałdy Popłuczkowej centralnej płuczki Kopalni Fryderyk (atrybut 3.4). Na powierzchni jest zabłonowany, jednakże jest dostępny z podziemi. Drążenie rozpoczęło się w kwietniu 1806 r. i miało na celu ułatwienie budowy sztolni wzdłuż wielkiej południowo-wschodniej pętli Głębokiej Sztolni Fryderyk, niedaleko przecięcia z odcinkiem chodnika Heinitza. Szyb ma 53 m głębokości i niemal od razu wchodzi w pokład dolomitu (po czym, kierując się w głąb, przechodzi przez ten pokład). Woda była pompowana na powierzchnię za pomocą 24-calowej, cylindrycznej maszyny parowej, gdzie następnie była wykorzystywana w Centralnej Płuczce do 1876 r. Była to jedna z zaledwie dwóch maszyn parowych stosowanych w kopalni, którą zachowano do celów wydobywczych. 1.2 Szyb Bohr Szyb Bohr jest zlokalizowany w środkowej części wyraźnego pagórka uformowanego z odpadów skalnych pozostałych po drążeniu szybu, co jest typową cechą tego rodzaju obszarów, na których znajdują się szyby. Szyb ten mieści się na polu uprawnym, około 2 km na północny zachód od szybu Pokój. Łączy się on również z południową pętlą Głębokiej Sztolni Fryderyk. Owalny szyb (kontrastujący z prostokątnymi szybami maszynowymi ) pochodzi z wczesnego etapu drążenia tego typu budowli górniczych, który miał miejsce w początkach XIX wieku. Miało to na celu jednoczesną budowę sztolni w wielu kierunkach. Kamienny szyb wykończony obudową kamienną, przykryty od góry płytą betonową z kratą wentylacyjną, umożliwiającą dodatkowo przedostawanie się nietoperzy do podziemi, stanowi przykład dobrze zachowanego świetlika. 32

50 33 WPROWADZENIE

51 WPROWADZENIE 1.3 Szyby Staszic i maszynowy Szyby Staszic i maszynowy mieszczą się na terenie Stacji Wodociągowej Staszic (atrybut 3.1), około 3 km na południe od centrum Tarnowskich Gór. Łączą się z głównym przecięciem trzech części Głębokiej Sztolni Fryderyk, tym samym są wystawione na duży napływ wody: odprowadzanej z północnej odnogi Głębokiej Sztolni Fryderyk, odprowadzanej ze wschodniej pętli oraz biegnącej na zachód, w kierunku Szybu Pomoc Szczęściu i wreszcie do wylotu sztolni. Szyb Staszic został pierwotnie wydrążony na głębokość 21 m w latach , następnie pogłębiony do 48 m. Większy i prostokątny szyb maszynowy został również ukończony w 1822 r., gdy 40-calowa cylindryczna maszyna parowa została przeniesiona z szybu Reden (była wykorzystywana w szybie Staszic do 1834 r., do momentu ukończenia Głębokiej Sztolni Fryderyk, następnie została sprzedana kopalni węgla kamiennego w Zabrzu). Szyb maszynowy był od 1874 r. pogłębiany do 52 m, w ramach prac przygotowawczych do budowy systemu wodociągowego, gdy poziome maszyny parowe zostały umieszczone w specjalnie zbudowanych podziemnych maszynowniach, zlokalizowanych tuż obok lustra wody. W 1903 r. szyb Staszic został pogłębiony do obecnej głębokości 72 m. Szyb maszynowy posiada owalny przekrój (tak jak pozostałe świetliki) i stał się głównym szybem dostępu do wodociągów (oryginalnie obsługiwany za pomocą parowej maszyny wyciągowej). Obecnie elektrycznie obsługiwana klatka szybowa nadal pełni swą funkcję, umożliwiając dostęp do tego historycznego miejsca zlokalizowanego pod ziemią. 1.4 Szyb Pomoc Szczęściu Szyb Pomoc Szczęściu jest zlokalizowany na niewielkim, trawiastym i lekko zadrzewionym terenie nieopodal drogi, około 3 km na południowy zachód od Tarnowskich Gór i około 1000 m na zachód od szybu Staszic. Został ukończony w 1832 r. i osiągnął głębokość 67 m, przechodząc do pokładów dolomitu na głębokości 8 m. Jest zlokalizowany na skrzyżowaniu, gdzie system sztolni rozgałęzia się na poziom biegnący na wschód i poziom biegnący na południe, tworząc wielką pętlę. 24-calowa maszyna parowa została przeniesiona do tego szybu ze sztolniowego szybu maszynowego nr 22 (Karlik) w 1832 r. Szyb niedostępny z powierzchni, posiada owalny przekrój i jest wykończony cegłą. 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 (świetlik, szyb Karlik) Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 jest zlokalizowany na krańcu zalesionego terenu gdzie styka się ze strefą lekko uprzemysłowioną (zakład kamieniarski) znajdującą się obok drogi. Ruiny budynku nadszybia wykonanego z kamienia znajdują się nieopodal początkowego biegu północno-zachodniej odnogi Głębokiej Sztolni Fryderyk. Budowę rozpoczęto w 1823 r. i po jej ukończeniu w szybie znalazły się pompy 24-calowej, cylindrycznej maszyny parowej, z której korzystano do 1832 r. podczas budowy sztolni. Pozostałości murów nadszybia świadczą o podobieństwie konstruowania szybów wykorzystywanych do przepompowywania wody na poziomach sztolni w różnych częściach Niemiec, na przykład w Erzgebirge, które już jednak nie istnieją. Wewnątrz, szyb (niedostępny z powierzchni) posiada owalny przekrój i jest wykończony obudową kamienną. 1.6 Szyb sztolniowy nr 17 (świetlik, szyb Sylwester) Szyb sztolniowy nr 17 znajduje się na obszarze leśnym, w parku Repeckim, na północnym zboczu 34

52 35 WPROWADZENIE

53 WPROWADZENIE doliny rozciągającej się nad rzeką Dramą. Jego budowę rozpoczęto w 1823 r. Szyb uzyskał głębokość 30 m, co miało ułatwić budowę północno-zachodniego, prostoliniowego odcinka Głębokiej Sztolni Fryderyk, która biegnie pod płytką doliną rzeki Dramy. Szyb o głębokości 30 metrów jest otoczony okrągłym, odpowietrzanym i zadaszonym budynkiem, częściowo zrekonstruowanym. W latach 50-tych XX wieku został otwarty dla zwiedzających, jako część Sztolni Czarnego Pstrąga. Do rekonstrukcji nieistniejącej, górnej części muru (ponad poziomem drzwi i okien) wykorzystano kamień pozyskiwany na miejscu; budynek przykryto nowym dachem o tradycyjnej formie, opartej na oryginalnych rysunkach świetlików w kopalni Fryderyk. Obecnie, szyb Sylwester wykorzystywany jest nadal (wraz z szybem Ewa), jako główne wejście dla turystów (kamienna obudowa szybu), prowadzące do odcinka Głębokiej Sztolni Fryderyk, zwanej Sztolnią Czarnego Pstrąga. 1.7 Szyb sztolniowy nr 13 (świetlik, szyb Ewa) Szyb sztolniowy nr 13 jest głęboki na 20 metrów i znajduje się w zalesionym parku Repeckim, na północnym zboczu doliny rozciągającej się nad rzeką Dramą. Jego budowa rozpoczęła się w 1822 r., po zakończeniu wykorzystano go do drążenia odcinka Głębokiej Sztolni Fryderyk w dwóch kierunkach. Jego okrągła, kamienna rotunda została częściowo zrekonstruowana, pokryta dachem z gontu utrzymanym w tradycyjnym stylu. Rekonstrukcja miała miejsce w tym samym okresie, co szyb sztolniowy nr 17 (Sylwester). Szyb ten jest wciąż wykorzystywany, jako szyb kierujący turystów do sztolni Czarnego Pstrąga, odcinka Głębokiej Sztolni Fryderyk. 1.8 Szyb sztolniowy nr 5 (świetlik, szyb Adam) Szyb sztolniowy nr 5 mieści się na skraju parku Repeckiego, który od południa graniczy z otwartymi użytkami rolnymi. Szyb ten znajduje się najbliżej (1500 m) portalu Głębokiej Sztolni Fryderyk (atrybut 1.9). Drążenie rozpoczęło się w 1822 r., zaś do dzisiejszych czasów przetrwała znaczna część okrągłej, kamiennej rotundy budynku nadszybia. Wnętrze szybu jest niedostępne z powierzchni, jednakże dostępne z poziomu z Głębokiej Sztolni Fryderyk. Szyb posiada owalny przekrój i jest wykończone obudową kamienną. Północny System Sztolniowy (Centralny) Północny System Sztolniowy (Centralny) kopalni Fryderyk obejmuje sztolnię oraz poziome chodniki odwadniające, które przecinają rudy srebronośne na wyższym poziomie (do 18 m wyżej) niż późniejszy Południowy System Sztolniowy. Dwie sztolnie Świętego Jakuba (znacznie wcześniejsza, budowana w połowie XVI wieku, o potencjale archeologicznym) i Wspomóż Bóg (budowana w połowie XVII wieku, rozbudowana w 1785 roku) funkcjonowały, gdy kopalnia Fryderyk została założona przez państwo pruskie w 1783 roku. Uruchomienie kopalni Fryderyk (Friedrichsgrube), odkrycie dużych pokładów srebronośnej galeny w okolicach szybu Rudolfina (pierwszego nowego szybu znajdującego się w Teren dawnej Kopalni Fryderyk atrybut 3.5) zapoczątkowały dynamiczny rozwój robót górniczych w rejonie Bobrownik (obecnie dzielnica Tarnowskich Gór). Przeszkodą były ogromne ilości wody napotykane w szybach i chodnikach, które odwadniano kieratami konnymi (Kunst). Ruda srebronośna występowała na głębokości od 30 do 50 m, a możliwości techniczne 36

54 37 WPROWADZENIE

55 WPROWADZENIE kieratów umożliwiały odwadnianie maksymalnie z głębokości do 35 m. Postanowiono wybudować w rejonie Bobrownik sztolnię Kunst Rosche, która zagłębiona była na około 7m i długości około 500m. Jednak i ta sztolnia z czasem była niewystarczająca. Intensywny rozwój górnictwa w różnych rejonach Tarnowskich Górach po raz kolejny zmusił do innowacyjnych rozwiązań, których celem było zbudowanie takiego systemu odwadniania grawitacyjnego, aby obejmował wszystkie rewiry górnicze. Północny System Sztolniowy (Centralny) to ambitne przedsięwzięcie zbudowane w latach Postęp drążenia sztolni i poziomych korytarzy odwadniających ma odzwierciedlenie w datach i szczegółach zgodnie z historycznymi planami ściśle odpowiadającymi podziemnej archeologii. Można to zweryfikować z wbudowanymi w ocios sztolni charakterystycznymi tablicami, które skrupulatnie pokazują datę bicia oraz odległości do wylotu sztolni. Zaprojektowano, aby rejon Suchej Góry (Trokenberg) odwadniał chodnik Zuflucht (długość 2770 m), rejon Bobrownik (Bobrowniker) chodnik Heinitz (Heynitz, długość 4239 m), rejon Miejski (Stadt) podkop Redena (długość 3350 m), rejon Sztolniowy (Stolln) sztolnia Gothelf (długość 3151 m). Dodatkowo do odwodnienia rejonu Sowic zaprojektowano chodniki Kaehlera (długość 2469 m) i Sowitzglük (długość około 600 m). Najgłębszym korytarzem całego systemu jest podkop Redena tym samym staje się zlewnią z wszystkich pozostałych chodników, które to odwadniają pola górnicze. Zamysłem było, aby na końcowym szybie podkopu Redena (Reden-Strecke) spiętrzyć wodę na wysokość 5,848 m do sztolni Gothelf i odprowadzić grawitacyjnie na powierzchnię. Prace prowadzono jednocześnie w różnych rewirach przodkami na zbicie. Tak wielkie przedsięwzięcie wymusiło użycia ośmiu maszyn parowych (Newcomen i Boulton & Watt) przenoszonych z szybu na szyb, zgodnie z postępem prac. Ich tymczasowe i przeważnie drewniane budynki maszynowe nie przetrwały do naszych czasów. W lipcu 1807 roku zakończono prace nad całym systemem uruchamiając 60-calową maszynę parową na szybie maszynowym obok sąsiedniego szybu Fryderyka. Północny System Sztolniowy (Centralny) służył również do pompowania wody pitnej oraz do celów przeciwpożarowych, co było pionierskim rozwiazaniem. Wodę najpierw pompowano za pomocą maszyny parowej z szybu Reden (1797 r.) a następnie z szybu Kaehler (od 1835 roku i który w 2016 jest nadal w użyciu). Główna infrastruktura turystyczna (trasa zaczynająca się od szybu Anioł) leży w południowej części Północnego Systemu Sztolniowego (Centralny) wraz z okolicznymi terenami pól górniczych (XVI I XIX wiek), które znajdują się powyżej wyrobisk, właśnie przez ten system sztolniowy. 2.0 Sztolnia Boże Wspomóż Sztolnia Boże Wspomóż (13 m powyżej Głębokiej Sztolni Fryderyk), jeden z dwóch głównych punktów odwadniających kopalni Fryderyk, ma swoje początki w połowie XVII wieku, w celu wykorzystania została sprawdzona w pierwszym okresie eksploatacji kopalni Fryderyk. Jednak po uporządkowaniu starego roznosu okazało się, że sztolnia drożna jest tylko na długości około 40 m. Wytyczono więc nowy kierunek równoległy do starej sztolni o nazwie Boże Wspomóż (niem. Gothelf). Prace rozpoczęto w roku 1785, zagłębiono 25 szybów Lichtlocher na osi i kierowano roboty przodkami na zbicie. Po zakończeniu prac nad budową sztolni, szyby zasklepiono w stropie sztolni przy użyciu drewna i kamienia sztucznego. Niektóre z nich pozostają wyraźnie widoczne w stropie sztolni oraz obmurówkach łukowych sztolni. Do odwadniania zbierającej się wody użyto 20-calowej maszyny parowej, którą najpierw zabudowano 38

56 39 WPROWADZENIE

57 WPROWADZENIE na szybie nr 11, następnie przestawiano ją zgodnie z postępami budowy sztolni na szyb nr 12 i 22. W lipcu 1803 roku doszło do połączenia korytarza pomiędzy szybem nr 25 a szybem Fryderyka Friederike i tym samym sztolnia osiągnęła wzgórze Redena i została ukończona. Sztolnia osiągnęła długość 3151 m. Roznos sztolni począwszy od portalu był integralną częścią centralnego systemu i ostatnim odcinkiem kończącym grawitacyjne odprowadzenie wody pogórniczej do rzeki Stoły. 2.1 Szyb Anioł Szyb Anioł zlokalizowany jest w centrum dobra, 2 km na południowy zachód od śródmieścia Tarnowskich Gór. Jest częścią głównego obiektu turystycznego zarządzanego przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, mieści w sobie muzeum otwarte dla zwiedzających od 1976 r., zmodernizowane w 2012 r. Szyb posiada owalny przekrój z kamienną obudową szybu i ceglaną podszybia o głębokości 43 metrów ( jego drążenie rozpoczęto w 1798 r.). Wkracza w warstwę dolomitu tuż po przekroczeniu połowy swojej głębokości. Jest wyposażony w elektrycznie obsługiwaną windę, po jej opuszczeniu, turyści zwiedzają niemal dwukilometrową podziemną trasę turystyczną, na którą składają się osiemnastowieczne poziome chodniki, szyby (w tym Żmija i Szczęść Boże) oraz chodniki odwadniające. Na odcinku 270 metrów wodny chodnik (Podkop Redena) pokonuje się łodziami. 2.2 Szyb Żmija Szyb Żmija zlokalizowany jest na terenie zadrzewionym, w otoczeniu otwartych użytków rolnych. Ma głębokość 48 m, zaś jego drążenie rozpoczęto w październiku 1811 r. W szybie tym schodzą się odnogi poziomu chodnika Heinitza oraz Podkopu Redena. Od lat 70-tych XX wieku szyb ten jest wykorzystywany, jako szyb wentylacyjny umożliwiając mechaniczne wtłaczanie świeżego powietrza do wyrobisk przeznaczonych dla odwiedzających (przy czym Szyb Anioł jest wykorzystywany jako naturalny szyb wydechowy). Szyb posiada owalny przekrój o kamiennej obudowie. 2.3 Szyb Szczęść Boże Szyb Szczęść Boże jest zlokalizowany na terenie zadrzewionym, w otoczeniu hałdy przyszybowej, w silnie zabudowie osiedla domków jednorodzinnych. Drążenie Szybu Szczęść Boże rozpoczęto w 1815 r. do głębokości 43 m. Szyb wchodzi w warstwę dolomitu nieco poniżej połowy jego głębokości. Jest on zlokalizowany w systemach chodnika Heinitza i Podkopu Redena, pomiędzy Szybem Żmija i Szybem Menzel (linia prosta równoległa do Głębokiej Sztolni Fryderyk). Podszybie szybu Szczęść Boże jest widoczne z podziemnej trasy turystycznej rozpoczynającej się w Szybie Anioł. 2.4 Szyb Heinitz Szyb Heinitz mieści się w płytkim zapadlisku, w ramach atrybutu obejmującego również pamiątkowy kopiec oraz pogórniczy krajobraz i rekreacyjny park Kunszt (atrybut 3.5). Szyb zabezpieczony (zabłonowany) na powierzchni, ma głębokość 39 m i wchodzi w odcinek chodnika Heinitza, który łączy się z szybem maszynowym (atrybut 1,3) na terenie Stacji Wodociągowej Staszic (atrybut 3.1). Szyb Heinitz został wydrążony w 1787 r. i był najgłębszym szybem kopalni Fryderyk w rejonie bobrownickim. Został 40

58 41 WPROWADZENIE

59 WPROWADZENIE nazwany na cześć pruskiego ministra Frederica Antona von Heinitza, który nadzorował ponowne rozpoczęcie prac wydobywczych rudy ołowiu i srebra w Tarnowskich Górach. W 1792 r., obok Szybu Heinitz, wydrążono szyb maszynowy, w którym umieszczono 48-calową maszynę parową. 2.5 Szyb Reden Charakterystyczny kopiec szybu Reden zlokalizowany jest w pobliżu głównych dróg, 1,5 km na południowy zachód od centrum Tarnowskich Gór. Drążenie rozpoczęto w 1794 r., zaś szyb osiągnął głębokość 40 m. Na szybie zabudowano pierwszą maszynę parową typu Boulton & Watt (1797 r.), która była wykorzystywana do wypompowywania wody z centralnego systemu odwadniającego do zbiorników powierzchniowych, następnie pompowano wodę do następnych zbiorników umiejscowionych na rynku w Tarnowskich Górach. Miejsce to ma istotne znaczenie dla historii wykorzystania pomp parowych służących do pobierania wód kopalnianych i zaopatrywania w wodę okolicznej ludności. 2.6 Szyb Kaehler Szyb Kaehler mieści się na wzgórzu Redena, przy ulicy Opolskiej, około 1 km na północny zachód od centrum Tarnowskich Gór. Budowę szybu rozpoczęto we wrześniu 1808 r. Posiada on owalny przekrój z kamienną obudową. Głęboki na 55 m szyb zaopatrywał ludność w wodę (zarządzany przez miasto) w latach Od roku 2015 ponownie używany, jako ujęcie wody pitnej. W otoczeniu znajduje się wieża ciśnień (1926 r.), stanowiąca własność Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o., które zajmuje się utrzymaniem szybu i dostarczaniem wody. 2.7 Szyb Fryderyka Szyb Fryderyka, którego budowa rozpoczęła się w 1801 r. oraz szyb maszynowy umieszczone są na końcu sztolni Boże Wspomóż, do której są zagłębione na 43 m. Szyby biegną kolejne 6 metrów w głąb i łączą się z odcinkiem Podkopu Redena, z którego woda była pompowana przez maszynę parową do sztolni Boże Wspomóż. Szyb Fryderyka posiada owalny przekrój z kamienną obudową. A2. PORTAL I ROZNOS GŁĘBOKIEJ SZTOLNI FRYDERYK Portal i roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk obejmuje wylot głównej głębokiej sztolni, podkreślony wyjątkowym, neoklasycystycznym kamiennym portalem oraz kanał odprowadzający wodę, wykopany aby utrzymać odprowadzenie wody z kopalni oddzielone od rzeki Dramy. Jest to końcowa, powierzchniowa część Południowego Systemu Sztolniowego. 1.9 Portal wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyk Portal Głębokiej Sztolni Fryderyk mieści się w wąskiej i płytkiej, zalesionej dolinie, przylegającej do zachodniej granicy parku Repeckiego, otoczonej otwartymi użytkami rolnymi. Od centrum Tarnowskich Gór dzieli go około 6 km (na południowy zachód). Zlokalizowany w zachodniej części 42

60 43 WPROWADZENIE

61 WPROWADZENIE nominowanego dobra portal, stanowi główny punkt ujścia wody pogórniczej z Głębokiej Sztolni Fryderyk. Na południe, od płytkiej doliny rzeki Dramy, portal otwiera się na roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk (atrybut 1.10), który jest integralną częścią składową systemu odwadniającego. Portal stanowi unikalny przykład pruskiej (niemieckiej) neoklasycznej architektury portali sztolniowych i jest porównywalny z kilkoma tego typu zachowanymi budowlami w Niemczech, takimi jak Rothschonberger (Freiberg) oraz Tiefer Georg Stollen (Harz). Portal został wzniesiony w 1834 r. z obrobionego wapienia. Widoczna data 1821 roku upamiętnia rozpoczęcie budowy odcinka o długości 4568 metrów, prowadzącego do Szybu Staszic, który stanowił punkt poboru wody dla Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów. Skrzyżowany młot i kilof (pyrlik i żelosko) wykuty w zworniku łuku bramy, jest powszechnym środkowoeuropejskim symbolem górnictwa i pojawia się również w herbie Tarnowskich Gór z 1562 r. Przez portal przepływało do m 3 wody odprowadzanej z kopalni poprzez Głęboką Sztolnię Fryderyk Roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk Roznos (kanał, rosza) Głębokiej Sztolni Fryderyk został wykopany w 1821 r., jako istotny element powierzchniowy Głębokiej Sztolni Fryderyk. W swoim biegu spotyka się z rzeką Dramą. Rzeka ta płynie następnie na zachód, opuszcza obszar wydobycia rudy i wpada do rzeki Kłodnicy, następnie do Odry a wraz z nią do Morza Bałtyckiego. Rzeka Drama biegnie nieco na ukos od roznosu, zanim się z nim połączy. Drama jest jedną z dwóch niewielkich rzek, które przepływają przez pofałdowaną powierzchnię na obszarze Tarnowskich Gór. Jej koryto biegnie nieco poniżej otaczających je łąk i lasów i posiada odpowiednio bardzo niewielkie nachylenie. Tego typu rzeki, dalekie od ideału topograficznego w kontekście przejmowania wody odprowadzanej przez sztolnie, stanowiły jedyne dostępne wyjście dla górników chcących eksploatować obfite złoża ołowiu i srebra w Tarnowskich Górach. A3. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ Portal i roznos Sztolni Boże Wspomóż składa się z portalu północnej sztolni i kanału wylotowego. Jest to końcowa, powierzchniowa część Północnego Systemu Sztolniowego. 2.8 Portal wylotu Sztolni Boże Wspomóż Portal Sztolni Boże Wspomóż jest zlokalizowany w północno-zachodniej części nominowanego dobra (około 5 km na północny zachód od centrum Tarnowskich Gór) i służy do odprowadzania wód kopalnianych do roznosu sztolni Boże Wspomóż. Przepływ wody jest obecnie niestabilny. W przeszłości maszyny parowe pompowały wodę z poziomów znajdujących się pod sztolnią i wprowadzały je do sztolni Boże Wspomóż. Obecnie wody te są odprowadzane grawitacyjnie poprzez Głęboką Sztolnię Fryderyk. Klasyczny, murowany portal znajdował się w złym stanie, dlatego podjęto decyzję o jego rekonstrukcji w 2000 r. Wewnątrz sztolni, tuż za portalem, znajduje się kamienna obudowa zbudowana w okresie, gdy sztolnia została oddana do użytku w 1652 r. (i nazywała się sztolnią Wspomóż Bóg). Budowa (o niewielkich wymiarach w porównaniu ze sztolniami z końca XVIII i początku XIX wieku) trwała do 1695 r., 44

62 45 WPROWADZENIE

63 WPROWADZENIE gdy sztolnia osiągnęła 866 m długości, mimo iż w tamtym okresie nie natrafiono na złoża rud srebronośnych. Od 1794 r. rozbudowano ją do 2192 m, przy czym liczbę szybów do budowy samej sztolni jak i wentylacyjnych zwiększono do 25. Funkcjonowała jako odcinek Północnego Systemu odprowadzania wody z kopalni Fryderyk, którego część była wykorzystywana do pobierania wody za pomocą pomp parowych. W tym czasie sztolnia została przemianowana na Gotthelf Stollen (Boże Wspomóż). Płaski teren i wyjątkowo płytki charakter wstępnego odcinka sztolni Boże Wspomóż (budowa tunelowa) jest widoczny dzięki liniowemu korytu, biegnącemu na powierzchni na południowy-wschód za portalem. To liniowe koryto znajduje się niewiele ponad metr od sklepienia odcinka Sztolni Boże Wspomóż. Pierwotny odcinek siedemnastowiecznej sztolni (zakończenie portalu) został zastąpiony równoległą sztolnią, której drążenie rozpoczęto w 1792 r. 2.9 Roznos Sztolni Boże Wspomóż Roznos Sztolni Boże Wspomóż jest dobrze zaprojektowanym otwartym rowem o długości 0,5 km, szerokim na około 4 m i głębokim na 2 m. Jest on delikatnie pochylony, aby umożliwiać swobodny przepływ wody od portalu sztolni Boże Wspomóż do rzeki Stoły. Zbudowany około 1652 r. sztolnia Wspomóż Boże, która stanowiła jedną z kilku sztolni (w tym św. Jakuba) odprowadzających wodę do rzeki Stoły (której nazwę zaczerpnięto z języka niemieckiego: Stollenwasser oznacza wodę ze sztolni). W 1794 r., wraz z renowacją i rozbudową sztolni (przemianowanej na sztolnię Boże Wspomóż) pod pruskim zarządem, rów został prawdopodobnie również odnowiony. W końcu XVIII i na początku XIX wieku sztolnia przejmowała wody kopalniane pompowane spod i do sztolni Boże Wspomóż przez maszyny parowe. Po 1834 r., czyli po ukończeniu budowy Głębokiej Sztolni Fryderyk, możliwe było skuteczne osuszanie pokładów rudy z wykorzystaniem grawitacji. Skala odprowadzania wody zmniejszyła się i tym samym odpływ jest obecnie minimalny. Stosunkowo płaski teren Tarnowskich Gór, w połączeniu z jedynie dwiema niewielkimi rzekami (o niewielkim nachyleniu), które służyły do przejmowania wody, wymagały starannego zarządzania obszarem, na którym roznosy odprowadzały wodę z kopalni. Atrybuty powiązane Wachlarz powiązanych atrybutów, tych położonych na powierzchni terenu, połączonych bezpośrednio w wymiarze pionowym (3D, x y z) z podziemnymi wyrobiskami, obejmuje kilka obiektów i obszarów o wyróżniającym się charakterze. Pierwszym z nich jest pionierska Stacja Wodociągowa Staszic, która została połączona funkcjonalnie z Głęboką Sztolnią Fryderyk, zlokalizowana w XIX-wiecznym Krajobrazie pogórniczym. Kolejny obszar to Pogórniczy krajobraz Srebrnej Góry, gdzie można znaleźć najlepiej zachowane przykłady ilustrujące XVI-wieczne górnictwo rud ołowiu i srebra i XIX-wieczne górnictwo rud cynku, ołowiu i żelaza. Teren historycznej kopalni Fryderyk to miejsce gdzie w XVIII wieku ponownie odkryto rudy ołowiu i srebra i rozpoczęto eksploatowanie je ze złóż położonych poniżej poziomu wody gruntowej przy użyciu importowanej technologii parowej. Wydarzenie to zostało upamiętnione kopcem pamiątkowym i pomnikiem. Scentralizowane przetwarzanie rudy, zwłaszcza produkcji cynku w okresie do XIX w., pozostawiło świadectwo w postaci formy terenowej jaką jest Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk. Park Miejski to najlepszy przykład licznych parków rekreacyjnych w Tarnowskich Górach i okolicach, przy tworzeniu których wykorzystano i zachowano charakterystyczną pogórniczą topografię. 46

64 47 WPROWADZENIE

65 WPROWADZENIE A4. STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC Stacja Wodociągowa Staszic obejmuje zarówno powierzchniowe, jak i podziemne pozostałości unikatowej, napędzanej parą stacji wodociągowej z lat 1870, która była zintegrowana z systemem kopalni. 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic Rozległa podziemna sieć sztolni, poziomów i szybów w kopalni Fryderyk była na tyle skuteczna w odprowadzaniu wody z obszaru działań wydobywczych, że spowodowała dotkliwy niedobór wody w Tarnowskich Górach. Miało to swój efekt w postaci wysychania studni i nieużywanych szybów górniczych wykorzystywanych do zaopatrzenia w wodę (36 w latach 80-tych XVIII wieku); odpowiedzialną za ten stan rzeczy była kopalnia Fryderyk. Aby zatrzymać niedobory wody, na koszt kopalni, w 1797 r. czyli w momencie, gdy pompowanie wody na potrzeby publiczne, dzięki wykorzystaniu brytyjskiej pompy Boulton & Watt stało się z ekonomicznego punktu widzenia atrakcyjne uruchomiono pierwszy wodociąg. Kolejne szyby zaczęto wykorzystywać do odprowadzania wody: Szyb Fryderyka (atrybut 2.7) w 1807 r. oraz Szyb Kaehler (atrybut 2.6) w 1835 r. Władze miasta Tarnowskie Góry przejęły odpowiedzialność za zaopatrzenie miasta w wodę. Jednak największy obiekt zaopatrujący miasto w wodę został uruchomiony w 1884 r. Mieści się on w szybie Adolf (Staszic, atrybut 1.3), który przejmuje wodę z Głębokiej Sztolni Fryderyk. Miał on za zadanie zaopatrywać górnośląski region przemysłowy (z centralnym punktem w Chorzowie, oddalonym o 24 km od Tarnowskich Gór), który rozciąga się na obszarze ponad 3000 km 2. Ta ogromna aglomeracja, prekursor, a następnie konkurent Zagłębia Ruhry, obejmowała koncentrację przemysłu wydobycia węgla, żelaza i produkcji stali, produkcji środków chemicznych i inżynierii mechanicznej, w oparciu o zagłębie węglowe zlokalizowane w północnej części Górnego Śląska. Desperackie zapotrzebowanie na wodę przemysłową oraz znaczny wzrost zapotrzebowania na wodę pitną wynikający z gwałtownego wzrostu populacji, zmusił Skarb Prus do stworzenia własnego, wydajnego systemu zaopatrzenia w wodę, który funkcjonował do 2001 r. Hale maszynowe oraz rozległa infrastruktura odprowadzająca wodę przetrwała w szybie Staszic oraz szybie maszynowym Głębokiej Sztolni Fryderyk. Szyb Staszic wraz z klatką schodową i działającą windą (atrybut 1.3), jest konserwowany przez Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S.A. Jedna ze stacjonarnych maszyn parowych do pompowania wody, zainstalowana w 1921 r., pozostała na swoim miejscu. Dwie poziome maszyny o centralnie położonym kole zamachowym, zostały niedawno poddane konserwacji (w 2012 r.). Żeliwne rurociągi prowadzą do punktów odprowadzania wody. W 1892 r. zainstalowano drugą pompę dostarczającą wodę pitną poprzez rurociąg o średnicy 300 mm do Zabrza, śląskiego miasta, w którym przeważała ludność niemiecka. W latach trzeci otwór wiertniczy dotarł do warstwy wodonośnej na głębokości 87 m, po czym zainstalowano w nim nowy rurociąg o średnicy 600 mm. Zachowana została wykończona cegłą cysterna do skraplania pary, do której wprowadzano wyeksploatowaną parę wyemitowaną z maszyn parowych, a następnie ochładzano ją do osiągnięcia stanu płynnego. Wiele oryginalnych zabudowań znajduje się na powierzchni. Podczas gdy maszyny parowe były umieszczone w Głębokiej Sztolni Fryderyk, około 50 metrów pod ziemią, oryginalny kompleks budynków z cegły, znajdujący się na powierzchni, dotrwał do naszych czasów. Kompleks obejmuje 48

66 49 WPROWADZENIE

67 WPROWADZENIE dwa ośmiokątne budynki nadszybia (wieże typu Malakoff na Szybie Staszic i szybie maszynowym) oraz podłużną centralną kotłownię, która dostarczała parę podziemnymi rurociągami do maszyn parowych (i zaopatrywała również silniki maszyn wyciągowych na powierzchni). Murowane budynki (Wieże typu Malakoff), zbudowane w 1884 r., przetrwały, jako oryginalna część ujęcia wody na Szybie Staszic. Wyróżniający się ośmiokątny przekrój budynków, o płytkich, ośmiokątnych dachach, został wkrótce zastąpiony w innych częściach Polski przez konstrukcje stalowe. Projekt ten jednak odzwierciedla tradycyjną formę drewnianych, ośmiokątnych budynków, w których w przeszłości mieściły się wydajne, napędzane przez konie maszyny typu kunszt, które obsługiwały beczki na wodę lub prymitywne pompy szybów kopalni srebra znajdujących się w Tarnowskich Górach (do obsługi każdej tego typu maszyny potrzebnych było do 40 koni). Maszyny te były budowane do momentu, w którym na dobre wkroczyła era pary, co miało miejsce pod koniec XVIII wieku. Dwie Wieże typu Malakoff i powiązane z nimi struktury stanowią część technologicznego zespołu, będącego świadectwem historycznego, górnośląskiego systemu zaopatrzenia w wodę, pobieranej z kopalni Fryderyk. Kocioł typu Lancashire (podwójne kotły płomienicowe) zachował się nietknięty w murowanej kotłowni z 1884 r., w której niegdyś mieścił się rząd dziewięciu takich kotłów. Na terenie Stacji nadal czytelny jest przebieg bocznicy kolejowej. A5. KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX WIEK) Krajobraz pogórniczy (XIX wiek) tworzą wyjątkowe, jednorodne murawy zdominowane przez topografię pogórniczą (lokalnie: pingi i warpie), która powstała w wyniku wydobycia rud ołowiu i srebra w XVI w. i następnie rud ołowiu i srebra oraz rud żelaza w XIX w. Jest to unikatowy przykład historycznego otoczenia Stacji Wodociągowej Staszic. 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX wiek) W granicach powierzchni związanej ze Stacją Wodociągową Staszic znajduje się obszar charakterystyczny dla kopalni odkrywkowych. Obecnie porasta go łąka i, częściowo, znajdują się na nim użytki rolne. Obszar ten zawiera szyby, kopce i otwarte wykopy, które tworzą wyróżniający się kulturowy krajobraz, odzwierciedlający płytko i poziomo rozmieszczone złóż złoża ołowiu i srebra, eksploatowane w XVI wieku wraz z późniejszym wydobyciem żelaza w XIX wieku. Rozmieszczenie pagórków szybowych jest przypadkowe w przeciwieństwie do wzorów liniowych, które można zobaczyć w regionach górniczych, gdzie stromo położone wychodnie ujawniają linearny przebieg odkrywki. Charakterystyczny krajobraz wokół Tarnowskich Gór wyróżnia się miejscami, w których znajdują się szyby, które bardziej przypominają dzwonowate wykopy (pingi i warpie) właściwe dla wydobycia węgla lub krajobrazy wokół kopalni krzemienia. Krajobrazy te współdzielą geometrię płasko ułożonych minerałów i tworzą zwarty, lecz przypadkowy wzór powierzchniowy. Górnicy z Tarnowskich Gór zmuszeni byli budować szyby pionowe, jako sposób odkrywania poziomo ułożonych żył. W samym tylko 1556 r. wydrążono nowych szybów, zaś do 1600 r. liczba nowych szybów przekroczyła Współczesne, ale i historyczne szkice i obrazy pokazują stożkowe pagórki szybowe, których pewną liczbę da się zaobserwować na tym obszarze. 50

68 51 WPROWADZENIE

69 WPROWADZENIE A6. SREBRNA GÓRA I HAŁDA POPŁUCZKOWA Srebrna Góra i Hałda popłuczkowa obejmują najbardziej rozległy obszar kopalń rud ołowiu i srebra oraz cynku z XVI i z przełomu XVIII I XIX wieku oraz hałdę popłuczkową (położoną w części północnej) odpadów skały płonnej pochodzących z XIX-wiecznego, zcentralizowanego zakładu przetwarzania rudy Kopalni Fryderyk. 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry znajduje się w obrębie rezerwatu Segiet, bezpośrednio na południe od Hałdy popłuczkowej Kopalni Fryderyk (atrybut 3.4), częściowo w Tarnowskich Górach, jednakże w przeważającej części w granicach Bytomia. Obszar ten jest świadectwem wykorzystywania tych rozległych terenów do wydobywania ołowiu i srebra w XV i XVI wieku, a być może już nawet pod koniec XIII i w XIV wieku. Ruda, bogata w srebro, leżąca płytko pod powierzchnią ziemi, zapewniała znaczny wzrost dobrobytu gospodarczego, które znalazło odzwierciedlenie w budowie miast, takich jak Tarnowskie Góry i Bytom oraz ich szybko zwiększającej się liczbie ludności. Ołów był transportowany na duże odległości, aby zaopatrywać kompleksy metalurgiczne środkowej Europy oraz był wykorzystywany do ekstrakcji srebra i złota. W dziewiętnastym wieku na obszar Srebrnej Góry powrócił przemysł wydobywczy, zwłaszcza eksploatujący rudy cynku i ołowiu, jak chociażby te wydobywane na odcinku Werona należącym do kopalni Fryderyk (mieszczącym się w zachodniej części obszaru). Obszar ten wykazuje dużą złożoność ilustrującą kilka faz działalności, chociaż wiele z zachowanych najwcześniejszych wyrobisk odkrywkowych pozostały suchem, to niektóre są zupełnie zalane wodą, tak jak wyrobiska nieopodal szybu Konrad, czy kopalnia cynku Segiet). W późniejszych fazach ruda była wydobywana z głębszych obszarów przy użyciu szybów. W średniowieczu, materiał skalny wydobyty na powierzchnię z płytkich wyrobisk odkrywkowych lub za pomocą licznych szybów, był z łatwością poddawany procesom oddzielania rudy od skały płonnej. Skała ta, jako naturalny odpad utworzyła z czasem liczne pagórki (warpie i pingi), które składają się na charakterystyczny górniczy krajobraz tego terenu. Następnie minerały były płukane w jednej z wielu małych płuczek ulokowanych w bezpośredniej bliskości łatwo dostępnego źródła wody. Woda mogła być pobierana pojemnikami lub pompowana, a następnie odprowadzana z wyrobisk, za pomocą rowów lub naturalnych strumieni i rzek (których jednak było niewiele). Ruda była wówczas gotowa do sprzedaży wytapiaczom. Prawdopodobnie najlepiej zachowane i najbardziej charakterystyczne, pagórkowate tereny (pingi i warpie), często kojarzone z wydobyciem ołowiu w różnych krajach, przetrwały praktycznie nienaruszone właśnie na tym obszarze. W dziewiętnastym wieku, przemysłowcy opanowali metodę galwanizowania żelaza za pomocą cynku, chroniąc je przed korozją. Blacha falista przyjęła się bardzo szybko i zaczęła być stosowana na masową skalę w przemyśle i użytku domowym oraz budowlanym. Znaczny wzrost produkcji nastąpił po rozbudowie kopalni Fryderyk w 1837 r., w skład, której weszły bogate w złoża kopalnie Werona i Segiet, które stanowiły część krajobrazu kopalnianego Srebrnej Góry. 3.4 Hałda popłuczkowa kopalni Fryderyk Hałda popłuczkowa kopalni Fryderyk jest dużym usypiskiem skały płonnej w centralnym miejscu 52

70 53 WPROWADZENIE

71 WPROWADZENIE przetwarzania rudy w kopalni Fryderyk, znajdującą się 6 km na południe od centrum Tarnowskich Gór. Jest ona wyraźnym, wyniesionym punktem krajobrazu, w kształcie litery L, otoczonym użytkami rolnymi. Na jej wierzchołku znajdują się niewielkie żelbetowe stanowiska strzeleckie z drugiej wojny światowej. Hałda jest zlokalizowana 300 metrów od opuszczonego kamieniołomu dolomitów. Hałda skały płonnej z płuczki pochodzi z lat 30-tych XIX wieku, jednakże znacząco zwiększyła swoją wielkość wraz ze wzrostem produkcji cynku w latach Skala obiektu wskazuje na rozmiar operacji wydobywczych prowadzonych przez kopalnię Fryderyk. Odpady pochodziły z sortowania i płukania dolomitów zawierających rudę, z których oddzielano rudy ołowiu, srebra i cynku, wraz z rudą żelaza. W końcu XIX wieku, gdy państwo pruskie wprowadziło radykalne zmiany w organizacji i finansowaniu górnośląskiego przemysłu wydobywczego, znalazło to swoje odzwierciedlenie w skali operacji oraz w dziedzictwie wynikającym z tej działalności. Jak wspomniano powyżej, zmechanizowane szyby i poziome korytarze znacznie się powiększyły, co ułatwiło szybsze i bardziej efektywne wydobycie większych ilości rudy. W latach , w okresie największego rozwoju kopalni, rocznie produkowano między a ton rudy. Taka wielkość produkcji przyczynia się do powstawiania znacznych ilości odpadów pochodzących z procesu płukania, który został scentralizowany w kopalni Fryderyk i na użytek którego woda była pompowana bezpośrednio z szybu Pokój (atrybut 1.1) z Głębokiej Sztolni Fryderyk. Wydobycie w Tarnowskich Górach kontynuowano po 1870 r. głównie ze względu na rosnące zapotrzebowanie na rudę cynku, która była wydobywana w dużych ilościach z południowego odcinka kopalni. Produkcja rudy cynku na Górnym Śląsku osiągnęła swój szczyt w 1910 r., gdy wyniosła ton metalicznego cynku. Obecnie hałdę porastają rzadkie murawy galmanowe, w skład których wchodzą rośliny odporne na wysokie stężenie metali ciężkich w glebie. A7. TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK Teren dawnej Kopalni Fryderyk obejmuje (potencjalne) stanowisko archeologiczne będące miejscem działania państwowej Friedrichsgrube oraz kopiec upamiętniający odkrycie rud ołowiu i srebra. 3.5 Teren dawnej Kopalni Fryderyk i park Kunszt Oryginalna lokalizacja kopalni Fryderyk świadczy o początku i okresie wczesnego rozwoju modelowej, państwowej (królewskiej) kopalni ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach. Nadal czytelne jest przestrzenne rozplanowanie obszaru, zaś dokumentacja archiwalna ma nieopisaną wartość dla zaplanowanych badań archeologicznych, które mogą rozszerzyć naszą wiedzę na temat kluczowego rozwoju technologicznego ( ), który rozpoczął się dzięki trzem kieratom typu kunszt (pompom obsługiwanym przez konie), które następnie zostały zastąpione dwiema maszynami typu Newcomen sprowadzonymi z Wielkiej Brytanii (tzw. pierwsza i czwarta maszyna), wraz z rowami wodnymi, które odprowadzały wodę, dodatkowo zostały rozbudowane w celu dostarczania wody do płuczki kopalni Fryderyk, przylegającej do Szybu Pokój, stanowiącej część komponentu IV. Badania będą również ukierunkowane na układ przestrzenny obszaru, który stał się z czasem znany, jako kolonia Friedrichsgrube, wraz z publicznym parkiem z pamiątkowym kopcem, który obecnie nazywa się Parkiem Kunszt. Późniejsze pozostałości obejmują nasyp (z lat 50-tych XIX wieku) wąskotorowej kolejki transportującej minerały. Obszar obejmuje również kilka ważnych szybów (w części 54

72 południowej i zachodniej komponentu), które są niedostępne z powierzchni, lecz dostępne lub potencjalnie dostępne z podziemi: Szyb Rudolfina, w którym w 1784 r. pruski urząd górniczy odkrył duże ilości rudy ołowiu, co skutecznie przywróciło do życia działalność wydobywczą w Tarnowskich Górach; Szyb maszynowy Abraham, w którym w 1788 r. uruchomiono pierwszą na Śląsku maszynę parową potrójnego rozprężenia sprowadzoną z Wielkiej Brytanii; szyb maszynowy Heinitz (miejsce czwartej maszyny typu Newcomen, również sprowadzonej z Wielkiej Brytanii) oraz szyb Kunst (obsługiwany od 1785 r. przez pompy napędzane przez konie), a także szyby Antonia i Erdmann. Da się również rozróżnić rowy gromadzące wodę, w tym: rów płuczki (Stoła), będący pierwszym ciekiem wodnym (poza sztolniami) uregulowanym w XVIII wieku, który następnie został pogłębiony w 1784 r., aby odprowadzać wodę z pierwszego kieratu zainstalowanego w kopalni Fryderyk; a także główny rów odprowadzający (Haupt-Abzugs-Kanal), znajdujący się obok szybów Rudolfina i Erdmann, który odprowadzał wodę wypompowaną przez pierwszą maszynę parową z 1788 r., a następnie, wspomagany przez kolejne maszyny, do nowej płuczki nieopodal szybu Antonia. W 1808 r. rów ten został przedłużony do płuczki Szybu Pokój. Nowy odcinek rowu został wykopany wzdłuż rzeki Stoły, która wypływała w sąsiedztwie gospodarstwa Segiet. Odkrycie rudy celebrowano corocznie w Tarnowskich Górach i Strzybnicy dnia 16 lipca, który to dzień stał się świętem wydobycia i metalurgii. W 1820 r. teren wokół Szybu Rudolfina został uporządkowany, hałda utworzona ze skalnych odpadów pozostałych z drążenia szybów została zaokrąglona, wokół zasadzono drzewa. W ten sposób utworzono park, który stał się centrum corocznych ceremonii dla pracowników kopalni Fryderyk. Na wierzchołku pamiątkowego kopca wzniesiono pomnik w formie obelisku. Pomnik ten został następnie przeniesiony (w 1910 r.) do Parku Miejskiego, a w trakcie powstań śląskich (w 1930 r.) został wysadzony w powietrze. Napis na pomniku głosił: Mimo sceptycyzmu Króla, Hrabia von Reden dokonał w tym miejscu odkrycia bogatego złoża rudy ołowiu, 16 lipca 1784 roku. Pamiątkowy kopiec wraz z rzeźbą, otoczony wiekowymi i chronionymi lipami, został zachowany w północno-wschodniej części obszaru atrybutu. WPROWADZENIE A8. PARK MIEJSKI Park miejski jest najlepiej zachowanym, najbardziej rozległym i najbardziej zróżnicowanym pod względem znajdujących się w nim form topograficznych, obiektów architektonicznych i form zieleni spośród wielu parków założonych na terenach pogórniczych w Tarnowskich Górach i w okolicy w XIX i na początku XX wieku. Poprzez założenie parku podjęto ochronę wrażliwej na zniszczenie pogórniczej topografii. 3.6 Park miejski Wyróżniający się teren z pagórkami szybowymi został zachowany, jako historyczny, rekreacyjny krajobraz pokopalniany, obecnie stanowiący charakterystyczny wyróżnik 22-hektarowego parku miejskiego w Tarnowskich Górach. Utworzony w 1903 r., park miejski jest wczesnym przykładem skutecznego przekształcenia krajobrazu post-industrialnego, poprzez zintegrowanie reliktów krajobrazu, ufundowanego na składowiskach skalnych odpadów, na potrzeby lokalnej społeczności, która nadal uznaje działalność górniczą za ważny element tożsamości kulturowej regionu. Charakterystycznie 55

73 WPROWADZENIE pofałdowany teren parku został obsadzony drzewami i krzewami, wytyczono także ciekawe alejki i niewielkie polanki, przez co wykreowano widoki, interesujące zarówno z bliskiej jak i dalekiej perspektywy. W miejscu największego skupienia zapadlisk poszybowych utworzono niewielkie jezioro oraz sieć ścieżek parkowych, która została ładnie wkomponowana w zróżnicowany teren, spójnie integrując poszczególne komponenty małej architektury. Siatka prostych i przecinających się dróg zastąpiła dwie oryginalne drogi powstałe w drugiej fazie rozwoju parku. Ogólnie rzecz biorąc, daje się rozróżnić dwie główne części parku: obszar reprezentacyjny obejmujący obiekty rekreacyjne i sportowe oraz obszar leśny, charakteryzujący się znacznie mniejszą liczbą ingerencji w krajobraz. Duży kopiec szybowy, mieszczący się w najstarszej części parku, jest centralnym punktem całego projektu. Wieńczy go altana, do której dostęp jest możliwy po kamiennych schodach od strony wschodniej i południowej. Z altany rozpościera się panoramiczny widok na okolicę. Altana została zaprojektowana, jako otwarty sześciokąt wzniesiony z drewna, imitujący zabytkowe konstrukcje budynków szybowych, które niegdyś stanowiły wszechobecny element krajobrazu Tarnowskich Gór. Metalowa pergola o długości kilkunastu metrów, rozciąga się u stóp kopca, wzdłuż ścieżki prowadzącej do kortów tenisowych. Altany i stylowe drewniane kioski mieszczą się również w innych częściach parku. W 1910 r. pomniki wzniesione na cześć Fryderyka Wielkiego i Hrabiego von Redena zostały przeniesione z kopca Szybu Rudolfina do parku, jednakże w trakcie powstań śląskich pomniki zostały oblane smołą, a następnie, w 1930 r., zostały wysadzone w powietrze. Kiosk gastronomiczny, malowniczy drewniany pawilon z dekoracyjnymi detalami architektonicznymi oraz plac zabaw dla dzieci wyposażony w huśtawki z drewna (które niestety nie zachowały się do naszych czasów) zlokalizowane były nieopodal kortów tenisowych. Obiekty sportowe znajdujące się w parku obejmują również boisko zlokalizowane na południowy zachód od kortów tenisowych, które w okresie zimowym było przekształcane w lodowisko. Na północ, nieopodal boiska sportowego, istniał pawilon, który służył, jako przebieralnia. Park był kilkakrotnie powiększany dzięki darowiznom i przejęciom gruntów. Obecnie obejmuje obszar 22 ha, na którym występuje 50 gatunków i odmian drzew i krzewów. 56

74 źródło mapy podst.: BDOT10k wykonanie mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół ds. światowego dziedzictwa. - XII.2015 A3 granica gminy granica powiatu LOKALIZACJA ADMINISTRACYJNA DOBRA W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM OBSZARY CHARAKTERYSTYCZNE NOMINOWANEGO DOBRA A1. PODZIEMIA A2. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK A3. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ A4. STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC A5. KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX w.) A6. SREBRNA GÓRA I HAŁDA POPŁUCZKOWA A7. TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK A8. PARK MIEJSKI A8 Gmina A2 A5 A4 A1 A7 KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH 1 NOMINOWANE DOBRO I PROPONOWANA STREFA BUFOROWA NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ PODZIEMNA (RZUT NA POWIERZCHNIĘ TERENU) NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA STREFA BUFOROWA skala mapy = 1 : dla formatu A2 m N A6 BYTOM

75

76 CHARACTER AREAS. A3 TARNOWSKIE GÓRY LEAD-SILVER-ZINC MINE AND ITS UNDERGROUND WATER MANAGEMENT SYSTEM N.. A3 NOMINATED PROPERTY CHARACTER AREAS A1. UNDERGROUND 0.1 UNDERGROUND WORKINGS 1.0 FRIEDRICH MINE DEEP ADIT 1.1 PEACE SHAFT 1.2 BOHR SHAFT 1.3 ADOLPH AND MACHINE SHAFTS 1.4 HELP HAPPINESS SHAFT 1.5 ADIT ENGINE SHAFT No ADIT SHAFT No ADIT SHAFT No ADIT SHAFT No GOD HELP ADIT 2.1 ANGEL SHAFT 2.2 VIPER SHAFT 2.3 GOD BLESS SHAFT 2.4 HEINITZ SHAFT 2.5 REDEN SHAFT 2.6 KAEHLER SHAFT 2.7 FREDERICA SHAFT A2. FRIEDRICH MINE ADIT PORTAL AND DITCH 1.9 FRIEDRICH MINE ADIT PORTAL 1.10 FRIEDRICH MINE ADIT DITCH A3. GOD HELP ADIT PORTAL AND DITCH 2.8 GOD HELP ADIT PORTAL 2.9 GOD HELP ADIT DITCH A4. ADOLPH SHAFT WATERWORKS A5. MINING LANDSCAPE (19TH CENTURY) A6. SILVER MOUNTAIN AND WASHING TIP A7. ORIGINAL SITE OF FRIEDRICH MINE A8. MUNICIPAL PARK A2 A2 A1 UNDERGROUND NOMINATED PROPERTY (PROJECTION AT SURFACE) SURFACE NOMINATED PROPERTY BUFFER ZONE m 2 UNDERGROUND FRIEDRICH MINE ADIT PORTAL AND DITCH GOD HELP ADIT PORTAL AND DITCH base map source: BDOT10k+GUGiK(ras.topo.c-ord.sys.1965) map realization: National Heritage Board of Poland / World Heritage Unit-XII.2015

77 KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH OBSZARY CHARAKTERYSTYCZNE N A5 A4 NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ PODZIEMNA (RZUT NA POWIERZCHNIĘ TERENU) NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA STREFA BUFOROWA A1. PODZIEMIA A2. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK A3. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ A4. STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC 3.1 STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC A5. KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX w.) 3.2 KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX w.) A6. SREBRNA GÓRA I HAŁDA POPŁUCZKOWA A7. TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK A8. PARK MIEJSKI 3 STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX w.) źródło mapy podst.: BDOT10k+GUGiK(ras.topo. 1965) wykonanie mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół ds. światowego dziedzictwa - XII.2015

78 CHARACTER AREAS TARNOWSKIE GÓRY LEAD-SILVER-ZINC MINE AND ITS UNDERGROUND WATER MANAGEMENT SYSTEM N NOMINATED PROPERTY CHARACTER AREAS A1. UNDERGROUND A2. FRIEDRICH MINE ADIT PORTAL AND DITCH A3. GOD HELP ADIT PORTAL AND DITCH A4. ADOLPH SHAFT WATERWORKS A5. MINING LANDSCAPE (19TH CENTURY) A6. SILVER MOUNTAIN AND WASHING TIP 3.3 MINING LANDSCAPE OF SILVER MOUNTAIN 3.4 FRIEDRICH MINE WASHING TIP A7. ORIGINAL SITE OF FRIEDRICH MINE A8. MUNICIPAL PARK A6 UNDERGROUND NOMINATED PROPERTY (PROJECTION AT SURFACE) SURFACE NOMINATED PROPERTY BUFFER ZONE 4 SILVER MOUNTAIN AND WASHING TIP base map source: BDOT10k+GUGiK(ras.topo.c-ord.sys.1965) map realization: National Heritage Board of Poland / World Heritage Unit-XII.2015

79 WPROWADZENIE KOPALNIA TARNOWSKIE RUD OŁOWIU, GÓRY LEAD-SILVER-ZINC SREBRA LVE I CYNKU MINE WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI AND ITS UNDERGROUND W TARNOWSKICH WATER GÓRACH MANAGEMENT SYSTEM OBSZARY CHARAKTERYSTYCZNE N A7 NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ PODZIEMNA (RZUT NA POWIERZCHNIĘ TERENU) NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA STREFA BUFOROWA A1. PODZIEMIA A2. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK A3. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ A4. STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC A5. KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX w.) A6. SREBRNA GÓRA I HAŁDA POPŁUCZKOWA A7. TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK 3.5 TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK A8. PARK MIEJSKI TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK źródło mapy podst.: BDOT10k+GUGiK(ras.topo. 1965) wykonanie mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół ds. światowego dziedzictwa - XII

80 KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH OBSZARY CHARAKTERYSTYCZNE N WPROWADZENIE A8 A1. PODZIEMIA A2. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK A3. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ A4. STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC A5. KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX w.) A6. SREBRNA GÓRA I HAŁDA POPŁUCZKOWA A7. TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK A8. PARK MIEJSKI 3.6 PARK MIEJSKI NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ PODZIEMNA (RZUT NA POWIERZCHNIĘ TERENU) NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA STREFA BUFOROWA 6 PARK MIEJSKI źródło mapy podst.: BDOT10k+GUGiK(ras.topo. 1965) wykonanie mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół ds. światowego dziedzictwa - XII

81 4. Znaczenie dobra

82 65 WPROWADZENIE

83 WPROWADZENIE 4.1 Projekt Orzeczenia wyjątkowej powszechnej wartości Krótki wstęp Kopalnia ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi położona jest w południowej części Polski na Nizinie Śląskiej, w jednej z klasycznych europejskich prowincji metalogenicznych. Jest to największa, najbardziej znacząca, historyczna kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Polsce posiadająca wyjątkowo rozległy system odwadniający z unikatowym, zintegrowanym systemem zaopatrzenia w wodę, zarówno jednym z największych tego typu, jak i pionierskich rozwiązań na świecie. Zbudowany na wymagającym technicznie terenie, podziemny system wydobywczy i wodny składa się z ponad 50 km głównych sztolni odwadniających oraz 150 km pomocniczych chodników odwadniających i transportowych, obszernych komór oraz szybów. Sieć podziemnych wyrobisk, dostępnych dzięki ponad 60-letniej działalności lokalnego stowarzyszenia, uzupełniają materialne pozostałości głównej, naziemnej i podziemnej, infrastruktury zaopatrzenia w wodę. Są one bezpośrednio powiązane z obiektami powierzchniowymi, które obejmują istotne elementy krajobrazu pogórniczego (takie jak portale wylotów sztolni, roznosy odprowadzające wodę, szyby i hałdy) jak również najważniejsze miejsca o charakterze upamiętniającym lub rekreacyjnym, będące wczesnymi przejawami ochrony wyróżniającej się topografii górniczej Tarnowskich Gór. Wzajemnie powiązane wartości wyjątkowe to: Skala, zasięg geograficzny i międzynarodowy wpływ produkcji ołowiu i (później) cynku Początek wydobycia sięga epoki średniowiecza, gdy powstawały liczne, małe kopalnie zakładane przez kupców i lokalną szlachtę. Wielkoskalowy model królewskiej kopalni ołowiu i cynku powstał w okresie pruskiej industrializacji, która rozpoczęła się w drugiej połowie dziewiętnastego wieku i rozwijała się na Górnym Śląsku, pierwszym obszarze zdominowanym przez przemysł ciężki na terytorium Niemiec. Eksport ołowiu z Tarnowskich Gór w średniowieczu zasilał wiele ośrodków metalurgicznych, w których produkcja ołowiu, miedzi i srebra była prowadzona w oparciu o współzależny handel międzykontynentalny. Zależny między innymi od tarnogórskiego ołowiu poziom produkcji srebra w Europie wzrósł do niespotykanych wcześniej rozmiarów w takich ośrodkach górniczych i hutniczych jak Kutna Hora, Bańska Štiavnica, Bańska Bystrica, Norymbergia, Turyngia, Tyrol, czy Erzgebirge. Miało to wpływ na ogólny rozwój gospodarczy i społeczny Europy, oraz w konsekwencji na napływ sztab srebra i srebrnych monet do Chin, czyli najważniejszego produktu, który doprowadził do narodzin światowego handlu. Począwszy od pierwszego rozpoznania cynku jako osobnego metalu na rynku europejskim ( zincum wg. Georgiusa Agricoli zaobserwowano na Śląsku w połowie szesnastego wieku), lokalna produkcja ustanowiła Niemcy światowym liderem w jego wydobyciu w dziewiętnastym wieku, dostarczając niemal połowę globalnego zapotrzebowania na ten metal architektoniczny. Genialny zespół technologii odwodnienia kopalni i zaopatrywania w wodę ilustruje dynamiczny paneuropejski rozwój i wymianę górniczej myśli technicznej i prezentuje sposób, 66

84 w jaki gospodarka wodą górniczą opierała się na zasadach innowacyjności i zrównoważonego rozwoju, wyprzedzających swój czas System gospodarowania wodą podziemną stanowi arcydzieło hydrotechniki, dowód 300-letniego rozwoju, dostosowującego się skalą i technologią do walki z niezwykle wysokim napływem wody, przekraczającym trzykrotność napływu występującego w kopalniach europejskich. Wyzwanie to pogłębiała jedynie delikatnie pofałdowana topografia z dwiema niedużymi rzekami na niewiele niższym poziomie terenu wraz z odpowiadającymi im płytkimi obniżeniami rzecznymi, służącymi jako zbiorniki wody pogórniczej. Odwadnianie rozwijało się w symbiozie z zaopatrywaniem ludności i miast w wodę już od 1797 roku, gdy pierwszy silnik parowy Boulon&Watt został wyeksportowany na kontynent europejski dla celów górniczych. W ślad za tym wykonano celowo ich kopie (oraz kopie zaimportowanych wcześniej brytyjskich silników Newcomen a), w wyniku czego zapoczątkowano na Śląsku przemysłową produkcję niemieckich silników parowych, co miało wpływ na rozwój globalnej industrializacji. To właśnie górnictwo spowodowało wynalezienie silnika parowego, jak również przyczyniło się do rozwoju pierwszego na świecie wielkoskalowego systemu zaopatrywania w wodę (do celów konsumpcyjnych i przemysłowych), opartego na pompowaniu wody podziemnej (gruntowej) za pomocą maszyn parowych. W ten sposób dawni inżynierowie górniczy przyczyni się do stworzenia współczesnego sektora gospodarki wodnej. Przedmiotowe dobro to palimpsest, który uosabia wzajemnie uzupełniający się i trwały związek odwodnienia kopalni i doprowadzania wody na potrzeby lokalne i regionalne, a później, systemu dostarczania wody pitnej i przemysłowej, aby podtrzymać dynamiczny wzrost zaludnienia i kształtującą się pruską (niemiecką) rewolucję przemysłową oraz powstanie Górnośląskiej Aglomeracji Przemysłowej, co było awangardowym osiągnięciem. WPROWADZENIE Ochrona dziedzictwa przemysłowego Podziemny świat Tarnowskich Gór, opuszczony przed 1930 rokiem, przyczynił się do powstania wczesnego ruchu na rzecz ochrony dziedzictwa, dzięki któremu nieprzerwanie od 1957 roku lokalne stowarzyszenie zarządza i wytrwale opiekuje się miejscem, koncentrując się na działaniach konserwatorskich i udostępnianiu podziemi tarnogórskich dla celów naukowych, edukacyjnych i turystycznych. Takie poświęcenie oddaje nie tylko miejsce górnictwa i przemysłu w sercu tradycji kulturowej Śląska, ale również ukazuje dalszy wkład Polski w zachowanie części najbardziej znaczącego podziemnego dziedzictwa górniczego świata. Uzasadnienie kryteriów Dobro zostało nominowane zgodnie z następującymi kryteriami: (i) stanowi wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka Rozległa sieć podziemnych sztolni oraz ich funkcjonalnych elementów łączących szyby i kanały na powierzchni, wraz z pionierskim systemem wodociągów, zintegrowanym z systemem gospodarowania podziemną wodą pochodzenia górniczego, stanowią arcydzieło inżynierii hydraulicznej z okresu od połowy szesnastego do końca dziewiętnastego wieku. Reprezentują one szczyt europejskich 67

85 WPROWADZENIE umiejętności w zakresie technologii odwodnienia w czasie, kiedy inżynieria górnicza tworzyła zaplecze dla rozwoju pierwszych wielkoskalowych instalacji wodociągowych opartych na silnikach parowych pompujących wodę gruntową; (ii) ukazuje znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu Wyjątkowo rozległa i dostępna sieć podziemna, w tym system odwodnienia kopalni, sieć wydobycia rud i ich przejawy widoczne w topografii trenu, wraz z pionierskimi i zintegrowanymi urządzeniami doprowadzającymi wodę, stanowią od samego początku świadectwo szerszych systemów społeczno-technicznych na świecie. Stanowią one dowód na wymianę technologii, idei i wiedzy w zakresie inżynierii górnictwa, systemów metalurgicznych i instalacji wodociągowych pomiędzy wiodącymi ośrodkami górniczymi a ośrodkami przemysłowymi w Saksonii, Bohemii, na Węgrzech, w Brytanii i Polsce; (iii) niesie unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji, która nadal żyje bądź już zanikła Zabytkowe podziemne środowisko górnicze oraz bezpośrednio połączone z nimi struktury powierzchniowe, w tym upamiętniające parki publiczne i rezerwaty przyrody, ponownie wykorzystujące, a jednocześnie zachowujące charakterystyczną topografię górniczą, są chronione przez aktywne działania kulturowe o długiej tradycji, poświęcone zachowaniu i umożliwieniu dostępu publicznego do dziedzictwa. Dobro stanowi świadectwo 500-letnich tradycji górniczych oraz zobowiązania do jego ochrony, od poziomu lokalnego do poziomu państwa, ale również odzwierciedla wkład Polski w zachowanie części najbardziej znaczącego podziemnego dziedzictwa górniczego świata; (iv) stanowi wybitny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości Materialne pozostałości po głównej, zintegrowanej infrastrukturze wodociągowej, wraz z niezwykle dostępną i rozległą siecią podziemną, składającą się z 50 km chodników odwadniających i 150 km pomocniczych chodników odwadniających, jak również chodników transportowych, szybów i rozległych komór po wydobyciu złóż, wraz z bezpośrednio powiązanymi strukturami powierzchniowymi i krajobrazowymi, stanowią unikalny i trwały zespół górnictwa rudnego i gospodarowania wodą. Zespół ten wyróżnia się istotnym udziałem w produkcji ołowiu i cynku, który zaspokajał ówczesne międzynarodowe zapotrzebowanie na surowce dla celów metalurgicznych i w budownictwie; oraz zawierający system gospodarowania wodną, który w pełni grawitacyjne odwadniał kopalnię i zaspokajał potrzeby najbardziej uprzemysłowionego i zurbanizowanego regionu w Polsce, jednego z największych w Europie, stanowiąc unikalny i pionierski model zrównoważonej gospodarki wodną w czynnym środowisku górniczym. 68

86 Orzeczenie integralności WPROWADZENIE Ogólny rozmiar dobra zapewnia pełną reprezentację wszystkich istotnych atrybutów kopalni oraz jej systemu gospodarowania wodą, świadczący o ich historycznej i geograficzno-przestrzennej integralności, jak również integralności strukturalnej i funkcjonalnej. Znaczna część dobra znajduje się pod ziemią, a wszystkie struktury powierzchniowe są powiązane z nim bezpośrednio w trzech wymiarach i zostały wytyczone jako oddzielne części charakterystyczne zlokalizowane na powierzchni terenu. Orzeczenie autentyczności Wartość kulturowa dobra jest rzetelnie i wiarygodnie wyrażona przez formę i projekt struktur górniczych zarówno na- i podziemnych, ich substancję i sposób wykonania, przejawiające się w oryginalnych i nienaruszonych pozostałościach materialnych i konstrukcji, ich wykorzystanie i funkcję, o których świadczą archiwa i szczegółowe badania archeologiczne, oraz lokalizację i otoczenie samego dobra, nasycone autentycznymi i typowymi pozostałościami górniczymi w krajobrazie. Wymóg ochrony i zarządzania Państwo jako strona Konwencji desygnowała dobro, którego ochrona leży w interesie społecznym i które chroni przez zastosowanie licznych form ochrony prawnej. Ośrodek ds. światowego dziedzictwa w Narodowym Instytucie Dziedzictwa współpracuje bezpośrednio z Zespołem koordynującym zarządzanie oraz Komitetem sterującym wyłonionym spośród interesariuszy, odpowiedzialnym za ochronę i zarządzanie dobrem na poziomie lokalnym. Plan zarządzania określa zasady ochrony, konserwacji i prezentacji atrybutów wyjątkowej powszechnej wartości. 69

87 WPROWADZENIE 4.2 Wartości kulturowe i przyrodnicze oraz ich wkład w wyjątkową powszechną wartość Plan zarządzania opiera się na koncepcji zarządzania w oparciu o wartości przypisywane przez wszystkich interesariuszy, ale szczególnie w oparciu o znaczenie kulturowe dobra dla społeczeństwa, podejściu uznanym za najbardziej odpowiednie dla dobra światowego dziedzictwa. Wartości mogą być międzynarodowe, krajowe, regionalne i lokalne. Na poziomie międzynarodowym, wzajemne relacje i wkład wartości dziedzictwa w wyjątkową powszechną wartość dobra mogą bezpośrednio wynikać z uzasadnieniem wyboru kryteriów wpisu na Listę, w tym przypadku kryteriów (i), (ii), (iii) i (iv): (i) stanowi wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka Rozległa sieć podziemnych sztolni oraz ich funkcjonalnych elementów łączących szyby i kanały na powierzchni, wraz z pionierskim systemem wodociągów, zintegrowanym z systemem gospodarowania podziemną wodą pochodzenia górniczego, stanowią arcydzieło inżynierii hydraulicznej z okresu od połowy szesnastego do końca dziewiętnastego wieku. Reprezentują one szczyt europejskich umiejętności w zakresie technologii odwodnienia w czasie, kiedy inżynieria górnicza tworzyła zaplecze dla rozwoju pierwszych wielkoskalowych instalacji wodociągowych opartych na silnikach parowych pompujących wodę gruntową; (ii) ukazuje znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu Wyjątkowo rozległa i dostępna sieć podziemna, w tym system odwodnienia kopalni, sieć wydobycia rud i ich przejawy widoczne w topografii trenu, wraz z pionierskimi i zintegrowanymi urządzeniami doprowadzającymi wodę, stanowią od samego początku świadectwo szerszych systemów społeczno- -technicznych na świecie. Stanowią one dowód na wymianę technologii, idei i wiedzy w zakresie inżynierii górnictwa, systemów metalurgicznych i instalacji wodociągowych pomiędzy wiodącymi ośrodkami górniczymi a ośrodkami przemysłowymi w Saksonii, Bohemii, na Węgrzech, w Brytanii i Polsce; (iii) niesie unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji, która nadal żyje bądź już zanikła Zabytkowe podziemne środowisko górnicze oraz bezpośrednio połączone z nimi struktury powierzchniowe, w tym upamiętniające parki publiczne i rezerwaty przyrody, ponownie wykorzystujące, a jednocześnie zachowujące charakterystyczną topografię górniczą, są chronione przez aktywne działania kulturowe o długiej tradycji, poświęcone zachowaniu i umożliwieniu dostępu publicznego do dziedzictwa. Dobro stanowi świadectwo 500-letnich tradycji górniczych oraz zobowiązania do jego ochrony, od poziomu lokalnego do poziomu państwa, ale również odzwierciedla wkład Polski w zachowanie części najbardziej znaczącego podziemnego dziedzictwa górniczego świata; 70

88 (iv) stanowi wybitny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości Materialne pozostałości po głównej, zintegrowanej infrastrukturze wodociągowej, wraz z niezwykle dostępną i rozległą siecią podziemną, składającą się z 50 km chodników odwadniających i 150 km pomocniczych chodników odwadniających, jak również chodników transportowych, szybów i rozległych komór po wydobyciu złóż, wraz z bezpośrednio powiązanymi strukturami powierzchniowymi i krajobrazowymi, stanowią unikalny i trwały zespół górnictwa rudnego i gospodarowania wodą. Zespół ten wyróżnia się istotnym udziałem w produkcji ołowiu i cynku, który zaspokajał ówczesne międzynarodowe zapotrzebowanie na surowce dla celów metalurgicznych i w budownictwie; oraz zawierający system gospodarowania wodną, który w pełni grawitacyjne odwadniał kopalnię i zaspokajał potrzeby najbardziej uprzemysłowionego i zurbanizowanego regionu w Polsce, jednego z największych w Europie, stanowiąc unikalny i pionierski model zrównoważonej gospodarki wodną w czynnym środowisku górniczym. WPROWADZENIE Tabela 2. Wartości atrybutów Atrybut Wyjątkowa powszechna wartość (WPW) Inne wartości i ii iii iv kulturowe przyrodnicze A1. Podziemia 0.1 Podziemne wyrobiska Podziemny świat Tarnowskich Gór. Wyjątkowy zespół techniczny, będący majstersztykiem podziemnej inżynierii hydraulicznej z okresu od połowy XVI do końca XIX w.; źródło ołowiu, srebra i cynku, które przyniosło znaczący wkład w globalną produkcję rud metali, wykazujące kluczową wymianę technologicznej myśli rozwojowej i stanowiące wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej. Ważną wartością pozostają przepływ wody oraz szeroki dostęp do obiektu. Podziemy świat posiada niezwykłe lokalne znaczenie, wyraźnie powiązanie osobistymi historiami rodzinnymi z współczesnymi mieszkańcami Tarnowskich Gór, inspiracja dla sztuki, powód do świętowania i miejsce odpoczynku. Popularyzacja wiedzy o kulturze górniczej od XVIII w.; turystyka historyczna na trasie Zabytkowej Kopalni Srebra. Miejsce potencjalnej specjalistycznej trasy turystycznej. Wyjątkowy dostęp do największych złóż ołowiu, srebra i cynku MVT (Mississippi Valley Type) w Europie, różnicowanych geologicznie włączając występowanie minerału tarnowicyt (odmiana aragonitu). Drugie pod względem wielkości siedlisko nietoperzy w Polsce, wielu gatunków, w tym rzadkich. Zjawiska krasowe; podziemna flora i fauna. 71

89 WPROWADZENIE Tabela 2. Wartości atrybutów, cd. Atrybut 1.0 Sztolnia Głęboka Fryderyk Wyjątkowa powszechna wartość (WPW) Kulminacyjny punkt systemu gospodarowania wodą podziemną za pomocą sztolniowego drenażu grawitacyjnego, na najdłuższym odcinku (17 km), najgłębiej położone oddolne odwadnianie całego złoża rudnego. Wyjątkowe wartości architektoniczne wielu km kamiennej, łukowo wykończonej obudowy, kilka dłuższych sekcji, obrzucone zaprawą cementową produkowaną lokalnie od XVIII w. 1.1 Szyb Pokój System gospodarowania wodą podziemną - scentralizowany pobór wody z Głębokiej Sztolni Fryderyk za pomocą maszyny parowej potrójnego rozprężania do celów przetwarzania rudy. Przylegający do i ściśle powiązany z płuczką kopalni Fryderyk, atrybut 3.4. Zabłonowany przy powierzchni, mieszczący się w zagłębieniu szybu. Dostępny z podziemi i zawierający różnorodną infrastrukturę szybową, w tym wiele artefaktów kowalskich. 1.2 Szyb Bohr Wykorzystywany przy budowie systemu gospodarowania wodą podziemną. Świetlik, pełniący historycznie funkcję wentylacyjną oraz pomocny przy szybkim wielokierunkowym drążeniu sztolni. Wysokiej jakości wykończenie murowane, zasłonięty kratą wentylacyjną umożliwiającą przedostawanie się nietoperzy, otoczony typową hałdą odpadów pogórniczych (porośnięty krzewami oraz niewielkimi drzewami), umiejscowiony na otwartych użytkach rolnych (mozaika pól, łatwo widoczny z drogi). Inne wartości i ii iii iv kulturowe przyrodnicze Główna trasa dla Wartości specjalistycznego hydrologiczne. dostępu do szybów Dostępna georóżnorodność i wyrobisk Południowego Systemu w Południowym Systemie Odwadniania. Odwadniania. Turystyka historyczna Siedlisko nietoperzy. na trasie Sztolni Czarnego Pstrąga. Inspiracja dla sztuki. Element krajobrazu górniczego w jej końcowym odcinku, ze względu na bieg wzdłuż koryta rzeki Dramy. Zachowane podziemne elementy wyposażenia związanego z pracą 24 maszyny parowej celem zasilania centralnej płuczki. Element krajobrazu pogórniczego, powiązania widokowe (szyby, hałda). Wartości hydrologiczne. Wlot/wylot nietoperzy. 72

90 Tabela 2. Wartości atrybutów, cd. 1.3 Szyby Staszic i maszynowy 1.4 Szyb Pomóc Szczęściu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr Szyb sztolniowy nr 17 Kulminacja systemu gospodarowania wodą podziemną za pomocą pomp parowych. Dwa szyby ( jeden obsługiwany maszyną parową, z lat ) wykorzystywane przy drążeniu Głębokiej Sztolni Fryderyk i obsługujące główny wodociąg od 1874 r. Szyby pozostają głównym punktem dostępu do całego systemu. Murowane budynki szybu: Wieże Malakoffa, centralne punkty zespołu budynków o ogólnie wysokiej integralności i wysokim poziomie autentyczności. Wewnątrz, szyby posiadają wiele urządzeń i innej infrastruktury szybowej, a także wiele artefaktów kowalskich, głównie stanowiących część wodociągu. System gospodarowania wodą podziemną. Szyb typu świetlik, ukończony w 1832 r. W tym samym roku przeniesiono do niego maszynę parową. Zasłonięty metalową kratą, otoczony kopcem będącym niegdyś hałdą odpadów pogórniczych, w granicach obszaru obejmującego towarzyszący mu otwór wiertniczy związany z ujęciem wodny na Szybie Adolf (atrybut 3.1). System gospodarowania wodą podziemną. Szyb maszynowy ( ), stosowany do pompowania wody podczas budowy Głębokiej Sztolni Fryderyk. Rzadko występująca powierzchniowa konstrukcja szybu maszynowego typu świetlik, w złym lecz stabilnym stanie, z przyległym kopcem usypanym z odpadów pogórniczych pochodzących z drążenia szybu. System gospodarowania wodą podziemną. Szyb typu świetlik, którego budowę rozpoczęto w 1823 r., pełniący funkcję wentylacyjną oraz pomocniczą przy szybkim, wielokierunkowym drążeniu sztolni. Dziś wykorzystywany jako punkt dostępu dla zwiedzających. Zrekonstruowany (do celów funkcjonalnych) budynek nadszybia na bazie oryginalnych pozostałości. Zespół wyjątkowych budowli architektonicznych wieże Malakoff Zachowane elementy wyposażenia związanego z pracą wodociągów. Element krajobrazu pogórniczego. Zachowane elementy wyposażenia związanego z pracą wodociągów. Element krajobrazu pogórniczego. Miejsce planowanych badań archeologicznych. Turystyka historyczna na trasie Sztolni Czarnego Pstrąga kluczowy punkt. Wlot/wylot nietoperzy. Wlot/wylot nietoperzy. Wartości hydrologiczne. Występowanie pstrągów oraz innych gatunków ryb. Wartości hydrologiczne. Występowanie pstrągów oraz innych gatunków ryb. WPROWADZENIE 73

91 WPROWADZENIE Tabela 2. Wartości atrybutów, cd. Atrybut 1.7 Szyb sztolniowy nr Szyb sztolniowy nr Sztolnia Boże Wspomóż System gospodarowania wodą podziemną. Szyb typu świetlik, którego budowę rozpoczęto w 1822 r., pełniący funkcję wentylacyjną oraz pomocniczą przy szybkim, wielokierunkowym drążeniu sztolni. Dziś wykorzystywany jako punkt dostępu dla zwiedzających. Zrekonstruowany (do celów funkcjonalnych) budynek nadszybia na bazie oryginalnych pozostałości. System gospodarowania wodą podziemną. Rzadko spotykana wartość architektoniczna budynku nadszybia. Szyb typu świetlik, którego budowę rozpoczęto w 1822 r., pełniący funkcję wentylacyjną oraz pomocny przy szybkim, wielokierunkowym drążeniu sztolni. Oryginalne pozostałości murowanej obudowy szybu, zachowane na hałdzie pochodzącej z drążenia szybu. Misterne wykończenie murarskie bocznych ścian poziomu Głębokiej Sztolni Fryderyk. Wyremontowana na początkowym odcinku sztolnia z połowy XVII wieku, aby służyć na przełomie XVIII i XIX wieku, jako jeden z elementów systemu gospodarowania wodą podziemną za pomocą sztolniowego drenażu grawitacyjny. Wartości architektoniczne kamiennej obudowy z owalnymi w przekroju świetlikami w stropie. 2.1 Szyb Anioł Budowa szybu rozpoczęta w 1798 r. Od 1976 r. główny punkt dostępu dla turystów. Służy obecnie jako szyb wentylacyjny, wydechowy. 2.2 Szyb Żmija 2.3 Szyb Szczęść Boże Wyjątkowa powszechna wartość (WPW) Budowa szybu rozpoczęta w 1811 r. Służy obecnie jako szyb wentylacyjny, wdechowy. Budowa szybu rozpoczęta w 1815 r. Łączy się z kopalnią dostępną dla turystów. Inne wartości i ii iii iv kulturowe przyrodnicze Turystyka historyczna na trasie Wartości hydrologiczne. Sztolni Czarnego Występowanie Pstrąga kluczowy pstrągów oraz punkt. innych gatunków ryb. Element krajobrazu pogórniczego. Miejsce potencjalnej specjalistycznej trasy turystycznej. Element krajobrazu pogórniczego w jej końcowym odcinku. Turystyka historyczna na trasie Zabytkowej Kopalni Srebra kluczowy punkt. Inspiracja dla sztuki. Element krajobrazu pogórniczego, powiązania widokowe (szyby, otwarty krajobraz). Inspiracja dla sztuki. Element krajobrazu pogórniczego. Inspiracja dla sztuki. Wartości hydrologiczne. Występowanie pstrągów oraz innych gatunków ryb. Siedlisko nietoperzy. Wyjątkowy dostęp do największych złóż ołowiu, srebra i cynku MVT (Mississippi Valley Type) w Europie, różnicowanych geologicznie. Występowanie porostów oraz grzybów. Występowanie porostów, pleśni oraz grzybów. 74

92 Tabela 2. Wartości atrybutów, cd. 2.4 Szyb Heinitz 2.5 Szyb Reden 2.6 Szyb Kaehler 2.7 Szyb Fryderyka Budowa szybu rozpoczęta w 1787 r. Najgłębszy szyb na polu górniczym w rewirze Bobrowniki. Szyb maszynowy (przyległy) był obsługiwany przez maszynę parową od 1792 r. System gospodarowania wodą podziemną. Budowa szybu rozpoczęta w 1794 r. Obsługiwany przez pierwszą maszynę parową Boulton & Watt w Europie (w celu wydobycia rud metali) od 1796 r. Służył do pompowania wody z kopalni w celu zaopatrzenia miasta. System gospodarowania wodą podziemną. Budowa szybu rozpoczęta w 1808 r. W latach szyb służył jako wodociąg miejski (obsługiwany przez miasto). Wznowił działanie w 2015 r. System gospodarowania wodą podziemną. Budowa szybu rozpoczęta w 1801 r. wraz z przyległym szybem maszynowym, znajdującym się nad wewnętrznym zakończeniem Sztolni Boże Wspomóż - przed wybudowaniem Głębokiej Sztolni Fryderyk. Maszyny parowe wykorzystywane do pompowania wody do Sztolni Boże Wspomóż oraz do kruszenia/przetwarzania rudy. Dostęp do obiektów związanych z późniejszym etapem gospodarki wodnej. A2. Portal i roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk 1.9 Portal wylotu Sztolni Głębokiej Fryderyk 1.10 Roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk System gospodarowania wodą podziemną. Wyjątkowy przykład pruskiej (niemieckiej) neoklasycystycznej architektury portalu sztolni, zaprojektowanej w stylu monumentalnym, efektownej/ wyraźnie widocznej. Porównywalny z kilkoma zachowanymi przykładami w Niemczech, takimi jak Rothschonberger (Freiberg) oraz Tiefer Georg Stollen (Harz). Integralne i przynależne oryginalne konstrukcje ozdobne. Wykopany w 1821 r. jako niezbędny komponent funkcjonalny systemu gospodarowania wodą Głębokiej Sztolni Fryderyk. Niezbędny do utrzymania swobodnego przepływu wody, pierwotnego biegu oraz widoczności sztolni w krajobrazie (zwłaszcza widok z portalu). Związek z rzeką Dramą. Element krajobrazu pogórniczego; w otoczeniu miejsce planowanych badań archeologicznych. Element krajobrazu pogórniczego; w otoczeniu miejsce planowanych badań archeologicznych. Zachowane elementy wyposażenia związanego z pracą wodociągów. Zachowane elementy wyposażenia związane z działaniem pomp (obecnie niedostępne). Klasycystyczny portal sztolni, ozdobiony charakterystycznym typowym symbolem górniczym w postaci skrzyżowanych narzędzi górniczych (kilof i młotek), mający mocne, symboliczne znaczenie dla tożsamości Śląska i górnictwa. Element krajobrazu pogórniczego, wartości estetyczne. Element krajobrazu pogórniczego, zieleń kształtowana. Wartości hydrologiczne. Wartości hydrologiczne. Wartości hydrologiczne. Wartości hydrologiczne. Miejsce wlotu i wylotu nietoperzy. Punkt wpływu pstrągów oraz innych gatunków ryb do sztolni. Wartości hydrologiczne. Siedlisko naturalnej rzeki, ryby, bobry itp. Starodrzew. WPROWADZENIE 75

93 WPROWADZENIE 76 Tabela 2. Wartości atrybutów, cd. Atrybut A3. Portal i roznos Sztolni Boże Wspomóż 2.8 Portal System gospodarowania wodą podziemną. Podziemny system gospodarki wylotu Sztolni Boże wodnej. Portal zrekonstruowany w 2000 r. Wspomóż Sztolnia zbudowana w 1652 r. i rozbudowana w 1794 r. Odsłonięty odcinek tunelowy tuż pod powierzchnią. 2.9 Roznos Sztolni Boże Wspomóż Zintegrowany z systemem gospodarowania wodą podziemną. Wykopany w 1652 r. jako niezbędna część składowa systemu gospodarowania wodą Sztolni Boże Wspomóż. A4. Stacja Wodociągowa Staszic 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic Wyjątkowa kulminacja systemu gospodarowania wodą podziemną Kopalni Fryderyk, zainicjowana w latach 70-tych XIX wieku przez państwo, będące właścicielem wodociągu. Rozległy kompleks powierzchniowy, wysoka integralność z praktycznie kompletnym zbiorem budynków wraz oryginalnymi murami obwodowymi (np. dwie Wieże Malakoffa oraz kotłownia z jednym zachowanym kotłem Lancashire); kompletna podziemna konstrukcja hal maszynowych, znaczące ilości infrastruktury i niektórych urządzeń in situ (z potencjałem ponownego umieszczenia urządzeń przemieszczonych w celu zabezpieczenia). Wysoki stopień autentyczności i znaczna integralność. A5. Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) Wyjątkowa powszechna wartość (WPW) Inne wartości i ii iii iv kulturowe przyrodnicze Pingi oraz warpie z czasów płytkiego wydobycia rud ołowiu i srebra w XVI w., na które nałożyły się struktury z XIX w., związane z wydobyciem żelaza przez kopalnię Fryderyk. Charakterystyczne, wyróżniające się a nawet ikoniczne śląskie łąki górnicze. Znaczenie symboliczne portalu o klasycystycznym wyglądzie (element współczesnej interpretacji). Element krajobrazu pogórniczego Element krajobrazu pogórniczego. Fragment torowiska kolejki wąskotorowej (w ul. Wodociągowej) oraz czytelny przebieg torowiska na terenie Stacji. Miejsce planowanych badań architektoniczno- -archeologicznych Stanowiska strzeleckie związane z drugą wojną światową, przedstawiające typowe wykorzystanie form górniczych do celów obserwacyjnych i obronnych. Element krajobrazu pogórniczego powiązania widokowe ze Stacją Wodociągowa Staszic i otwartym, dalszym krajobrazem. Fragment nasypu kolejki wąskotorowej. Miejsce wlotu i wylotu nietoperzy. Wartości hydrologiczne. Wartości hydrologiczne. Bioróżnorodność - zachowany fragment starego sadu towarzyszącego zabudowaniom mieszkalnym Stacji. Występowanie roślinności galmanowej, ze szczególnym podkreśleniem muraw galmanowych i muraw kserotermicznych.

94 Tabela 2. Wartości atrybutów, cd. A6. Srebrna Góra i hałda popłuczkowa 3.3 Krajobraz Rozległy krajobraz górniczy związany pogórniczy z wydobyciem rud ołowiu i srebra w XV Srebrnej Góry i XVI w. oraz z wydobyciem rud cynku i ołowiu w XIX wieku. Rozległa topografia górnicza, obejmująca pingi i warpie, zalane wodą i suche odkrywki oraz nowsze (XIX w.) kopce przyszybowe, świadczące o wydobyciu na dużą skalę. Wysoka wartość ekologiczna, geologiczna (i mineralogiczna) oraz rekreacyjna. 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk Budowa płuczki rozpoczęła się w latach 30-tych XIX w. Płuczka została znacznie rozbudowana w latach , w szczególności ze względu na znaczącą produkcję rudy cynku. Obsługiwana przez system gospodarowania wodą podziemną. Płuczka powiązana z Szybem Pokój, atrybut 1.1. Wartość symboliczna dla społeczności (wyraźna widoczność w otwartym krajobrazie) oraz wartości ekologiczne. Wartość rekreacyjna. Nazwa historyczna Srebrna Góra kojarzy się lokalnie z górniczymi korzeniami Tarnowskich Gór. Duży potencjał naukowy (badania archeologiczne i przyrodnicze). Stanowiska strzeleckie związane z drugą wojną światową, przedstawiające typowe wykorzystanie topografii górniczej do celów obserwacyjnych i obronnych. Element krajobrazu pogórniczego (hałda, szyby Frieden i Sophia, miejsce po płuczce). Istotne powiązania widokowe i dalekie widoki. Wartość rekreacyjna. Georóżnorodność hałd górniczych i kopalni odkrywkowych (w tym kamieniołom dolomitowy). Bioróżnorodność, rzadka flora, porosty, orchidee itp., siedliska wodne. Występowanie roślinności galmanowej o dużej bioróżnorodności (rezerwat leśny Segiet ). Różnorodność fauny w tym występowanie wielu gatunków chronionych z rodziny kręgowców, płazów i gadów. Utworzone chronione stanowiska rozrodcze płazów. Georóżnorodność hałdy (odpadów). Występowanie roślinności galmanowej, ze szczególnym podkreśleniem muraw galmanowych (Natura 2000 siedliska 6130) rzadka roślinność tolerująca duże stężenie metali ciężkich cynku i ołowiu. WPROWADZENIE 77

95 WPROWADZENIE Tabela 2. Wartości atrybutów, cd. Atrybut Wyjątkowa powszechna wartość (WPW) Inne wartości i ii iii iv kulturowe przyrodnicze A7. Teren dawnej Kopalni Fryderyk 3.5 Teren (Potencjalne) stanowisko archeologiczne dawnej o dużym znaczeniu dla ponownego Kopalni odkrycia rudy srebra i ołowiu oraz Fryderyk powstania państwowej kopalni Fryderyk, a także wprowadzenia technologii pomp parowych na Śląsk. Zachowany kopiec upamiętniający z lat 20-tych XIX w. Szyby, rowy odprowadzające wodę (Kunszt oraz pompy parowe), koryto rzeki i wiele nieodkrytych prawdopodobnie istniejących form. A8. Park miejski 3.6 Park Zakładany począwszy od 1903 r. park miejski miejski jest wczesnym przykładem udanego, wtórnego wykorzystania krajobrazu post-industrialnego, poprzez włączenie reliktów terenu zdegradowanego do historycznego obiektu rekreacyjnego, nadal szeroko wykorzystywanego i cenionego przez mieszkańców Tarnowskich Gór. Rozległe pingi i warpie, wiele z nich ułożonych w kształt podkowy wokół szybów, nasyp kolejowy wszystkie te elementy mają wpływ na zaaranżowany krajobraz post-industrialny i dają możliwość tworzenia nietypowych elementów, takich jak altanka na kopcu szybowym (inspirowana wieżą szybową), wraz ze schodami i widokiem na żelazną pergolę różaną. Oryginalny pawilon oraz układ kortu tenisowego. Wysoka wartość ekologiczna starodrzewu. Pamiątkowy park górniczy z historycznym i współczesnym symbolicznym znaczeniem. Ważne stanowisko archeologiczne. Element krajobrazu pogórniczego; fragment nasypu kolejki wąskotorowej. Miejsce związane z historią i tradycjami górniczymi - tu odbywały się coroczne festyny organizowane przez Spółkę Bracką (Knappschaft). Potencjalna wartość rekreacyjna. Znaczenie dla mieszkańców (społeczne), rekreacyjne i symboliczne, reprezentacja szeregu historycznych parków wykorzystujących krajobraz pogórniczy z charakterystyczną topografią - w Tarnowskich Górach. Element krajobrazu pogórniczego. Zachowany fragment nasypu kolejki wąskotorowej. Miejsce obecne w historycznej ikonografii miasta. Tradycyjne miejsce wypoczynku i rekreacji mieszkańców oraz miejsce pamięci. Starodrzew (skupisko 10 lip uznanych za pomnik przyrody). Występowanie rzadkich roślin. Wielogatunkowy starodrzew, w tym drzewa pochodzące z I i II etapu powstania parku. Występowanie roślinności galmanowej. 78

96 79 WPROWADZENIE

97 WPROWADZENIE 80

98 Strategia i plan działań ochronnych

99

100 SPIS TREŚCI 1. Cel i status dokumentu 2 2. Wizja, cele i zadania 6 3. Prawne uwarunkowania i ramy dla prowadzenia działań z zakresu ochrony i konserwacji Prawne uwarunkowania ochrony i konserwacji dobra oraz jego strefy buforowej Własność Kluczowi interesariusze Proces decyzyjny w zakresie zarządzania zmianą w odniesieniu do obowiązujących zasad ochrony dobra i jego strefy buforowej Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra i jego strefy buforowej Źródła finansowania ochrony, konserwacji i zarządzania Obecny stan zachowania Obecny stan zachowania atrybutów Pozytywne i negatywne czynniki wpływające na OUV Polityka ochrony, konserwacji i zarządzania Zasady ochrony, konserwacji i zarządzania Wyzwania dotyczące ochrony, konserwacji i zarządzania oraz odpowiadające im kierunki działania Plan działań i zasady jego realizacji Monitorowanie i przegląd Wstęp Obecna organizacja monitoringu Ramy monitoringu i kluczowe wskaźniki Przegląd 91

101 1. Cel i status dokumentu

102

103 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 4

104 Strategia i plan działań ochronnych (ang. conservation management plan) jest jedną z 3 części tworzących Plan zarządzania (ang. management plan) dobrem, który został zlecony przez Narodowy Instytutu Dziedzictwa, jako element wsparcia grupy interesariuszy w przygotowaniu i zarządzaniu potencjalnym miejscem światowego dziedzictwa. Strategia i plan działań ochronnych jest otwartym, żywym dokumentem, który bazując na uzasadnieniu wartości Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach tłumaczy w jaki sposób znaczenie dobra zostanie utrzymane w ramach zarządzania i użytkowania. Celem Strategii i planu działań ochronnych jest przedstawienie dobra i jego wartości, oraz określenie zasad ochrony i konserwacji atrybutów by zachować wartości dobra dla obecnych i przyszłych pokoleń. Strategia i plan działań ochronnych różni się od typowych planów zarządzania i strategii konserwatorskich tym, że w pełni bazuje na określeniu znaczenia miejsca, w tym przypadku docelowo na jego wyjątkowej powszechnej wartości. W planach przyjmuje się holistyczne podejście do miejsca, przydatne w przypadku miejsc posiadających wiele atutów i rozbudowanych wartości. Oferują one wytyczne i wskazówki dla różnych scenariuszy działania, takich jak: nowe obiekty w zabytkowym otoczeniu/ lub historycznym krajobrazie; wyważenie rekreacji i ochrony dziedzictwa na terenach przyrodniczych; obiekty i urządzenia przemysłowe. Proces planowania zarządzania dziedzictwem zgromadził razem interesariuszy i doprowadził do wymiany wiedzy i sposobów rozumienia znaczenia dobra. Obecne i przewidywane kwestie problemowe zostały wstępnie rozpoznane i będą dalej badane przypadek po przypadku, zgodnie z wytycznymi Strategii i planu działań ochronnych. Strategia i plan będą realizowane przez interesariuszy, proces ten będzie koordynowany, monitorowany i aktualizowany przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej i Urząd Miejski w Tarnowskich Górach.

105 2. Wizja, cele i zadania

106

107 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Wierzymy, że poprzez ochronę, konserwację i prezentację wyjątkowej powszechnej wartości Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodą podziemną w Tarnowskich Górach pamięć o dokonaniach naszych przodków pozostanie żywa, a pozostawione nam dziedzictwo będziemy mogli przekazać w posiadanie kolejnych pokoleń miłośników ziemi tarnogórskiej w jak najpełniejszej formie. Dołożymy wszelkich starań, aby dzielić się i propagować tę wizję oraz włączyć wszystkich mieszkańców w działania dotyczące zachowania, ochrony, konserwacji i interpretacji ich dziedzictwa. 8

108 Cele które odzwierciedlają ogólny zamysł Strategii i planu działań ochronnych to: Ochronić wyjątkową powszechną wartość Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach dla obecnych i przyszłych pokoleń, poprzez podejście oparte na wartościach i ochronę tych wartości uczynić fundamentem wszelkich działań w granicach dobra i jego strefy buforowej. Zachować i wzmocnić wartości dobra poprzez ochronę prawną, która jest efektywnie wykonywana, aktywną konserwację i, w miarę możliwości, wzmocnienie integralności i charakteru historycznego lub zabytkowego. Zaangażować wszystkich interesariuszy i strony zainteresowane dziedzictwem ziemi tarnogórskiej w proces lepszego zrozumienia, dzielenia się i propagowania wartości dobra oraz promowania zaangażowania społecznego i płynących z niego korzyści, powodujących umieszczenie dziedzictwa w centrum życia społeczności. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Zintegrować wartości kulturowe i przyrodnicze dobra, w celu lepszego zrozumienia związków i zależności pomiędzy tymi wartościami oraz podwyższenia ogólnej jakości krajobrazu. Cele szczegółowe określające konkretne kroki w kierunku osiągnięcia przyjętych celów i służące jako kamienie milowe przy dokonywaniu oceny: 1 Określenie głównych potrzeb i kwestii dotyczących działań konserwatorskich i zarządzania dobrem oraz opracowanie zasad i strategicznych celów zarządzania. 2 Współdzielenie zadań i odpowiedzialności z odpowiednimi interesariuszami, w celu optymalizacji założonych działań ochrony oraz wykorzystania potencjału dobra, zawsze w odniesieniu do rozsądnego zarządzania zmianą, aby nie zniszczyć tego, co wyjątkowe, oraz w celu promowania możliwości zrównoważonych rewitalizacji i działań w oparciu o dziedzictwo. 3 Budowanie i utrzymywanie silnych partnerstw pomiędzy społecznością, właścicielami dobra, lokalnymi, regionalnymi, krajowymi i międzynarodowymi organizacjami, upewniając się, że wszyscy podzielają zrozumienie wartości dobra i zasad jego ochrony, zanim podjęte zostaną ważne decyzje, oraz w celu zapewnienia strategicznych i realizowanych w codziennej praktyce zaleceń dla właścicieli i innych interesariuszy. 4 Zintegrowanie programów konserwacji dobra z politykami rozwoju gospodarczego i planowaniem na szczeblu regionalnym i krajowym, oraz opracowanie wytycznych dla prowadzenia działań w przyszłości w odniesieniu do dziedzictwa, w celu propagowania zrównoważonego podejścia integrującego ochronę i konserwację z potrzebami społeczności i odwiedzających. 5 Opracowanie strategicznego narzędzia wyszukiwania źródeł finansowania działań konserwatorskich i innych, gwarantującego, że każde przyznane finansowanie będzie przynosić korzyści dziedzictwu o znaczeniu światowym oraz przyszłym pokoleniom międzynarodowej społeczności. 9

109 3. Prawne uwarunkowania i ramy dla prowadzenia działań z zakresu ochrony i konserwacji STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH

110

111 3.1 Prawne uwarunkowania ochrony i konserwacji dobra oraz jego strefy buforowej STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Istotną cechą obecnych zasad i form ochrony dobra jest związek pomiędzy systemami ochrony środowiska przyrodniczego oraz ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego a także zazębiające się formy ochrony, które budują solidną podstawę do stworzenia i wprowadzenia w życie całościowego, wieloaspektowego i sprawnego planu zarządzania i konsultacji. Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego Ustawa o ochronie przyrody i opiece nad zabytkami (Ustawa z dnia 23. VII. 2003, Dz. U. 2003, nr 162, poz. 1568, ze zm. późniejszymi), określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków. Zgodnie z art. 4. ustawy ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Zgodnie z art. 5. opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku, 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Zgodnie z Ustawą zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową (Art. 3). Artykuł 6. powiada, iż ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, 12

112 b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. 2) zabytki ruchome będące, w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012 r. poz. 642 i 908 oraz z 2013 r. poz. 829), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. 3) zabytki archeologiczne będące, w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Ochronie mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Zgodnie z artykułem 7 niniejszej ustawy formami ochrony są: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Według art. 89 organami ochrony zabytków są: 1) minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego 13

113 zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2) wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Ochrona środowiska przyrodniczego Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody (Ustawa z dnia 16. IV. 2004, Dz. U.2004, nr 92, poz. 880, ze zm. późniejszymi), ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody takich jak: dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów, roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową, zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia, siedlisk przyrodniczych, siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt, krajobrazu, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień (art. 2, ust. 1). Celem ochrony przyrody, z godnie z art. 1, ust. 2, jest: 1) utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, 2) zachowanie różnorodności biologicznej, 3) zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego, 4) zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony, 5) ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień, 6) utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody, 7) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody. Artykuł 3 powiada, iż cele ochrony przyrody są realizowane przez: 1) uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w strategiach, programach i dokumentach programowych, o których mowa w art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.), programach ochrony środowiska przyjmowanych przez organy jednostek samorządu terytorialnego, koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategiach rozwoju województw, planach zagospodarowania przestrzennego województw, strategiach rozwoju gmin, studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i planach zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej oraz w działalności gospodarczej i inwestycyjnej, 2) obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody formami ochrony przyrody, 3) opracowywanie i realizację ustaleń planów ochrony dla obszarów podlegających ochronie prawnej, programów ochrony gatunków, siedlisk i szlaków migracji gatunków chronionych, 4) realizację programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z planem działań, 5) prowadzenie działalności edukacyjnej, informacyjnej i promocyjnej w dziedzinie ochrony przyrody, 6) prowadzenie badań naukowych nad problemami związanymi z ochroną przyrody. 14

114 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 15

115 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody (art. 6), formami ochrony przyrody są: 1) parki narodowe; 2) rezerwaty przyrody; 3) parki krajobrazowe; 4) obszary chronionego krajobrazu; 5) obszary Natura 2000; 6) pomniki przyrody; 7) stanowiska dokumentacyjne; 8) użytki ekologiczne; 9) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe; 10) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. W drodze porozumienia z sąsiednimi państwami mogą być wyznaczane przygraniczne obszary cenne pod względem przyrodniczym w celu ich wspólnej ochrony. Zgodnie z art. 91. organami w zakresie ochrony przyrody są: 1) minister właściwy do spraw środowiska, 1a) Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, 2) wojewoda, 2a) regionalny dyrektor ochrony środowiska, 2b) marszałek województwa, 2c) dyrektor parku narodowego, 3) starosta, 4) wójt, burmistrz albo prezydent miasta. Ochrona podziemi Kopaliny oraz wyrobiska górnicze w Polsce są chronione na podstawie ustawy Prawo geologiczne i górnicze (Ustawa z dnia 9. VI. 2015, Dz. U. 2015, nr 196, ze zm. późniejszymi). Do 31 grudnia 2014 r. trasy turystyczne Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach, nie uwzględnione wśród zlikwidowanych podziemnych zakładów górniczych, dla których stosuje się przepisy ustawy Prawo geologiczne i górnicze zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16. XII r. (Dz. U. Nr 286, poz. 1686), nie podlegały nadzorowi Wyższego Urzędu Górniczego. Obecnie, w związku wejściem w życie z dniem 1 stycznia 2015 r. nowej ustawy Prawo geologiczne i górnicze oraz Ustawy o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze oraz niektórych innych ustaw z dnia 11. VII (Dz. U. 2014, poz. 1133) trasy turystyczne Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach podlegają organom nadzoru górniczego. Zgodnie z art. 21 Ustawy o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze oraz niektórych innych ustaw podmiot, który w dniu wejścia w życie niniejszej ustawy wykonuje działalność określoną 16

116 w art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy, o której mowa w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą, w terminie 2 lat od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy jest obowiązany: 1) dostosować działalność do wymagań określonych w ustawie, o której mowa w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą, 2) zawrzeć umowę o ustanowienie użytkowania górniczego; niezawarcie umowy oznacza korzystanie z własności górniczej bez wymaganego tytułu. Zgodnie z art. 2, pkt 1 ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9. VI Przepisy ustawy, z wyjątkiem działu III, stosuje się odpowiednio do: 1) budowy, rozbudowy oraz utrzymywania systemów odwadniania zlikwidowanych zakładów górniczych, 2) robót prowadzonych w wyrobiskach zlikwidowanych podziemnych zakładów górniczych w celach innych niż określone ustawą, w szczególności turystycznych, leczniczych i rekreacyjnych, 3) robót podziemnych prowadzonych w celach naukowych, badawczych, doświadczalnych i szkoleniowych na potrzeby geologii i górnictwa, 4) drążenia tuneli z zastosowaniem techniki górniczej, 5) likwidacji obiektów, urządzeń oraz instalacji, o których mowa w pkt ( ) 3. Przepisy ustawy dotyczące przedsiębiorcy stosuje się odpowiednio do podmiotów, które uzyskały inne niż koncesja decyzje stanowiące podstawę wykonywania działalności regulowanej ustawą. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Przy czym, zgodnie z art. 6, ust. 12 niniejszej ustawy robotą górniczą jest wykonywanie, utrzymywanie, zabezpieczanie lub likwidowanie wyrobisk górniczych oraz zwałowanie nadkładu w odkrywkowych zakładach górniczych w związku z działalnością regulowaną ustawą. Zgodnie z art. 168, ust. 1 ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9. VI Organy nadzoru górniczego sprawują nadzór i kontrolę nad ruchem zakładów górniczych, w szczególności w zakresie: 1) bezpieczeństwa i higieny pracy, 2) bezpieczeństwa pożarowego, 3) ratownictwa górniczego, 4) gospodarki złożami kopalin w procesie ich wydobywania, 5) ochrony środowiska i gospodarki złożem, w tym według kryterium wykonywania przez przedsiębiorców obowiązków określonych w odrębnych przepisach lub na ich podstawie, 6) zapobiegania szkodom; 7) budowy i likwidacji zakładu górniczego, w tym rekultywacji gruntów po działalności górniczej. 2. W odniesieniu do projektowania i wykonywania robót budowlanych oraz utrzymania obiektów budowlanych na terenie zakładu górniczego organy nadzoru górniczego wykonują zadania z zakresu administracji architektoniczno-budowlanej i nadzoru budowlanego. 17

117 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 18

118 Rola samorządu w ochronie dziedzictwa Za realizację zadań związanych z ochroną dziedzictwa odpowiedzialna jest zarówno administracja rządowa, jak również jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli. W świetle art. 7 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2013 r. poz. 594, ze zm. późniejszymi) do zadań własnych gminy należą sprawy ładu przestrzennego, ochrony środowiska i przyrody, kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Art. 4 ust. 7 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2013 r. poz. 595 i 645 oraz z 2014 r. poz. 379) stanowi, że powiat wykonuje zadania o charakterze ponadgminnym w tym m.in. w zakresie ochrony środowiska i przyrody, kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Zadania te mają charakter komplementarny i dotyczą tych zadań, których z określonych względów nie można realizować na szczeblu gminy. W przypadku dziedzictwa kulturowego, należy podkreślić, że powyższe artykuły odnoszą się zarówno do ochrony zabytków, jak i opieki nad zabytkami, bowiem jednostki samorządu terytorialnego są również właścicielem dużego procentu zabytków nieruchomych i zobowiązane są do opieki nad nimi. Co więcej, to gminie przysługuje prawo pierwokupu w wypadku sprzedaży nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawo użytkowania wieczystego takiej nieruchomości. Tym samym jednostki samorządu terytorialnego, na równi z pozostałymi właścicielami, zobowiązane są do dbałości o powierzone obiekty. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Obok tychże zadań własnych przekazano jednostkom samorządu terytorialnego znaczące kompetencje w realizacji zadań ochronnych. Jednostki samorządu terytorialnego, wdrażając postanowienia programów opieki nad zabytkami, uzupełniają działania państwa w zakresie prawnej ochrony zabytków gminy dysponują kompetencjami w zakresie ustanowienia parku kulturowego, prowadzenia gminnych ewidencji zabytków oraz wprowadzania ochrony konserwatorskiej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Szczególną rolę odgrywają tu programy opieki tworzone na wszystkich szczeblach samorządu terytorialnego, stanowiące bardzo istotny element zarządzania dziedzictwem kulturowym na danym obszarze. W przypadku ochrony przyrody jednostki samorządu terytorialnego, oprócz realizowania jej celów poprzez właściwe zapisy dokumentów planistycznych, dysponują kompetencjami w zakresie ustanawiania form ochrony przyrody. Powołanie do życia parku krajobrazowego i ustanowienie obszaru chronionego krajobrazu znajduje się w gestii sejmiku województwa. Uchwałą rady gminy ustanawiane są pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny lub zespół przyrodniczo-krajobrazowy. 19

119 Formy ochrony poszczególnych atrybutów dobra Ochrona dziedzictwa kulturowego i naturalnego jest realizowana poprzez różne formy ochrony prawnej wynikające z Ustawy ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz Ustawy o ochronie przyrody oraz towarzyszących im rozporządzeń. Lista zawierająca informacje dotyczące form ochrony dla poszczególnych atrybutów stanowi załącznik nr 3. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Analiza form ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego, w odniesieniu do Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz Ustawy o ochronie przyrody, wykazała, iż większość obszarów i obiektów znajdujących się w zakresie dobra jest objęta odpowiednią ochroną, która gwarantuje ich bezpieczeństwo oraz reguluje działania podejmowane na tych obszarach lub w obiektach będących elementem wpisu (0.1, 1.0, 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.5, 1.6, 1.7, 1.8, 2.0, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.7, 3.4). Dla Stacji Wodociągowej Staszic (3.1) w roku 2015, a dla Parku miejskiego (3.6) w roku 2014 została uruchomiona procedura wpisu do rejestru zabytków. Planowane jest objęcie wpisem do rejestru zabytków krajobrazu pogórniczego Srebrnej Góry (3.3), XIX-wiecznego krajobrazu pogórniczego (3.2), terenu dawnej Kopalni Fryderyk i parku Kunszt (3.5) oraz portalu wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyk wraz z roznosem (1.9, 1.10) i roznosu sztolni Boże Wspomóż (2.9). Dla tych atrybutów przygotowano dokumentację niezbędną do rozpoczęcia procedury wpisu do rejestru zabytków. Poza tym wiele obiektów i obszarów jest wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków, która wprawdzie nie jest formą prawnej ochrony konserwatorskiej, jednak w odniesieniu do obowiązującego prawa wpis do GEZ jest ważnym elementem systemu ochrony zabytków. Zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ochronę innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków podobnie jak zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenie oraz parków kulturowych uwzględnia się w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art. 19). Podobnie w przypadku decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego (art. 19, pkt. 1a). Zgodnie z Ustawą Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 (Dz. U. z 1994, Nr. 89, poz. 414 z późn. zm.) w stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zbytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 39, ust. 3). Do Gminnej Ewidencji Zabytków należy wpisać Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry (3.3) oraz wylot Sztolni Boże Wspomóż wraz z roznosem (2.9). Bardzo istotnym elementem systemu ochrony zabytków odnośnie do funkcji i użytkowania są zapisy zawarte w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, będących aktem prawa miejscowego. Zgodnie z Ustawą o planowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz. U. 2003, Nr 80, poz. 717 ze zm. późniejszymi) w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza ( ) wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej (art. 1, ust. 2, pkt. 4). W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności ( ) ze stanu dziedzictwa kulturowego 20

120 i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej (art. 10, ust. 1, pkt. 4) oraz określa się w szczególności ( ) obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej (art. 10, ust. 2, pkt. 4). Właściwy wojewódzki konserwator zabytków sporządza opinię dotyczącą rozwiązań przyjętych w projekcie studium (art. 11, ust. 6). W planach miejscowych zagospodarowania przestrzennego określa się obowiązkowo między innymi zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych, oraz dóbr kultury współczesnej (art. 15, ust. 2, pkt. 4). Plany miejscowe wymagają uzgodnienia z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu (art. 17, ust. 6). Właściwy konserwator zabytków uzgadnia również projekt uchwały rady gminy zawierający zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic reklamowych i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń, ich gabarytów, standardów jakościowych oraz rodzajów materiałów budowlanych z jakich mogą być wykonane (art. 37 a, b). Poza tym zgodnie z Ustawą dla obszaru województwa sporządza się nie rzadziej niż raz na 20 lat, audyt krajobrazowy, który identyfikuje krajobrazy, określa ich cechy charakterystyczne i dokonuje oceny ich wartości (art. 38 a, b). STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Na potrzeby sporządzenia Planu zarządzania dokonano analizy zapisów dotyczących dopuszczalnych form użytkowania w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do poszczególnych atrybutów, co ilustruje tabela stanowiąca załącznik nr 4. Analiza przeprowadzona na podstawie aktualnie obowiązujących planów miejscowych wykazała, iż zawarte w planach zapisy zasadniczo nie niosą zagrożeń dla obiektów i obszarów będących elementem dobra i określają bezpieczne formy użytkowania. Dodać należy, że nie sporządzono jeszcze planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego dla obszarów, na których zlokalizowane są atrybuty 2.7 i 3.3 (należy monitorować projekty planów na etapie ich powstawania w przyszłości). Należy kontrolować wszelkie, ewentualne projekty zmian planów miejscowych, które mogą negatywnie przemodelować obowiązujące zapisy. Poza tym należy zwrócić szczególną uwagę na decyzje wydawane na podstawie planów dla obszarów, na których zlokalizowane są atrybuty 1.5, 3.4 oraz otoczenie szybu Reden (2.5). Strefa buforowa i specjalne strefy ochrony Strefa buforowa Zgodnie z zapisami Wytycznych operacyjnych do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa Jeżeli wymaga tego właściwa ochrona dobra, należy zapewnić mu odpowiednią strefę buforową 1. Dokument precyzuje, iż strefa buforowa zostaje ustanowiona w celu skutecznej ochrony dobra kandydującego do wpisu na Listę, to obszar otaczający dobro, w którego przypadku wprowadzono komplementarne restrykcje prawne i/lub zwyczajowe, nałożone na sposób użytkowania i rozwoju tego obszaru w celu uzupełnienia ochrony o dodatkową warstwę. Strefa powinna obejmować bezpośrednie otoczenie kandydującego dobra, ważne widoki i inne obszary lub atrybuty, mające funkcjonalne znaczenie dla dobra i jego ochrony 2. 1 Wytyczne Operacyjne do Realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa, Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury, Międzyrządowy Komitet Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, Centrum Światowego, Centrum Światowego Dziedzictwa, WHC. 12/01, luty 2012, pkt Ibidem, pkt

121 Według Wytycznych operacyjnych mimo iż strefy buforowe nie stanowią części nominowanego dobra, wszelkie zmiany lub ustanowienie stref buforowych po wpisaniu dobra na Listę światowego dziedzictwa powinny być zatwierdzone przez Komitet światowego dziedzictwa z wykorzystaniem procedury niewielkiej modyfikacji granic (zob. paragraf 164 i aneks 11). STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH W wydanym przez UNESCO opracowaniu World Heritage and buffer zones podkreśla się, że rolą strefy buforowej jest ochrona dobra światowego dziedzictwa od wszelkich działań, które mogłyby zagrozić jego wartościom kulturowym. Co istotne, strefa buforowa sama w sobie nie stanowi wyjątkowej powszechnej wartości (OUV), ale może chronić te wartości miejsca światowego dziedzictwa od negatywnych wpływów. Celem strefy buforowej jest ochrona OUV dobra światowego dziedzictwa UNESCO, a nie w celu zapewnienia ochrony tylko samej strefy buforowej 3. Dla dobra została wyznaczona strefa buforowa pokrywająca się w zasadniczej części z granicami ochrony Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie, PLH Obszar został utworzony 13 listopada 2007 r. decyzją Komisji Europejskiej 2008/25/WE z 13 listopada 2007 r. Obejmuje 3 490,8 ha powierzchni, na terenie gmin: gmina miejska Radzionków, gmina miejska Tarnowskie Góry, gmina wiejska Zbrosławice, miasto na prawach powiatu Bytom. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie został wyznaczony dla ochrony gatunków ssaków (nocek duży Myotis myotis, kod: 1324), a także siedlisk przyrodniczych (żyzne buczyny Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion, kod: 9130). Jest to prawdopodobnie drugie co do wielkości zimowisko nietoperzy w Polsce. Stwierdzono tu 10 gatunków, z czego 1 (nocek duży) umieszczony jest na Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Liczebność zimujących w podziemiach nietoperzy wynosi przynajmniej kilkanaście tysięcy osobników. Obiekt zasiedlany przez nietoperze także w okresie letnim. Zagrożenie stanowi niepokojenie zwierząt w okresie zimowym, zasypywanie otworów wentylacyjnych (wlotowych), zawały i osuwiska. Jednostką sprawującą nadzór nad obszarem Natura 2000 jest Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Katowicach. Zarządzeniem Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Katowicach z dnia 24 kwietnia 2014 r. ustanowiono plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie. Zgodnie z art. 28 Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. dla obszarów Natura 2000 obowiązkowo sporządza się plan zadań ochronnych ustanawiany w drodze zarządzenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska na okres 10 lat. W planie wymieniono wiele zagrożeń i działań ochronnych, które powinny być podstawą wspólnych rozmów i przedsięwzięć podejmowanych w odniesieniu do obszaru Natura 2000 oraz miejsca światowego dziedzictwa UNESCO. Dotyczy to między innymi presji urbanizacyjnej, aktywności motoryzacyjnej, niekontrolowanych penetracji podziemi, zaśmiecania, czy zabezpieczeń wylotów sztolni i szybów, które będą umożliwiały swobodny dostęp do podziemi dla nietoperzy. Zasadnicza strefa buforowa ma 2774,35 ha powierzchni i obejmuje teren gmin: gmina miejska Tarnowskie Góry, gmina wiejska Zbrosławice, miasto na prawach powiatu Bytom. Własność terenu strefy buforowej jest zróżnicowana, od własności Skarbu Państwa, po własność prywatną. Poza tym własność Skarbu Państwa jest zarządzana przez różne instytucje i podmioty. Na terenie strefy buforowej mieszka ponad 61 tysięcy osób. 3 World Heritage Paper 25, World Heritage and buffer zones, Olivier Martin, Giovanna Piatti (ed.), Paryż

122 Granice strefy buforowej przebiegają zgodnie z granicami Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie, PLH , z dwoma korektami: od południa ograniczając zakres strefy do terenu położonego na południe od Lasu Segiet, na północy poszerzając nieznacznie zakres strefy by objąć obszar ujścia roznosu sztolni Szczęść Boże do rzeki Stoły. Dodatkowe strefy ochronne Dodatkowe strefy ochronne zostały wyznaczone ze względu na możliwe zmiany dokumentów planistycznych i rosnącą presję rozwoju i urbanizacji, w celu ochrony wartości krajobrazowych dobra. Wyróżniono 5 dodatkowych stref ochronnych, które w sumie obejmują 834,17 ha. Tabela 1. Dodatkowe strefy ochronne STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Numer mapy 1 Nazwa atrybutu Atrybuty numer identyfikacyjny Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.2 Stacja Wodociągowa Staszic 3.1 Teren dawnej Kopalni Fryderyk 3.5 Hałda Popłuczkowa 3.4 Szyb Bohr 1.2 Szyb Pomoc Szczęściu 1.4 Szyb Żmija 2.2 Szyb Szczęść Boże 2.3 Szyb Heinitz 2.4 Obszar (ha) 280,91 Roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk Portal wylotu Głębokiej Sztolni 1.9 Fryderyk 492,11 Szyb sztolniowy nr Szyb Reden ,77 4 Park miejski ,98 5 Sztolniowy szyb maszynowy nr ,40 Total 834,17 23

123 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 24

124 źródło mapy podst.: BDOT10k wykonanie mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół ds. światowego dziedzictwa. - XII.2015 A3 granica gminy granica powiatu LOKALIZACJA ADMINISTRACYJNA DOBRA W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM OBSZARY CHARAKTERYSTYCZNE NOMINOWANEGO DOBRA A1. PODZIEMIA A2. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK A3. PORTAL I ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ A4. STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC A5. KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX w.) A6. SREBRNA GÓRA I HAŁDA POPŁUCZKOWA A7. TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK A8. PARK MIEJSKI A8 Gmina A2 A5 A4 A1 A7 KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH 1 NOMINOWANE DOBRO I PROPONOWANA STREFA BUFOROWA NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ PODZIEMNA (RZUT NA POWIERZCHNIĘ TERENU) NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA STREFA BUFOROWA skala mapy = 1 : dla formatu A2 m N A6 BYTOM

125

126 źródło mapy podst.: BDOT10k wykonanie mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół ds. światowego dziedzictwa. - XII.2015 granica gminy 6WRãD ULYH U LOKALIZACJA ADMINISTRACYJNA DOBRA W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM 7DUQRZVNLH *yu\ OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO - POMNIK HISTORII Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga - Rejestr zabytków: park krajobrazowy z pozostałościami dawnego zwierzyńca oraz aleją kasztanową, stanowiącą fragment drogi z Rept do Tarnowic Starych - Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach (REJ. ZABYTKÓW WG INTERPRETACJI W MIEJSCOWYM PLANIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO) - Park kulturowy Hałda Popłuczkowa w Tarnowskich Górach PRZYRODNICZEGO - Natura 2000 Specjalny obszar ochrony siedlisk Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie, (PLH240003) Gmina =EURVãDZLFH U D ULYH 'UDP - Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Park w Reptach i dolina Dramy - Pomnik przyrody żywej Park Kunszt - Rezerwat przyrody Segiet KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH mapa 8 FORMY OCHRONY PRAWNEJ NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ PODZIEMNA (RZUT NA POWIERZCHNIĘ TERENU) NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA STREFA BUFOROWA m skala mapy = 1 : dla formatu A2 N 1500 BYTOM granica powiatu

127

128 N A7 A5 A4 1.4 SZYB POMOC SZCZĘŚCIU 3.2 KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX wiek) 3.1 STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC 2.3 SZYB SZCZĘŚĆ BOŻE 2.2 SZYB ŻMIJA 1.2 SZYB BOHR 2.4 SZYB HEINITZ 3.5 TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK DODATKOWA STREFA OCHRONNA 1 NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA DODATKOWA STREFA OCHRONNA KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH źródło mapy podst.: BDOT10k+GUGiK(Ortofotomapa-2014r.) realizacja mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa / Zespół ds. światowego dziedzictwa -XII.2015

129

130 N 1.10 ROZNOS SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK 1.9 PORTAL WYLOTU SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK 1.8 SZYB SZTOLNIOWY Nr 5 DODATKOWA STREFA OCHRONNA 2 NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA DODATKOWA STREFA OCHRONNA KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH źródło mapy podst.: BDOT10k+GUGiK(Ortofotomapa-2014r.) realizacja mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa / Zespół ds. światowego dziedzictwa -XII.2015

131 N STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 2.5 SZYB REDEN DODATKOWA STREFA OCHRONNA 3 NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA DODATKOWA STREFA OCHRONNA KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH źródło mapy podst.: BDOT10k+GUGiK(Ortofotomapa-2014r.) realizacja mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa / Zespół ds. światowego dziedzictwa -XII.2015

132 N 3.6 PARK MIEJSKI DODATKOWA STREFA OCHRONNA 4 NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA DODATKOWA STREFA OCHRONNA KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH źródło mapy podst.: BDOT10k+GUGiK(Ortofotomapa-2014r.) realizacja mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa / Zespół ds. światowego dziedzictwa -XII.2015

133 N REPTY STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ AŃ OCHRONNYCH 1.5 SZTOLNIOWY SZYB MASZYNOWY Nr 22 DODATKOWA STREFA OCHRONNA 5 NOMINOWANE DOBRO - CZĘŚĆ NAZIEMNA DODATKOWA STREFA OCHRONNA KOPALNIA RUD OŁOWIU, SREBRA I CYNKU WRAZ Z SYSTEMEM GOSPODAROWANIA WODAMI PODZIEMNYMI W TARNOWSKICH GÓRACH źródło mapy podst.: BDOT10k+GUGiK(Ortofotomapa-2014r.) realizacja mapy: Narodowy Instytut Dziedzictwa / Zespół ds. światowego dziedzictwa -XII.2015

134 Dodatkowe strefy ochronne zostały wyodrębnione ze względu na ochronę wyjątkowej powszechnej wartości, której nośnikiem są wybrane atrybuty. I tak, niezwykle istotne jest zachowanie wartościowych powiązań widokowych oraz widoków z i na zabytek, które mimo przekształceń związanych z rozwojem miasta i gminy nadal są czytelne i kształtują współczesną percepcję tego pogórniczego krajobrazu. Poza tym zidentyfikowano miejsca, które mają duży potencjał naukowy i badawczy, między innymi ze względu na występowanie na tych obszarach historycznych zabudowań górniczych. Ważnym kryterium wyznaczenia dodatkowych stref ochronnych było wyodrębnienie obszarów, na których użytkowanie ma znaczenie dla dobra i jego ochrony. Dotyczy to wybranych elementów krajobrazu pogórniczego, dla których dzisiejsze formy użytkowania, dopuszczone między innymi w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, nie stanowią potencjalnego zagrożenia i które należy utrzymać. Dodatkowo, na podstawie wstępnego rozpoznania, wskazano miejsca, które są mocno identyfikowane społecznie i które mają duże znaczenie dla lokalnej społeczności i przyjezdnych (miejsca spacerów, spędzania czasu wolnego, rekreacji, miejsca pamięci). Problem ten wymaga dalszych, szczegółowych badań antropologicznych. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Tabela 2. Charakterystyka dodatkowych stref ochronnych Dodatkowe strefy ochronne Atrybuty numery identyfikacyjne Ochrona ważnych widoków Ochrona potencjalnego obszaru badań naukowych, w tym archeologicznych Użytkowanie i funkcjonalne znaczenie dla dobra i jego ochrony Genius loci, identyfikacja społeczna 1.2, 1.4, 2.2, 2.3, 1 2.4, 3.1, 3.2, 3.4, , 1.9, Analiza zapisów uchwalonych miejscowych planów zagospodarowania wykazała kilka problemów, które należy monitorować ze szczególną dbałością. Dla dodatkowych stref ochronnych nr 1 i 2 należy zachować zapisy zawarte w planach miejscowych odpowiednio dla poszczególnych obszarów. W przypadku dodatkowej strefy ochronnej nr 3 ścisłe otoczenie szybu Reden wraz z hałdą przyszybową zgodnie z zapisami planu miejscowego może być zagospodarowane w części północno-wschodniej jako tereny zabudowy usługowej z podstawowym przeznaczeniem pod wielkopowierzchniowe obiekty handlowe. Poza tym od wschodu, na terenie o dużym potencjale naukowo-badawczym (historyczne usytuowanie zabudowań maszyny parowej) dopuszczono tereny zabudowy mieszkaniowo-usługowej. Od północy i południa zaś tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. W przebiegu nasypu kolejowego na południe od szybu Reden wyznaczono tereny ulic publicznych klasy dojazdowej. 35

135 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Dla dodatkowej strefy ochronnej nr 4 należy zwrócić uwagę na obszar przylegający do północno-zachodniej części Parku Miejskiego określony w planie jako tereny zbiorowych garaży i parkingów oraz obszary usytuowane na południe od Parku Miejskiego oznaczonych jako tereny zabudowy usługowej obejmujące usługi publiczne i komercyjne, jak również tereny zabudowy mieszkalno- -usługowej. Ważne jest zachowanie krajobrazu pogórniczego z fragmentami nasypu kolejowego i elementami militarnymi znajdującymi się w otoczeniu Parku Miejskiego. W przypadku dodatkowej strefy ochronnej nr 5 na fragmencie działki przylegającym do pozostałości budowli nadszybia nad szybem maszynowym nr 22, plan miejscowy umożliwia od południa realizację inwestycji zgodnie z zapisem tereny zabudowy usługowej z podstawowym przeznaczeniem pod usługi komercyjne. Dla wymienionych powyżej obszarów ważny jest monitoring wydawanych decyzji i odpowiednie kształtowanie ewentualnej zabudowy wraz z infrastrukturą komunikacyjną, które pozwoli zachować powiązania widokowe i historyczny charakter terenu. Fundamentalną zasadą obowiązującą w dodatkowych stref ochronnych będzie systematyczny monitoring stanu zachowania, polityki planistycznej na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym oraz monitoring wydawanych decyzji i podziałów nieruchomości. Należy wypracować mechanizm, który umożliwi komunikację i dobry przepływ informacji między zespołem koordynującym (koordynatorem) realizację Planu zarządzania miejscem światowego dziedzictwa i odpowiednimi jednostkami przygotowującymi plany i wydającymi decyzje. Każda zmiana i projekty planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego oraz studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a także wszelkie rozmowy z potencjalnymi inwestorami i właścicielami terenów znajdujących się w granicach dodatkowych stref ochronnych powinny być konsultowane z zespołem koordynującym oraz Ośrodkiem ds. Światowego Dziedzictwa w Narodowym Instytucie Dziedzictwa. Przy zmianach zagospodarowania na terenie dodatkowych stref ochronnych należy wykonać szczegółowe analizy widokowe, które pozwolą zachować wartościowe widoki z i na zabytek oraz powiązania widokowe między poszczególnymi elementami dobra. Należy także zwrócić uwagę na fakt, iż w granicach dobra i jego strefy buforowej znajdują się miejsca potencjalnych badań archeologicznych. 3.2 Własność Struktura własności poszczególnych atrybutów dobra jest zróżnicowana: od Skarbu Państwa, który jest właścicielem podziemi, do władz lokalnych i właścicieli prywatnych. Podziemia są własnością Skarbu Państwa. Zorganizowane podziemne trasy turystyczne (Zabytkowa Kopalnia Srebra oraz Sztolnia Czarnego Pstrąga) są administrowane przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej od 1954 r. Pozostałe części podziemi, zgodnie z obowiązującym prawem, znajdują się w gestii Zarządu Województwa Śląskiego. W przypadku obiektów naziemnych oraz terenu występuje zróżnicowana struktura własności. Ogólnie można powiedzieć, że 11 atrybutów dobra jest całościowo własnością Skarbu Państwa, zaś 17 stanowią własność mieszaną (państwową i prywatną). Odpowiednio 92,64 % powierzchni dobra, która wynosi 1 672,76 ha stanowi własność Skarbu Państwa, 0,34 % powierzchni dobra to własność prywatna, a 7,02 % powierzchni dobra stanowi własność mieszana (państwowa i prywatna). 36

136 Strefa buforowa obejmuje obszary o powierzchni około 2 774,35 ha. Własność terenu wchodzącego w skład strefy buforowej jest zróżnicowana (państwowa i prywatna). STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 37

137 Tabela 3. Struktura własności Własność Zarząd STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Atrybuty Skarb Państwa Własność prywatna Województwo/ Powiat tarnogórski Miasto Tarnowskie Góry Miasto Bytom Gmina Zbrosławice Lasy Państwowe GPW S.A. Katowice 4 PWiK Sp. z o. o. 5 PKP S.A 6 SMZT 7 Osoby prywatne 3.3 Kluczowi interesariusze Poza właścicielami, instytucjami zarządzającymi oraz władzami różnego szczebla w procesie opieki nad dobrem oraz realizacji celów założonych w planie zarządzania niezwykle ważną funkcję pełnią organizacje pozarządowe oraz mieszkańcy. Ich zaangażowanie, wiedza na temat regionu oraz stała obecność na terenie wchodzącym w granice dobra i jego strefy buforowej to istotny element ochrony wartości dobra i ich popularyzacji Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S.A. w Katowicach 5 Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o. o. w Tarnowskich Górach 6 Polskie Koleje Państwowe S. A. 7 Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej

138 Tabela 4. Właściciele i interesariusze Atrybuty Kluczowi interesariusze A 1 Podziemia 0.1 Podziemne wyrobiska 1.0. Sztolnia Głęboka Fryderyk 1.1 Szyb Pokój 1.2 Szyb Bohr 1.3 Szyby Staszic i maszynowy 1.4 Szyb Pomóc Szczęściu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 (świetlik, szyb Karlik) 1.6 Szyb sztolniowy nr 17 (świetlik, szyb Sylwester) Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Tarnogórski Klub Taternictwa Jaskiniowego Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Właściciel prywatny Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Właściciel prywatny Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 39

139 Tabela 4. Właściciele i interesariusze, cd. Atrybuty Kluczowi interesariusze STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 1.7 Szyb sztolniowy nr 13 (świetlik, szyb Ewa) 1.8 Szyb sztolniowy nr 5 (świetlik, szyb Adam) 2.0 Sztolnia Boże Wspomóż 2.1 Szyb Anioł 2.2 Szyb Żmija 2.3 Szyb Szczęść Boże 2.4 Szyb Heinitz 2.5 Szyb Reden 2.6 Szyb Kaehler 2.7 Szyb Frederica A2. Portal i roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk 1.9 Portal wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyk Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Powiat Tarnogórski Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Właściciel prywatny Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Właściciel prywatny Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o. o. w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Właściciel prywatny Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Urząd Gminy Zbrosławice Stowarzyszenie Trasy Rowerowe 40

140 Tabela 4. Właściciele i interesariusze, cd Roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk A3. Portal i roznos Sztolni Boże Wspomóż 2.8 Portal wylotu Sztolni Boże Wspomóż 2.9 Roznos Sztolni Boże Wspomóż A4. Stacja Wodociągowa Staszic 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic A5. Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) A6. Srebrna Góra i hałda popłuczkowa 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk A7. Teren dawnej Kopalni Fryderyk 3.5 Teren dawnej Kopalni Fryderyk i park Kunszt A8. Park miejski 3.6 Park miejski Urząd Gminy Zbrosławice Właściciel prywatny Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Polskie Koleje Państwowe Właściciel prywatny Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie na rzecz zabytków fortyfikacji Pro Fortalicium Stowarzyszenie Trasy Rowerowe PGL LP Nadleśnictwo Brynek Urząd Miasta Bytom Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Właściciele prywatni Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie na rzecz zabytków fortyfikacji Pro Fortalicium Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Właściciel prywatny Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Powiat Tarnogórski Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Właściciel prywatny Stowarzyszenie Trasy Rowerowe STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 41

141 3.4 Proces decyzyjny w zakresie zarządzania zmianą w odniesieniu do obowiązujących zasad ochrony dobra i jego strefy buforowej STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Jak wspomniano wyżej, w granicach dobra znajdują się obszary i obiekty o zróżnicowanej strukturze własności od własności Skarbu Państwa (podziemia), po właścicieli prywatnych. Konstruktywny plan zarządzania miejscem światowego dziedzictwa musi opierać się na współpracy właścicieli, władz oraz innych interesariuszy oraz wypracowaniu systemu, który pozwoli efektywną opiekę, monitoring oraz współudział w zarządzaniu zmianą w obrębie dobra. Istotną rolę punktów kontaktowych, koordynatorów działań na poszczególnych obszarach wschodzących w skład dobra oraz osób i instytucji odpowiedzialnych za te działania będą pełnić główni interesariusze. Komitet sterujący to zespół o charakterze konsultacyjno-doradczym. W jego skład wejdą: przedstawiciel instytucji odpowiedzialnej za realizację konwencji UNESCO, przedstawiciele służb ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz przedstawiciele władz lokalnych i właścicieli. Komitet będzie zbierał się raz w roku oraz w sytuacjach kryzysowych. Będzie podejmował decyzje o charakterze strategicznym, będzie sprawował kontrolę nad realizacją planu zarządzania, oceniał i akceptował ewentualne zmiany planu i wszelkie działania podejmowane przez koordynatora. Założono, iż w pierwszych miesiącach 2016 r. dojedzie do ukonstytuowania się Komitetu Sterującego i podpisania listu intencyjnego. Na pierwszym spotkaniu Komitetu zostanie opracowany regulamin pracy Komitetu. Zespół koordynujący został wyłoniony spośród Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej oraz Urzędu Miasta Tarnowskie Góry. Strony podpisały list intencyjny dotyczący współpracy na rzecz koordynacji działań związanych z zarządzaniem miejscem światowego dziedzictwa UNESCO. Do zadań tego zespołu będą należały między innymi koordynacja realizacji przyjętego Planu zarządzania miejscem światowego dziedzictwa UNESCO, reprezentowanie dobra na zewnątrz, prowadzenie archiwum. Koordynator będzie posiadał biuro i ustalony czas pracy. W skład grupy roboczej będą wchodzić wyznaczeni do realizacji poszczególnych zadań wynikających z planu zarządzania przedstawiciele właścicieli, władz lokalnych, służ ochrony dziedzictwa oraz innych interesariuszy. W czasie pierwszych spotkań grupy zostaną ustalone szczegółowe zasady współpracy oraz podział zadań. Inne grupy zadaniowe zostaną powołane w razie potrzeby. 42

142 Ramowy schemat współpracy na rzecz realizacji Planu zarządzania miejscem światowego dziedzictwa Konsultacja i kontrola (doradztwo) - kierownik Ośrodka ds. Światowego Dziedzictwa w Narodowym Instytucie Dziedzictwa KOMITET STERUJĄCY Zespół o charakterze konsultacyjno-decyzyjnym Konsultacja i kontrola Ochrona (służby ochrony dziedzictwa) (władze lokalne i właściciele) - Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków - Regionalny Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Katowicach - burmistrz Tarnowskich Gór - wójt gminy Zbrosławice - prezydent Bytomia, - Zarząd Województwa Śląskiego, - Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach, - Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach, Nadleśnictwo w Brynku - przewodniczący zarządu SMZT - przedstawiciele właścicieli prywatnych - przedstawiciel zarządu Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów S.A. - przedstawiciel Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Tarnowskich Górach STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH ZESPÓŁ KOORDYNUJĄCY Lider w zarządzaniu potencjalnym miejscem światowego dziedzictwa Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miasta Tarnowskie Góry GRUPA ROBOCZA Grupa odpowiadająca za bieżące konserwację, prezentację i zarządzanie Właściciele Władze lokalne Służby ochrony dziedzictwa - Zarząd Województwa Śląskiego, - Urząd Miasta Tarnowskie Góry, - Urząd Gminy Zbrosławice, - Urząd Miasta Bytom, - Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach, - Stowarzyszenie MZT, - przedstawiciele właścicieli indywidualnych, - Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach, Nadleśnictwo Brynek - przedstawiciel Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów S.A. - przedstawiciel Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Tarnowskich Górach - przedstawiciel PKP Sp. z o. o. - Urząd Miasta Tarnowskie Góry - Urząd Gminy Zbrosławice - Urząd Miasta Bytom - Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach, - Zarząd Województwa Śląskiego - Śląski Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Powiatowy Konserwator Zabytków w Tarnowskich Górach - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Inni interesariusze - NGO - mieszkańcy regionu 43

143 3.5 Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra i jego strefy buforowej STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Tabela 5. Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra Atrybuty 0.1 Podziemne wyrobiska 1.0. Sztolnia Głęboka Fryderyk Istotną kwestią dla zachowania i ochrony wyjątkowej powszechnej wartości jest utrzymanie w granicach dobra i jego strefy buforowej takiego użytkowania, które zostało uznane za bezpieczne oraz ewentualne zmiany form użytkowania, na takie które nie stanowią zagrożenia dla wartości, które zadecydowały o wpisaniu tego miejsca na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. 1.1 Szyb Pokój Opis Kompleks podziemnych wyrobisk, chodników, komór i sztolni odwadniających będących pozostałością po dawnym górnictwie rud srebra, ołowiu i cynku. Podziemia Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga uznane zostały za Pomnik Historii w 2004 roku jako najważniejsze miejsce dla historii górnictwa kruszcowego w Polsce. Sztolnia ma 4568 metrów długości i stanowi kluczowy element Południowego Systemu Odwadniającego, w pełni opartego na przepływie grawitacyjnym odbierającym wody z wszystkich wyrobisk górniczych w rejonie Tarnowskich Gór. Obejmuje odcinek pomiędzy szybami Adolph (Staszic) i maszynowym jest częścią Stacji Wodociągowej Staszic (Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S.A.), która dawniej zaopatrywała w wodę większość aglomeracji górnośląskiej. Głęboką Sztolnię Fryderyk wydrążono w skale dolomitowej z lokalnie zachowaną kamienną obudową ochronną i oryginalnym portalem u ujścia sztolni. Woda wypływająca ze sztolni jest odprowadzana poprzez roznos sztolni (kanał wodny) do rzeki Dramy. Głęboki na 53 m szyb maszynowy leżący nieopodal hałdy popłuczkowej Kopalni Fryderyk. Wchodzi w skład systemu odwadniającego wschodniej części Głębokiej Sztolni Fryderyk. Obecna funkcja i wykorzystanie Zlikwidowany zakład górniczy. Fragmenty podziemi udostępnione do celów turystycznych ( Sztolnia Czarnego Pstrąga, 1976 Zabytkowa Kopalnia Srebra). Czynne odwadnianie wyrobisk górniczych, które powróciło obecnie do półnaturalnych funkcji. Sztolnia jest obecnie dostępna na odcinku 600 metrów pomiędzy szybami nr 17 i 13. Szyb nie pełni żadnych funkcji. Dostępność turystyczna niedostępny. Przyszła funkcja i wykorzystanie Trasy turystyczne Zabytkowa Kopalnia Srebra oraz Sztolnia Czarnego Pstrąga będą funkcjonowały nadal jako obiekty turystyczne i edukacyjne. Cały obszar podziemi ważny ze względów bezpieczeństwa i miejsce potencjalnych badań. Zachowanie odprowadzania wody (osuszania) z wyrobiskach górniczych, utrzymanie wartości Systemu Zarządzania Wodą, bezpieczeństwa, badań przyrodniczych i archeologicznych. Sekcja o nazwie Sztolnia Czarnego Pstrąga, o długości 600 m pomiędzy szybami nr 17 (Sylwester) i nr 13 (Ewa), będzie nadal dostępna dla celów edukacyjnych i turystycznych. Dostęp dla specjalistów ze Stowarzyszenia MZT jest utrzymany. 44

144 Tabela 5. Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra, cd. 1.2 Szyb Bohr 1.3 Szyby Staszic i maszynowy 1.4 Szyb Pomóc Szczęściu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 (świetlik, szyb Karlik) 1.6 Szyb sztolniowy nr 17 (świetlik, szyb Sylwester) 1.7 Szyb sztolniowy nr 13 (świetlik, szyb Ewa) Przykład dobrze zachowanego szybu połączonego z podziemnym systemem Głębokiej Sztolni Fryderyk. Cembrowanie wykonane z kamienia wapiennego. Na powierzchni widoczny kopiec, częściowo zadrzewiony, z zainstalowaną na szczycie kratą wentylacyjną. Umożliwia ona dostęp nietoperzy do podziemi. Ceglane budynki szybów typu Malakow wchodzących w skład XIX-wiecznego kompleksu wodociągowego zasilającego aglomerację górnośląską. Najgłębszy (67 m) szyb na głównym chodniku Głębokiej Sztolni Fryderyk. Cembrowanie szybu wykonane z cegieł z zainstalowaną na szczycie kratą wentylacyjną. W otoczeniu szybu znajduję niewielka liczba drzew. Obiekt znajduje się tuż przy drodze krajowej nr 78. Autentyczna pozostałość po szybie maszynowym, na którym zainstalowano 24-calową maszynę parową. Zachowany fragment budynku nadszybia wykonano z kamienia wapiennego. Dwa szyby połączone podziemnym chodnikiem odwadniającym stanowiącym część Głębokiej Sztolni Fryderyk. W 1959 r. między szybami uruchomiono trasę turystyczną polegającą na podziemnym przepływie łodziami. Ruch odbywa się wahadłowo między dwoma szybami. Atrakcję tę nazwano Sztolnią Czarnego Pstrąga. W każdym z szybów zainstalowano klatkę schodową prowadzącą do podziemnej przystani, gdzie znajdują się łodzie do obsługi ruchu turystycznego. Na terenie zespołu przyrodniczokrajobrazowego Park w Reptach i Dolina Dramy. Szyb pełni funkcję wentylacyjną podziemi tarnogórskich i umożliwia dostęp dla nietoperzy. Trystycznie niedostępny. Szyby pełnią funkcję wentylacyjną oraz transportową do podziemnych komór zakładu wodociągowego Staszic oraz dla wyspecjalizowanych członków Stowarzyszenia do dużych obszarów podziemnych. Obecnie niedostępny turystycznie. Szyb pełni funkcję wentylacyjną podziemi tarnogórskich. Część podziemna niedostępna turystycznie. Szyb nie pełni żadnych funkcji. Niedostępny turystycznie. Szyby pełnią funkcję wentylacyjną i są wykorzystywane jako dostęp do podziemi tarnogórskich. Dostępne turystycznie. Zachowanie, jako element krajobrazu. Zachowanie jako element większego kompleksu architektonicznego w celach interpretacyjnych, edukacyjnych, transportowych i turystycznych. Szyb wentylacyjny, zachowanie i interpretacja jako element krajobrazu, udostępniony turystycznie wyłącznie na powierzchni. Zachowanie jako element krajobrazu. Zachowanie w celu dalszego udostępnienia edukacyjno-turystycznego. Zachowanie w celu dalszego udostępnienia edukacyjno-turystycznego. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 45

145 Tabela 5. Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra, cd. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Atrybuty 1.8 Szyb sztolniowy nr 5 (świetlik, szyb Adam) 1.9 Portal wylotu Sztolni Głębokiej Fryderyk 1.10 Roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk 2.0 Sztolnia Boże Wspomóż Opis Autentyczna naziemna pozostałość budynku nadszybia w kształcie rotundy. Ruiny zabytkowego obiektu znajdują się na granicy zespołu przyrodniczokrajobrazowego Park w Reptach i Dolina Dramy, nieopodal wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyk, na terenie zadrzewionym. Ujście części podziemnej Głębokiej Sztolni Fryderyk ujęte w postaci klasycystycznej bramy, murowanej z bloków piaskowca, zwanej Bramą Gwarków. Umieszczona na szczycie portalu data 1821 oznacza rok rozpoczęcia drążenia sztolni. Sztuczne koryto zwane potocznie roszą sztolniową doprowadzające wody podziemne z Głębokiej Sztolni Fryderyk do rzeki Dramy. Sztolnia ma 3151 metrów długości, została wydrążona w skale dolomitowej z miejscowo zachowaną kamienną obudową ochronną i posiada współczesny portal leżący u ujścia sztolni. Woda wypływająca ze sztolni jest odprowadzana poprzez roznos Sztolni Boże Wspomóż do rzeki Stoły. Obecna funkcja i wykorzystanie Szyb nie pełni żadnych funkcji. Część podziemna niedostępna turystycznie. Obiekt pełni funkcję odprowadzenia wody z wyrobisk górniczych oraz w celu wentylacyjnym. Niedostępny turystycznie. Obiekt pełni funkcję odprowadzenia wody z wyrobisk górniczych. Dostępność turystyczna dostęp ograniczony. Odwadnianie górniczych wyrobisk. Niedostępny turystycznie. Przyszła funkcja i wykorzystanie Zachowanie i interpretacja w celu udostępnienia turystycznego tylko i wyłącznie na powierzchni. Zachowanie, jako element architektoniczny, zinterpretowany i udostępniony w celu edukacyjno-turystycznym. Jako element ochrony krajobrazu i inżynierii górniczej, kontynuacji Systemu zarządzania wodą, zinterpretowany i udostępniany do celów edukacyjnych i turystycznych. Ochrona systemu odwadniania wyrobisk kopalnianych, bezpieczeństwo, badania archeologiczne. 46

146 Tabela 5. Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra, cd. 2.1 Szyb Anioł Szyby górnicze Anioł, Żmija i Szczęść Boże wydrążono na potrzeby uruchomionej w 1784 r. państwowej kopalni kruszców Fryderyk. Od 1976 r. między szybami uruchomiono podziemną trasę dla zwiedzających znaną jako Zabytkowa Kopalnia Srebra. Jest to jedyna w Polsce trasa turystyczna, która prowadzi gości przez unikatowe podziemia po dawnym górnictwie rud srebra i ołowiu. Kształtem przypomina trójkąt, którego wierzchołkami są wspomniane wyżej szyby. Długość trasy wynosi 1740 metrów, z czego 270-metrowy odcinek zwiedzający pokonują łodziami. Podczas uruchamiania trasy turystycznej w szybie tym zainstalowano windę, która przewozi turystów między podziemiami a budynkiem nadszybia. Obiekty pełnią wentylacyjną podziemi tarnogórskich. Obiekty udostępnione turystycznie. Zachowanie w celu edukacyjno-transportowoturystycznym. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Szyb Żmija spełnia obecnie rolę szybu wentylacyjnego, w którym zainstalowano przedział drabinowy do celów ewakuacyjnych. Leżący na prywatnej działce szyb został ogrodzony i zabezpieczony zarówno na powierzchni jak i pod ziemią. W części naziemnej jest niedostępny dla turystów. Naziemna cześć szybu w formie kopca Szczęść Boże znajduje się na prywatnej działce i nie stanowi obecnie żadnej atrakcji turystycznej. Z kolei podszybie to jedno z najbardziej urokliwych miejsc leżących na trasie zwiedzania. O dawnym przeznaczeniu szybu świadczy zawieszone na metalowej szynie wiadro do transportu urobku. Przy szybie znajduje się podziemna przystań, gdzie cumują łodzie, którymi turyści płyną do oddalonego o blisko 300 m szybu Żmija. 2.2 Szyb Żmija 2.3 Szyb Szczęść Boże Zachowanie w celu wentylacji podziemnej trasy turystycznej. Część naziemna zachowanie, jako element krajobrazu. Część podziemna zachowanie w celu edukacyjno-turystycznym. Zachowanie, jako element krajobrazu. 2.4 Szyb Heinitz Najgłębszy szyb w rejonie bobrownickich pól górniczych wydrążony w 1787 r. W 1792 r. tuż obok zagłębiono szyb maszynowy, który obsługiwała 48-calowa maszyna parowa. Na powierzchni widoczny kopiec szybu wraz z zadrzewieniem. Obiekt wpisuje się w krajobraz pogórniczy Parku Kunszt. Szyb nie pełni żadnych funkcji. Obiekt nieudostępniony turystycznie. 47

147 Tabela 5. Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra, cd. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Atrybuty 2.5 Szyb Reden 2.6 Szyb Kaehler 2.7 Szyb Fryderyka 2.8 Portal wylotu Sztolni Boże Wspomóż 2.9 Roznos Sztolni Boże Wspomóż 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) Opis Głęboki na 40 m szyb został wydrążono w 1794r. Trzy lata później zainstalowano na nim maszynę parową typu Boulton & Watt i uruchomiono pierwszy w Tarnowskich Górach wodociąg miejski. Dzięki technice parowej wody podziemne były pompowane do leżących na powierzchni zbiorników i dalej rurociągiem tłoczone o miasta. Obiekt znajduje się nieopodal obwodnicy Tarnowskich Gór. Zlokalizowany na wzgórzu Redena szyb Kaehler ma głębokość 55 m. Obiekt nadal spełnia funkcję ujęcia wody. Pierwotnie dostarczano ją systemem rurociągów do miejskich zbiorników nazywanych kaszniami i częściowo do domów mieszkalnych. W 1926r. na szybie wybudowano istniejącą do dziś wieżę ciśnień, która stanowi charakterystyczny punkt orientacyjny w mieście. Szyb usytuowany na chodniku sztolni Boże Wspomóż, z którą łączy się na głębokości 43m. Wylot sztolni Boże Wspomóż ujęty w postaci współcześnie odbudowanej bramy. Obiekt znajduje się nieopodal drogi krajowej nr 11. Liczące około 500 m sztuczne koryto zwane potocznie roszą sztolniową doprowadzające wody podziemne ze Sztolni Boże Wspomóż do rzeki Stoły. Dolina Stoły znajduje się na wysokości 254 m n.p.m. i stanowi najniższy punkt w okolicy. Graniczące ze Stacją Wodociągową Staszic pagórkowate tereny to autentyczna i dobrze zachowana pozostałość po dawnej działalności wydobywczej. Charakterystyczny krajobraz pogórniczy, na który składają się liczne warpie i pingi. Obecna funkcja i wykorzystanie Szyb nie pełni żadnych funkcji. Dostępność turystyczna udostępnienie ograniczone. Obiekt pełni funkcję ujęcia wody pitnej. Obiekt nieudostępniony turystycznie. Szyb nie pełni żadnych funkcji. Obiekt nieudostępniony turystycznie. Obiekt pełni funkcję odprowadzenia wody z wyrobisk górniczych jak i wentylacyjnym. Obiekt udostępniony turystycznie. Obiekt pełni funkcję odprowadzenia wody z wyrobisk górniczych. Teren dostępny. Obiekt w części stanowiący łąki a w części pola uprawne. Teren dostępny. Przyszła funkcja i wykorzystanie Zachowanie, jako element krajobrazu. Zachowanie obiektu do celów technologicznych (ujęcie wody pitnej) bez dostępu turystycznego. Zachowanie w celu przyszłych badań archeologicznych bez dostępu turystycznego. Zachowanie, jako element architektoniczny, zinterpretowany i udostępniony w celu edukacyjno-turystycznym. Jako element ochrony krajobrazu i inżynierii górniczej, konserwacji Systemu Zarządzania Wodą, zinterpretowany i udostępniany do celów edukacyjnych i turystycznych. Zachowanie, jako element krajobrazu. 48

148 Tabela 5. Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra, cd. 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk Krajobraz pogórniczy obejmujący tereny Srebrnej Góry, na terenie której znajduje się część rezerwatu Segiet położonego na granicy Tarnowskich Gór i Bytomia. Rezerwat o pow. blisko 25 ha znajduje się w szczytowych partiach Srebrnej Góry (347 m n.p.m.). Powstał w celu ochrony fragmentu lasu bukowego na obszarze, gdzie prowadzono działalność wydobywczą rud srebra, ołowiu, żelaza i cynku. Hałda popłuczkowa dawnej kopalni Fryderyk. Obiekt powstał z nagromadzenia odpadów dolomitowych w okresie największego prosperity na wydobycie rud srebra i ołowiu, które przypada na drugą połowę XIX w. Pod koniec drugiej wojny światowej hałdę włączono w system obronny Śląska instalując na jej szczycie sieć bunkrów strzeleckich. Hałda spełnia obecnie rolę punktu widokowego. Znajdują się tam ławki i stoliki. Od października 2006 roku, decyzją Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach obszar ten przekształcono w Park Kulturowy Hałda Popłuczkowa podlegający ochronie. Obiekt stanowiący las mieszany w części z utworzonym rezerwatem przyrody Segiet, mający wiele rekreacyjnych szlaków spacerowych i rowerowych, które tu przebiegają. Udostępniony turystycznie. Chroniony krajobraz kulturowy. Udostępniony turystycznie. Zachowanie, jako element krajobrazu, badań archeologicznych, zinterpretowane i udostępniane w celach edukacyjno-turystycznych. Zachowanie, jako element krajobrazu, zinterpretowane i udostępniane w celach edukacyjno-turystycznych. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 49

149 Tabela 5. Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra, cd. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Atrybuty 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic 3.5 Teren dawnej Kopalni Fryderyk i park Kunszt 3.6 Park miejski Opis Stacja wodociągowa z 1884 r., na którą składają się dwa ceglane szyby Adolph i maszynowy, kotłownia, budynek portierni wraz warsztatem oraz budynek stacji transformatorowej. Kompleks otacza ceglany mur. W podziemiach wybudowano trzy potężne hale produkcyjne, w których zabudowano urządzenia (pierwotnie parowe, współcześnie elektryczne), do zasilania rurociągu w wodę. Maszyny te pompowały podziemne wody na powierzchnię i dalej systemem rurociągów woda dostarczana była aż do Królewskiej Huty (obecnie Chorzów). Pierwotny rejon założenia kopalni Fryderyk. Widoczny charakterystyczny kopiec, na którym stał monument z okazji 100-lecia uruchomienia kopalni. W części utworzono park. Uchwałą rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia r. ustanowiono pomnik przyrody pod nazwą Park Kunszt, objęty ochroną na mocy Uchwały Nr XXXIV/302/2004. Obejmuje on starodrzew w postaci 10 drzew z gatunku lipa drobnolistna. Park Miejski W Tarnowskich Górach złożono w 1903 r. na zrekultywowanych terenach pogórniczych w centrum miasta. Jest to jeden z nielicznych w Europie udanych przykładów rewitalizacji terenów poprzemysłowych zamienionych na tereny rekreacyjne. Park spełnia rolę przestrzeni rekreacyjno-wypoczynkowej. W jego obszarze znajdują się korty tenisowe, otwarte już na początku XX w. Ponadto znajdują się tutaj boisko sportowe, gdzie można uprawiać różne gry zespołowe oraz przyrządy do uprawiania tak zwanego street workout u. Gęsta sieć alejek to z kolei idealne miejsca dla rolkarzy oraz miłośników joggingu i nordic walking. Na terenie parku znajduje się również plac zabaw dla rodzin z dziećmi oraz górka saneczkowa. Obecna funkcja i wykorzystanie Obiekt pełni funkcję Zakładu Wodociągowego Staszic. Nieudostępniony turystycznie. Obiekt pełni funkcję parku przyrodniczego a w części są to pola uprawne (funkcja rolnicza). W części udostępniony turystycznie. Obiekt pełni funkcję miejskiej przestrzeni publicznej (parku). Udostępniony turystycznie. Przyszła funkcja i wykorzystanie Zachowanie i interpretacja w celu udostępnienia edukacyjno-turystycznego. Zachowanie w celu udostępnienia edukacyjno-turystycznego jak i przyszłych prac archeologicznych w celach informowania, zrozumienia i interpretacji. Pozostawienie w części funkcji rolniczej. Zachowanie i interpretacja w celu udostępnienia rekreacyjno-turystycznego. 50

150 Tabela 5. Obecne i preferowane w przyszłości sposoby użytkowania dobra, cd. Zabytkowy park to także miejsce spotkań rodzinnych, festiwali kulturalnych, spektakli teatralnych, koncertów oraz niekonwencjonalnych wydarzeń takich jak Pchli targ czy Śniadanie na polanie. Na infrastrukturę parkową składają się również drewniana altana jako wieża widokowa, tablice z historycznymi nazwami alejek, ławki, altana w kształcie grzyba, staw z fontanną oraz dwie restauracje. W zachodniej części Parku Miejskiego mieści się cmentarz wojenny, na którym spoczywają żołnierze z I i II wojny światowej STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 3.6 Źródła finansowania zachowania i zarządzania Bieżące utrzymanie dobra i zarządzanie nim jest finansowane w ramach środków własnych poszczególnych właścicieli lub instytucji zarządzających dobrem. Prace konserwatorskie o charakterze inwestycyjnym, poważniejsze prace zabezpieczające lub likwidacje szkód wymagające znacznych nakładów finansowych są wykonywane przy wsparciu finansowania zewnętrznego. Obecnie, potencjalne źródła finansowania zachowania, konserwacji oraz upowszechniania wiedzy o dziedzictwie kulturowym i przyrodniczym są dostępne na poziomie międzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym. Lista potencjalnych źródeł finansowania została przedstawiona w załączniku nr 5. Założone w roku 1954 Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej od lat wspiera z własnych środków, wypracowanych i pozyskanych na realizację celów statutowych, działania związane z zabezpieczaniem, pracami konserwatorskimi i pielęgnacyjnymi oraz upowszechnianiem wiedzy na temat dziedzictwa ziemi tarnogórskiej. 51

151 4. Obecny stan zachowania STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH

152

153 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Historyczna kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach wraz z system gospodarowania wodami podziemnymi jest najlepiej zachowanym, największym i najłatwiej dostępnym tego typu obiektem w Polsce oraz jednym z największych obiektów na świecie. W granicach proponowanego dobra znajdują się różnorodne elementy odzwierciedlające bogatą historię tego miejsca oraz złożony system związany z wydobyciem rud, odwadnianiem i zaopatrzeniem w wodę oraz wykorzystaniem terenów pogórniczych na cele rekreacyjne. Na charakterystyczny krajobraz pogórniczy Tarnowskich Gór składają się czytelne po dziś ślady robót górniczych, które stanowią źródło wiedzy o historii eksploatacji złóż kruszcowych na tych terenach. Wśród licznych elementów krajobrazu wymienić należy: hałdy skały płonnej, zapadliska, szyby, rowy, roznosy, płytkie szybiki, nasypy kolejowe, czy zabudowania związane z kopalniami. Najcenniejsze i najlepiej zachowane komponenty krajobrazu pogórniczego Tarnowskich Gór zostały włączone w granice proponowanego dobra. 4.1 Obecny stan zachowania atrybutów Po wstrzymaniu działalności kopalni nie prowadzono prac naruszających oryginalną substancję w obrębie historycznej części podziemnej kopalni (prace modernizacyjne prowadzono na terenie Stacji Wodociągowej Staszic). Działania konserwatorsko-budowlane, odtworzeniowe, poprawiające bezpieczeństwo oraz dostosowujące do obsługi ruchu turystycznego prowadzono jedynie w obrębie podziemnych tras turystycznych Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga. Podziemia podlegają naturalnym procesom związanymi z ruchami górotworu oraz penetracją wody, co przy odpowiednim zarządzaniu i monitoringu nie wpływa znacząco na stan zachowania dobra. Działania konserwatorsko-budowlane, odtworzeniowe, poprawiające bezpieczeństwo oraz dostosowujące do obsługi ruchu turystycznego prowadzono jedynie w obrębie podziemnych tras turystycznych Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga. W naziemnych obiektach architektonicznych, można zaobserwować: pęknięcia ścian, uszkodzenia i ubytki cegieł i spoin, uszkodzenia i ubytki kamienia i spoin, uszkodzenia i ubytki wystroju wnętrz, korozję biologiczną, zniszczenia napisy, graffiti występujące w zróżnicowanym zakresie. 54

154 Tabela 6. Ocena stanu zachowania atrybutów Atrybuty Stan zachowania Dobry Dostateczny Zły 0.1 Podziemne wyrobiska * ** ** 1.0 Sztolnia Głęboka Fryderyk 1.1 Szyb Pokój 1.2 Szyb Bohr 1.3 Szyb Staszic i maszynowy 1.4 Szyb Pomóc Szczęściu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 (świetlik, szyb Karlik) 1.6 Szyb sztolniowy nr 17 (świetlik, szyb Sylwester) 1.7 Szyb sztolniowy nr 13 (świetlik, szyb Ewa) 1.8 Szyb sztolniowy nr 5 (świetlik, szyb Adam) 1.9 Portal wylotu Sztolni Głębokiej Fryderyk 1.10 Roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk 2.0 Sztolnia Wspomóż Boże 2.1 Szyb Anioł 2.2 Szyb Żmija 2.3 Szyb Szczęść Boże 2.4 Szyb Heinitz 2.5 Szyb Reden 2.6 Szyb Kaehler 2.7 Szyb Fryderyka 2.8 Portal wylotu sztolni Boże Wspomóż 2.9 Roznos sztolni Boże Wspomóż 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry 3.4 Hałda popłuczkowa kopalni Fryderyk 3.5 Teren dawnej kopalni Fryderyk 3.6 Park Miejski STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH * brak lub pojedyncze spękania stropów i filarów, brak zawałów. ** lokalne zawały o małym zasięgu, występowanie spękań stropów i filarów, częściowo zniszczone obmurowania. *** występowanie zawałów o dużym zasięgu, mocno spękanego stropu, filarów i murów, zniszczone obmurowania. 55

155 Ochrona światowego dziedzictwa UNESCO i zachowanie tego dziedzictwa dla kolejnych pokoleń jest najważniejszym celem wszystkich podejmowanych działań. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Strategia działań ochronnych obejmuje: prace naukowo-badawcze, inwentaryzację i dokumentację, prace konserwatorskie, współpracę przy opracowaniu dokumentów planistycznych, współpracę przy opracowaniu dokumentów i działań RDOŚ i Dyrekcji Lasów Państwowych monitoring, działania związane z edukacją dotyczącą światowego dziedzictwa. Wymiar PLANOWANIA URBANISTYCZNEGO System podziemny oraz naziemne elementy dobra zlokalizowane są na terenie miasta Tarnowskie Góry wraz z terenami gminy miejskiej Tarnowskie Góry, gminy wiejskiej Zbrosławice oraz miasta na prawach powiatu Bytomia. Granice dobra i strefy buforowej obejmują tereny zurbanizowane, obszary rolnicze, tereny parkowe i leśne. Poszczególne obszary i obiekty są zlokalizowane pod ziemią (szyby, sztolnie, chodniki, wyrobiska, komory, studnie) i nad ziemią (obudowy szybów, hałdy, zabudowa Stacji Wodociągowej Staszic, bramy wraz z obudową architektoniczną wylotów sztolni odwadniających, roznosy, parki). Elementy podziemne i stan ich zachowania mają duży wpływ na bezpieczeństwo miasta ze względu na uwarunkowania geologiczno-górnicze (zawały i przerwanie ciągłości warstw geologicznych spowodowane różnymi czynnikami) oraz system wodny (drożność systemu). Na stan zachowania podziemnych wyrobisk oraz kondycję systemu wodnego mają wpływ między innymi procesy geologiczne, brak działań pielęgnacyjnych drzewostanów, brak konserwacji struktur architektonicznych i inne. Poza częścią podziemną dobra, na powierzchni ziemi, oprócz niewielkich powierzchniowo elementów takich jak szyby wraz z budynkami naszybi oraz ze strukturami ziemnymi, które im towarzyszą, w granicach dobra znajdują się fragmenty krajobrazu pogórniczego, których zakres obejmuje znaczne obszary miast Tarnowskie Góry i Bytom oraz i gminy Zbrosławice (Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry (3.3), Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk (3.4), Krajobraz pogórniczy (XIX w.) (3.2), Stacja Wodociągowa Staszic (3.1), Teren dawnej Kopalni Fryderyk i park Kunszt (3.5), Park Miejski (3.6), wyloty sztolni Fryderyk i Boże Wspomóż wraz z roznosami (1.9, 1.10, 2.8, 2.9). W planach miejscowych na terenie Tarnowskich Góry jasno informuje się o występowaniu terenów związanych z historyczną eksploatacją górniczą, które stanowią podziemny układ sztolni, chodników, komór i szybów, na których wymagane są odpowiednie zabezpieczenia obiektów budowlanych dostosowane do występujących wpływów eksploatacji górniczej. W planach dokonuje się podziałów na obszary o zróżnicowanych warunkach geologiczno-górniczych uwzględniających sposoby zabezpieczenia obiektów budowlanych (Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232; Plan obejmuje następujące elementy dobra: 0.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.5, 1.6, 1.7, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 3.2, 3.3 (w części), 3.1, 3.5.). 56

156 W roku 2007 Tomasz Trzcinkowski opracował dla Urzędu Miasta Tarnowskie Góry, dokument Strefy i zasady ochrony konserwatorskiej zabytkowej kopalni kruszcu w Tarnowskich Górach nr rej A/608/66. Materiał ten powstał do całościowego uzgodnienia form ochrony konserwatorskiej zabytków pogórniczych do zastosowania w opracowaniach planistycznych oraz przy wydawaniu decyzji lokalizacyjnych. Opracowanie dotyczy podziemi, które zostały objęte ochroną prawną poprzez decyzję o wpisie do rejestru zabytków (nr A/608/66 z dnia ) oraz wpis na listę pomników historii RP (rozporządzenie Prezydenta RP z dnia , Dz. U. nr 102, poz z 2004 r.). Problemy i potrzeby Działania ochronne powinny skupić się na prowadzonym systematycznie przez koordynatora monitoringu polityki planistycznej na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym oraz monitoringu wydawanych decyzji i podziałów nieruchomości. Należy wypracować mechanizm, który umożliwi komunikację i dobry przepływ informacji między koordynatorem miejsca światowego dziedzictwa i odpowiednimi jednostkami przygotowującymi plany i wydającymi decyzje. Każda zmiana i projekty planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego oraz studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do zakresu dobra i jego strefy buforowej powinny być konsultowane z koordynatorem miejsca światowego dziedzictwa i Ośrodkiem ds. światowego dziedzictwa w Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Przy zmianach zagospodarowania na terenie specjalnych stref buforowych należy wykonać szczegółowe analizy widokowe, które pozwolą zachować wartościowe widoki z i na zabytek oraz powiązania widokowe między poszczególnymi elementami dobra. Należy także zwrócić uwagę na fakt, iż w granicach dobra i jego strefy buforowej znajdują się miejsca potencjalnych badań archeologicznych. Analiza funkcjonujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego nie wykazała istotnych zagrożeń dotyczących poszczególnych atrybutów. Ewentualne projekty zmian w planach miejscowych należy monitorować. W przypadku atrybutu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 (świetlik, szyb Karlik) oraz atrybutu 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk należy monitorować decyzje, które mogą być w przyszłości wydane ze względu na dopuszczalne użytkowanie usługowe i komercyjne, wiążące się z zabudową. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Wymiar ARCHITEKTONICZNY W granicach dobra znalazły się zróżnicowane struktury architektonicze, głównie XIX-wieczne, które odzwierciedlają poziom techniczny i artystyczny ówczesnej kultury górniczej. Architektoniczny zasób dobra można podzielić na: wydrążony w skale system wyrobisk (0.1), różnego typu zabudowania (3.1, 3.6), nadszybia (1.3, 1.5, 1.8), obudowy sztolni (0.1 w części) obudowy szybów (1.2, 1.3, 1.4, 1.6, 1.7, 1.8, 2.1, 2.2, 2.3, 2.6, 2.7) podziemne komory (3.1), portale na wylotach sztolni (1.9, 2.8 odbudowany), architektoniczną oprawę początkowego fragmentu roznosu Głębokiej Sztolni Fryderyk (1.9, 1.10), 57

157 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH mosty (1.10), bunkry z czasów II wojny światowej (3.4, 3.2) W naziemnych obiektach architektonicznych, generalnie można zaobserwować: pęknięcia ścian, uszkodzenia i ubytki cegieł i spoin, uszkodzenia i ubytki kamienia i spoin, uszkodzenia i ubytki wystroju wnętrz, korozję biologiczną, zniszczenia napisy, graffiti występujące w zróżnicowanym zakresie. W części podziemnej architektoniczna oprawa sztolni i szybów oraz komory (w zakresie, do której dotarli członkowie Stowarzyszenia) można zaobserwować pęknięcia ścian, uszkodzenia i ubytki cegieł i spoin, uszkodzenia i ubytki kamienia i spoin, korozję biologiczną, zniszczenia elementów drewnianych. Problemy i potrzeby Dla zasobu architektonicznego istotnym problemem jest brak dokładnych badań, inwentaryzacji i profesjonalnej i systematycznej oceny stanu zachowania. Wykonanie badań i dokumentacji warunkuje przygotowanie odpowiednich programów konserwatorskich i rozpoczęcie prac konserwatorskich. Proces ten wymaga także zgody i aktywnego współdziałania właścicieli obiektów i obszarów oraz władz. Obecnie ochroną konserwatorską nie są objęte wszystkie elementy dobra (procedura wpisu została rozpoczęta). Wymiar ŚRODOWISKA NATURALNEGO Geologia i mineralogia Struktura geologiczna i litologia regionu górniczego Tarnowskich Gór oraz warunki fizyczne, w jakich występowała ruda, miały ogromny wpływ na charakter i rozwój każdego aspektu działalności górniczej, wraz z wynikającym z tego zmodyfikowanym krajobrazem i trwale zmienioną hydrologią. Ma to zasadnicze znaczenie dla dobra. Kopalnia Fryderyk znajduje się w jednym z klasycznych europejskich prowincji metalogenicznych: złoża Górnego Śląska są największymi złożami typu doliny Mississipi na świecie. Niecka Tarnogórsko-Bytomskia (Tarnowice-Beuthen) to główna struktura geologiczna, która zawiera rudy ołowiu, srebra, cynku i żelaza, będąca częścią największego na świecie złoża rud typu doliny Mississippi. Górnośląskie złoże rozciąga się na obszarze ponad 80 km ze wschodu na zachód, o szerokości od 10 do ponad 20 km. Powierzchnia ziemi jest to charakterystyczny, od płaskiego do łagodnie pofałdowanego, płaskowyż położony na wysokości około m nad poziomem morza. Najważniejszymi typami skał budującymi pokrywę platformową są mezozoiczne skały osadowe: zazwyczaj w warstwach stropowych znajdują się nieskonsolidowane piaski, żwir i glina, a następnie rudonośny skrasowiały dolomit z serii wapienia muszlowego (trias środkowy), pod którym leżą niezgodnie nieprzepuszczalne warstwy węglonośne. Warstwy te odsłaniają się w podziemnych wyrobiskach (między innymi profil warstw stratygraficznych w szybach) oraz na powierzchni w kamieniołomach dolomitu, które, również, dostarczają informacji o stratygrafii warstw osadów. Ruda jest pochodzenia hydrotermalnego (epigenetycznego, typu doliny Mississippi) i głównie zawiera galenę (siarczek ołowiu), czyli rude srebronośną, smithsonit (węglan cynku, ZnCO 3 ) i często spotykany limonit (tlenki żelaza). Galena zawierała (ale nie zawsze) 86% ołowiu oraz niewielką ilość srebra ( %) w roztworze stałym. 58

158 Ruda ołowiu występuje w żyłach i komorach na stosunkowo i korzystnie płytkiej głębokości (10-50 m), z dużą liczbą wychodni. Rudy nie zawierające siarczków cynku tylko będące pod postacią utlenionych minerałów wtórnych ( calamine = w jęzuku angielskim, francuskim i belgijskim; galmei = w języku niemieckim; galman = w języku polskim) występowały w niezwykle bogatych złożach w południowej części Kopalni Fryderyk, w okolicach Bytomia. Zainteresowanie naukowców w Kopalni Fryderyk przyciągnął opisany w niej po raz pierwszy (lokalizacja klasyczna) minerał tarnowizyt (obecnie odmiana aragonitu aragonit ołowiowy) W tarnogórskich podziemiach można zaobserwować interesujące zjawiska krasowe. W wyniku tego procesu powstają formy naciekowe, które pokrywają znaczne połacie stropu, spągu i ociosów korytarzy. Wśród nich są: różne formy stalaktytów i stalagmitów, kolumny jaskiniowe, polewy, draperie, misy, niecki, perły jaskiniowe czy mleczko wapienne. Krajobraz przyrodniczy i kulturowy oraz jego wartości Stan każdego krajobrazu jest syntezą między procesami przyrodniczymi i zespołem innych procesów historycznych, gospodarczych i politycznych zachodzących w przeszłości i współcześnie. Płaskowyż Tarnowicki jest niezwykle różnorodny krajobrazowo. 800-letnia eksploatacja, która narastała i wygasała fazami, w znaczący sposób wpłynęła na jego topografię. Po zaprzestaniu działalności górniczej, procesy osadnicze w największym stopniu zmieniają krajobraz tych terenów. Drugim czynnikiem są zachodzące procesy renaturalizacji ośrodków górniczych. Obszar ten, intensywnie użytkowany przez człowieka, odznacza się dużą wrażliwością na wprowadzane przezeń zmiany. Wskutek prowadzonej eksploatacji surowców mineralnych i towarzyszącemu jej odwadnianiu górotworu, powierzchnia terenu uległa osiadaniu w obrębie prowadzonych robót podziemnych i wytworzonego leja depresji. Wielowiekowa eksploatacja górnicza doprowadziła do utrwalenia zainicjowanych zmian w środowisku a jej oddziaływanie na komponenty przyrodnicze nie kończy się wraz z uspokojeniem terenu. W miejscach eksploatacji i w otoczeniu inicjuje się nowe procesy krajobrazowe, przyrodnicze i antropogeniczne, zmierzające do powstania zupełnie nowych, odmiennych od pierwotnych wartości. Wspólną cechą, wyróżnikiem krajobrazów pogórniczych, jest ich morfo i georóżnorodność, będące rezultatem procesu powstawania, rozwoju i zaniku górnictwa oraz procesów renaturalizacji różniących się wiekiem i stopniem zaawansowania. Deformacje powierzchniowe na obszarach zabudowanych były stopniowo wyrównywane, a na obszarach leśnych i nieużytkach podlegały naturalnym procesom zrównywania. Dzięki antropologicznym przeobrażeniom naturalnych elementów rzeźby terenu, powstała wysoka różnorodność krajobrazowa i przyrodnicza dobra. Najważniejszymi obszarami pod tym względem są: Krajobraz pogórniczy XIX w. (3.2), Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry (3.3), Hałda Popłuczkowa Kopalni Fryderyk (3.4) oraz Park miejski (3.6). Działalność górnicza doprowadziła do pojawienia się nowych form morfologicznych terenu na obszarze dobra i w jego otoczeniu, włączając: otwarte szyby, hałdy w kształcie pierścienia, szyby i chodniki górnicze, i hałdy odpadów. Wszystkie one mają znaczący wpływ na zbiorowiska roślin i zwierząt, a konkretnie obejmują: odpady dolomitowe (z dużą zawartością metali ciężkich w rozpuszczalnych formach cynku i ołowiu) Hałdy popłuczkowej kopalni Fryderyk (atrybut 3.4); pingi i warpie lasu segieckiego, teren wydobywczy cynku (i ołowiu) kopalni Verona (i innych) w rejonie Krajobrazu pogórniczego Srebrnej Góry (atrybut 3.3); łąki, tereny częściowo rolnicze, ze zwiększonym ogólnym poziomem geochemicznym Krajobrazu pogórniczego (XIX wiek; atrybut 3.2), przyległego do Stacji Wodociągowej Staszic; i kamieniołomy rudy żelaza/ dolomitu (również w STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 59

159 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH graniach Krajobrazu pogórniczego Srebrnej Góry (atrybut 3.3), przylegające do środkowo-wschodnich obrzeży lasu Segiet. Tak szeroko rozpowszechnione siedliska generalnie nie nadają się dla potrzeb rolnictwa, co tym samym pomaga w ich ochronie, tworzy stromy, nierówny, skalisty teren, pełen wgłębień z charakterystycznymi mikroklimatami i przylegających do nich zwałów skały płonnej oraz przetworzonych/ wypłukanych hałd piaszczystych o niskiej retencyjności, gdzie ogólnie występuje stężenie dużych ilości rozpuszczalnych form cynku i ołowiu w podłożu, trujących dla większości roślin. Rośliny, które zamieszkują te tereny muszą wykazywać szereg cech i możliwości adaptacyjnych, które pozwalają im rozwijać się w tak niekorzystnych lub nawet toksycznych warunkach. Gatunki roślin, które rosną w ziemi, bogatej w metale ciężkie są przedmiotem zainteresowania botaników i innych badaczy od wielu lat, pod identyfikującą je nazwą podkreślającą ich szczególny charakter metalofity. Metalofity są chronione prawem europejskim. Ochrona ta wzmacnia możliwości ich zachowania i może przyczynić się do przywrócenia roślinności metaloznośnej. Zgodnie z aneksem I dyrektywy siedliskowej UE (siedliska fauny i flory) roślinność siedlisk metali ciężkich została umieszczona pod nr 6130 jako murawy galmanowe rzędu Violetalia calaminariae. Gleba obszarów galmanowych charakteryzuje się neutralnym lub lekko zasadowym ph, wysoką zawartością węglanu i wysokim stężeniem pierwiastków śladowych (cynk, ołów, kadm), powiązanych ze złożami cynku i ołowiu w formacjach triasowych, szczególnie z kruszconośnymi dolomitami i wapieniami, zawierających szereg minerałów skałotwórczych. Antropologicznie zmienione gleby warpi charakteryzują się czerwono-brązowawym kolorem, są bogate w dolomity, czasami wapienie, z rzadko występującą rudonośną skałą macierzystą. Obszary te są porośnięte przez wyjątkowe rośliny. Obszar dawnego wydobycia rud na obszarze Srebrnej Góry z widocznymi jeszcze śladami po eksploatacji górniczej (leje i zapadliska po szybach oraz hałdy) od czasów historycznych porasta las bukowy, gdzie buki liczą sobie między lat, a pojedyncze, najstarsze okazy liczą ponad 300 lat. Pierwsze starania na rzecz ochrony tego terenu podjęto na początku XX wieku. W 1953 roku, ze względu na walory krajobrazowe, naukowe i dydaktyczne powołano tu rezerwat przyrody, o powierzchni ok. 25 ha. Chroni on przede wszystkim, fragment ciepłolubnej buczyny storczykowej (zbiorowisko Fagus sylvatica-cruciata glabra) o naturalnym charakterze. W drzewostanie dominuje buk (Fagus sylvatica) z domieszką klonu (Acer pseudoplatanus), jodły (Abies alba), świerka (Picea abies) i sosny (Pinus sylvestris). Poszycie lasu bukowego jest skąpe, reprezentowane głównie przez: leszczynę (Corylus avellana), czarny bez (Sabucus nigra), bez koralowy (Sambucus racemosa), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), kalinę koralową (Viburnum opulus) oraz krzewy należące do ciepłoubnych zbiorowisk okrajkowych z klasy Rhamno Prunetea: dereń świdwa (Cornus sanguinea), głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna) i szakłak pospolity (Rhamnus cathartica). Runo leśne obfituje w gatunki, które znajdują się pod ochroną prawną na terenie całej Polski, takie jak: czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum), orlik pospolity (Aquilegia vulgaris), kopytnik pospolity (Asarum europaeum), dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), konwalia majowa (Convallaria majalis), wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), przytulia wonna (Galium odoratum), bluszcz pospolity (Hedera helix), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis), lilia złotogłów (Lilium martagon), widłak jałowcowaty (Lycopodum annotinum), barwinek pospolity (Vinca minor), a także liczne gatunki storczyków: w tym obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), kruszczyk rdzawoczerwony (E. atrorubens) i podkolan biały (Planthatera bifollia). Flora rezerwatu interesująca jest również ze względu na rośliny górskie, ograniczone swoim występowaniem tylko do niektórych miejsc w obrębie Wyżyny Śląskiej. Wśród tych gatunków występuje: 60

160 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 61

161 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH tojad dzióbaty (Aconitum variegatum), rzeżusznik Hallera (Cardaminopsis halleri), wilczomlecz migdałolistny (Euphorbia amygdaloides), przytulia okrągłolistna (Galium rotundifolium) i kokoryczka okółkowa (Polygonatum verticillatum). Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk (atrybut 3.4) jest miejscem gdzie sukcesja roślinności zachodzi bardzo powoli. Panujące tu warunki są bardzo trudne z powodu wysokich stężeń metali ciężkich w podłożu i zasadowego ph. Następną grupą czynników ograniczających wzrost roślin jest niska wilgotność podłoża i silne nasłonecznienie. Pomimo tak niekorzystnych warunków, na terenie hałdy dolomitowej, występuje nie mniej niż 120 gatunków roślin naczyniowych, reprezentujących 95 rodzajów i 45 rodzin oraz ok. 7 gatunków mchów i 36 gatunkami porostów. Florę tego terenu stanowią na ogół rodzime gatunki łąkowe i murawowe, ciepło- i światłolubne. Murawy galmanowe na szczycie hałdy składają się z następujących gatunków: kostrzewy owczej (Festuca ovina), tymotki Boehmera (Phleum phleoides) i rzeżusznika piaskowego (Cardaminopsis arenosa), brodawnika zwyczajnego (Leontodon hispidus), komonicy zwyczajnej (Lotus corniculatus), krzyżownicy zwyczajnej (Polygala vulgaris), macierzanki zwyczajnej (Thymus pulegioides), nawłoci pospolitej (Solidago virgaurea) i lepnicy rozdętej (Silene vulgaris). Okazy występujących na hałdzie gatunków mają często karłowaty pokrój, mają grube liście o niewielkiej powierzchni blaszki liściowej oraz są one silnie owłosione. Rośliny zasiedlające ten teren charakteryzuje podwyższony próg tolerancji na suszę, ubóstwo składników pokarmowych oraz na podwyższoną zawartość metali ciężkich w podłożu. Prócz gatunków pospolitych, spotykamy tutaj również gatunki rośliny będące w Polsce pod ochroną prawną. Są to, m.in. centuria pospolita (Centaurium erythraea), dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis) i kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine). Podziemne przestrzenie powstałe w wyniku eksploatacji górniczej zostały zasiedlone przez nietoperze. Podziemny system w granicach dobra i jego strefy buforowej, o całkowitej długości przekraczającej 200 km, stał się miejscem hibernacji 10 gatunków nietoperzy, blisko 6000 osobników. Ustalono 5 głównych stref hibernacji nietoperzy: Strefa I Sztolnia Boże Wspomóż (2.0, 2.8), Strefa II Szyba Anioł wraz z obszarem podziemnej trasy turystycznej (część 0.1, 2.1), Strefa III Sztolnia Głęboka Fryderyk między portalem Sztolni Głębokiej Fryderyk a Szybem Staszic (1.0, 1.9, 1.3), Strefa IV obszar poniżej krajobrazu pogórniczego Srebrnej Góry (3.3) oraz Strefa V obszar Suchej Góry. Nietoperze oraz środowisko ich życia w granicach Specjalnego Obszaru Natura 2000 podlegają ochronie wynikającej z prawa międzynarodowego i krajowego dotyczącego ochrony środowiska, przyrody i dziedzictwa naturalnego. Problemy i potrzeby Niezbyt wysoka świadomość znaczenia środowiska przyrodniczego terenów pogórniczych, w szczególności roślinności galmanowej, wymaga działań promocyjnych i edukacyjnych. Głównym zadaniem będzie wypracowanie systemu współpracy pomiędzy depozytariuszami, władzami oraz instytucjami odpowiedzialnymi za ochronę zabytków i przyrody zgodnie z odpowiednimi przepisami prawa i sztuką. Należy zastanowić się nad formami ochrony muraw galmanowych. Należy zwrócić uwagę na szersze znaczenie gospodarcze roślinności galmanowej i badań nad nią. Gatunki form galmanowych mogą być wykorzystane do rekultywacji gruntów skażonych metalami ciężkimi. Populacje tych gatunków z hałd są szczególnie cenne, ponieważ są one genetycznie przystosowane, aby rozwijać się w trudnych i pionierskich warunkach panujących na hałdach bogatych w cynk i ołów. 62

162 Wymiar SPOŁECZNO-EKONOMICZNY Miejsce światowego dziedzictwa UNESCO oddziałuje na otaczający świat na wielu płaszczyznach. Dotyczy to również rzeczywistości społeczno-ekonomicznej, na którą może mieć wpływ pośredni lub bezpośredni w skali lokalnej, regionalnej i krajowej. Wśród bogatego wachlarza oddziaływań są: tworzenie dochodów i miejsc pracy (zachowanie dobra, udostępnianie i interpretacja dobra), budowanie gospodarki opartej na wiedzy i kreatywności, czy tworzenie kapitału społecznego i kapitału ludzkiego. Istotnymi kierunkami rozwoju na obszarach wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO są te wiążące się z turystyką i kulturą. Turystyka jest jednym z najszybciej rozwijających się sektorów gospodarki, który umożliwia wielowymiarowy rozwój miast i gmin. Wpływa między innymi na: rozwój infrastruktury, przedsiębiorczości (szczególnie w obszarze obsługi ruchu turystycznego), aktywnego i wyedukowanego społeczeństwa, podnoszenie poziomu życia, rynek pracy (tworzenie nowych miejsc pracy), politykę regionalną (pozwala między innymi na wyrównanie różnic społeczno-ekonomicznych), wzmocnienie więzi społecznych i lokalną tożsamość. Prognozuje się, iż zintegrowane strefy rekreacyjne będą głównym kierunkiem rozwoju turystycznego w wieku XXI. Podobnie, sektor kultury i przemysłów kreatywnych, który jest wskazywany jest jako jedno z fundamentalnych ogniw dynamizujących procesy gospodarcze na całym świecie. Niezwykle ważny jest wpływ na poziom i jakość życia mieszkańców, co wiąże się z uczestnictwem w kulturze, ofertą spędzania czasu wolnego, czy korzystaniem z przestrzeni publicznych. Poprzez miejsca buduje się również i utrwala poczucie tożsamości, więzi, dumy, co z kolei jest podstawą prowadzenia społecznego dialogu i konstruowania wizerunku miejsca. Materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe stanowi także bezpośrednio lub pośrednio element procesów rewitalizacyjnych i zrównoważonego rozwoju. 8 Dziedzictwo górnicze ziemi tarnogórskiej jest, dzięki żywej pamięci mieszkańców, licznym organizacjom pozarządowym oraz wsparciu władz lokalnych, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Tożsamość oraz silne przywiązanie do historii i tradycji stanowi solidny fundament planu zarzadzania światowym dziedzictwem UNESCO. Rolę koordynatora wszelkich działań dotyczących utrzymania i promocji dobra będzie pełnić Urząd Miasta Tarnowskie Góry i Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej. Stowarzyszenie posiada bogatą tradycję opieki nad dziedzictwem kulturowym, która korzeniami sięga początków XX wieku. Najwyższe standardy ochrony zostały potwierdzone w roku 2013, kiedy to SMZT uzyskało prestiżowy tytuł Strażnik Dziedzictwa Rzeczypospolitej Custos Monumentorum Rei Publicae za wytrwałą i wieloletnią opiekę nad dziedzictwem przemysłowym ziemi tarnogórskiej, działalność edukacyjną i inspirowanie do aktywności naukowej i artystycznej. Tytuł ten jest nadawany przez Marszałka Senatu. W zakresie wiedzy i umiejętności inżynierskich zaplecze stanowi środowisko naukowe Krakowa, ze specjalistyczną wyższą uczelnią górniczą o wieloletnich tradycjach i wielkim dorobku. Kadra naukowa Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie jest systematycznie zaangażowana w badania i wdrożenia rozwiązań technicznych w kopalni. Na Wydziale Górnictwa i Geoinżynierii AGH działa zespół zajmujący się zabezpieczeniem obiektów zabytkowych pod względem górniczym i budowlanym. W zakresie doktryny konserwatorskiej oraz zarządzania zespołami zabytkowymi o najwyższej wartości zaplecze merytoryczne stanowi Narodowy Instytut Dziedzictwa oraz Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (Wydział Sztuk Pięknych, Konserwacja i restauracja dzieł sztuki). Także członkowie Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej będący przedstawicielami różnych zawodów, reprezentujący różne dziedziny wiedzy i doświadczenia, w tym te specjalistycznie STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 8 za: Monika Murzyn-Kupisz, Wpływ przedsięwzięć związanych z odnową obiektów i miejsc zabytkowych na gospodarkę lokalną i regionalną, (w:) Ochrona Zabytków nr 1-4, 2010, s

163 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH związane z górnictwem, stanowią cenne zaplecze związane z ochroną, zarządzaniem i upowszechnianiem dobra. Polityka i programy związane z promocją dziedzictwa ziemi tarnogórskiej prowadzą władze samorządowe, instytucje kultury oraz organizacje pozarządowe. Intensywne działania w tym zakresie są realizowane między innymi przez: Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach (Wydział Strategii, Promocji i Sportu, Powiatowy Konserwator Zabytków), Urząd Miejski w Tarnowskich Górach (Wydział Edukacji, Sportu i Turystyki, Biuro Kultury, doradca burmistrza ds. Promocji i Komunikacji), Urząd Miejski w Bytomiu (Wydział Kultury i Sportu, Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków, Biuro Promocji Bytomia), Urząd Gminy Zbrosławice, instytucje kultury (min.: Muzeum w Tarnowskich Górach, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, galerie, biblioteki), organizacje pozarządowe (min.: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Stowarzyszenie Podziemne Trasy Turystyczne, Stowarzyszenie Trasy Rowerowe, Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych, Stowarzyszenie na rzecz zabytków fortyfikacji Pro Fortalicium, Instytut Tarnogórski i Muzeum, PTTK Oddział Ziemi Tarnogórskiej) i inne. Problemy i potrzeby Najważniejszym zadaniem, które warunkuje powodzenie realizacji planu zarządzania jest dopracowanie i wprowadzenie w życie wielowymiarowej współpracy pomiędzy możliwie największą grupą interesariuszy. Dotychczasowe doświadczenia w rozwiązywaniu sytuacji problemowych są różne od spraw, które udało się przeprowadzić sprawnie i z zaangażowaniem wielu podmiotów, po kluczowe kwestie nie rozwiązane do dziś (np.: prace budowlano-konserwatorskie uszkodzonego fragmentu Głębokiej Sztolni Fryderyk niedaleko wylotu sztolni). Wśród najistotniejszych problemów związanych z zarządzaniem są: ustalenie własności, określenie odpowiedzialności poszczególnych podmiotów I instytucji, spójność systemów ochrony i współpracy, skomplikowany system prawny, włączanie w proces ochrony, zarządzania I upowszechniania właścicieli, władz I innych interesariuszy, wiedza dotycząca światowego dziedzictwa. Obecnie nie istnieje planowy i spójny system finansowania ochrony, zarządzania i upowszechniania dobra (dziedzictwo naturalne i kulturowe). Większość prac przy poszczególnych elementach dobra przeprowadzana była w trybie działań awaryjnych i rozwiązywania bieżących problemów. Niezwykle istotne jest określenie wspólnego minimalnego budżetu na funkcjonowanie biura i realizację podstawowych celów zgodnych z CMP oraz zbudowanie schematu pozyskiwania środków na poziomie lokalnym, państwowym i międzynarodowym. Należy także przygotować i przeprowadzić cykl szkoleń dotyczących pozyskiwania funduszy. 64

164 4.2 Pozytywne i negatywne czynniki wpływające na wyjątkową powszechną wartość Strategia i plan działań ochronnych dokonuje oceny pozytywnych i negatywnych czynników mających wpływ na wyjątkową powszechną wartość poprzez ich wpływ na atrybuty. W ramach realizacji Strategii będzie się dążyć do złagodzenia czynników oddziałujących negatywnie i zagrożeń dla wyjątkowej powszechnej wartości dobra i innych wartości, oraz maksymalizacji możliwości dla miejsca światowego dziedzictwa UNESCO. Te pozytywne i negatywne czynniki zostały wyodrębnione jako wyzwania. W przypadku każdego z nich został określony kierunek działania, które zostały szczegółowo opisane w rozdziale 6, a następnie 7. W ramach przygotowywania niniejszej strategii i planu zostało opracowane zestawienie pozytywnych i negatywnych czynników, które oddziaływały na wartości dobra w przeszłości, wpływają obecnie na jego stan i potencjalnie mogą wpływać w przyszłości, w szczególności na wyjątkową powszechną wartość. Tabelę zawierającą wyniki analizy zamieszczono w załączniku 6. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 65

165 5. Polityka ochrony, konserwacji i zarządzania STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH

166

167 5.1 Zasady ochrony, konserwacji i zarządzania STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Ochrona i zarządzanie stanowią odpowiedzialność prawną wynikającą z Konwencji światowego dziedzictwa, zostały w pełni włączone do strategii krajowej, zaś polityka będzie prowadzona w odniesieniu do wytycznych, które stanowią podstawę funkcjonowania miejsca światowego dziedzictwa i które uformują podstawy systemu zarządzania i sposobu działania: Wyjątkowa powszechna wartość (OUV) oraz znaczenie, filary Konwencji światowego dziedzictwa, kluczowe dla samej definicji dziedzictwa. Wyjątkowa powszechna wartość oraz znaczenie będą stanowić zasadnicze odniesienie dla wszelkich działań na rzecz ochrony i zarządzania. W tym przypadku OUV odnosi się do znaczenia kulturowego, które jest na tyle wyjątkowe, że wykracza poza granice państwowe i ma powszechne znaczenie dla obecnych i przyszłych pokoleń ludzkości. Wyjątkowa powszechna wartość stanowi najważniejszy zasób znaczeń w odniesieniu do danego miejsca, jednakże występują oczywiście inne, które odnoszą się do wartości krajowych, regionalnych lub lokalnych, i które są również ważne. Wszelkie proponowane zmiany dotyczące dobra, w szczególności jego atrybutów, muszą zostać zbadane pod kątem ich potencjalnego wpływu na wyjątkową powszechną wartość oraz znaczenie. Należy więc przeprowadzić Ocenę oddziaływania na dziedzictwo (OOD). Autentyczność, stanowiąca warunek wyjątkowej powszechnej wartości Wszystkie działania zarządzania ochroną powinny respektować autentyczność i integralność dobra, w duchu Dokumentu z Nara (Japonia) z 1994 r. Autentyczność jest bardzo istotna dla społeczności lokalnych oraz w odniesieniu do ochrony miejsc światowego dziedzictwa. Inwestycje (ingerencje) nie powinny mieć negatywnego wpływu na substancję fizyczną lub charakter i ducha miejsca oraz autentyczność doświadczeń, których ludzie mogą doznać w tym miejscu (zarówno na, jak i pod powierzchnią). Należy zwrócić uwagę na to, by rosnąca liczba zwiedzających nie miała negatywnego wpływu na miejsce, zarówno pod względem fizycznym, jak i w odniesieniu do ducha miejsca. Autentyczność (intelektualna) informacji, które stanowią wytyczne dla działań ochronnych, ma kluczowe znaczenie dla ochrony wartości kulturowych. Muszą one opierać się na dowodach zgromadzonych za pomocą akceptowanych, interdyscyplinarnych, naukowych i akademickich metod; zaleca się zachowanie zapisów, dokumentacji, archiwaliów, planów budynków lub miejsc i sekcji. Należy wyraźnie rozróżnić i datować wszelkie poziomy i aspekty znaczenia w odniesieniu do kolejnych faz i wpływu na zrównoważony rozwój obiektu. Integralność, stanowiąca warunek wyjątkowej powszechnej wartości Podczas gdy ogólna integralność zgłaszanego dobra ma oczywiście wielkie znaczenie, ochrona dziedzictwa przemysłowego zależy w szczególności od ochrony integralności funkcjonalnej, dlatego też wszelkie ingerencje (inwestycje) powinny skupiać się na jej utrzymaniu lub nawet uwydatnieniu. Integralność może zostać pomniejszona, jeśli części składowe lub maszyny zostaną usunięte lub 68

168 zniszczone zostaną ich elementy, które tworzą część danego miejsca (na przykład hałdy odpadów skalnych lub zwałowiska, które są ściśle związane z szybami górniczymi, lub roznos sztolni, który był niezbędny do prawidłowego funkcjonowania sztolni). Ochrona in situ powinna być zawsze traktowana priorytetowo. Rozbieranie i przemieszczanie budynku lub konstrukcji jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy obiekt jest zagrożony zniszczeniem wynikającym z niedającego się uniknąć oddziaływania lub przemożnych potrzeb ekonomicznych lub społecznych. Wyposażenie powinno powrócić na pierwotne miejsce, jeśli miejsce nie jest zagrożone i zagwarantowane są własciwe warunki ochrony, co może przyczynić się do wzmocnienia zrozumienia dobra. Ochrona i zarządzanie, stanowiące wymóg wyjątkowej powszechnej wartości Podstawą systemu zarządzania dobrem będzie partycypacyjne i skoordynowane zarządzanie w imieniu grupy interesariuszy, podtrzymując wymóg Konwencji światowego dziedzictwa, mówiący o tym, że należy przedsiębrać odpowiednie środki prawne, naukowe, techniczne, administracyjne i finansowe w celu identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i odtwarzania tego dziedzictwa... zmierzające do wyznaczenia dziedzictwo kulturalnemu i naturalnemu odpowiedniej funkcji w życiu zbiorowym i włączyć ochronę tego dziedzictwa do programów planowania ogólnego (Art. 5 Konwencji światowego dziedzictwa, 1972). STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Dostępność Komunikowanie wartości dobra będzie miało miejsce w sposób minimalizujący bariery, które mogłyby uniemożliwić rzeczywistym lub potencjalnym odwiedzającym i użytkownikom czerpanie optymalnych korzyści z ich zaangażowania. Istnieją oczywiście, z powodów bezpieczeństwa, ochrony i własności, różne ograniczenia związane z dostępem, zwłaszcza do części podziemnej. Wyspecjalizowany dostęp ułatwiał w przeszłości prowadzenie badań archeologicznych i naukowych w najdalszych częściach kopalni, które były w pełni zabezpieczone przez doświadczony personel oraz pomocniczy zespół ratunkowy. Planowane jest wprowadzenie bardziej kontrolowanego, acz zwiększonego dostępu do najważniejszych obszarów systemu, jak na przykład poprzez specjalne ekspedycje z przewodnikiem lub wyprawy ekstremalne. Jednakże w odniesieniu do ogólnej zasady, bariery dostępności mogą być następujące: Organizacyjne, na przykład informacje na temat miejsca nie są dostępne w odpowiednim formacie lub języku lub personel zatrudniony w obiekcie może nie być w stanie spełnić potrzeb wszystkich odwiedzających. Fizyczne, na przykład schody lub powierzchnie naziemne mogą uniemożliwić niektórym osobom dostęp do miejsca. Jednakże uniknięcie lub usunięcie wszystkich barier technicznych może być trudne, a nawet niemożliwe, zwłaszcza ze względów bezpieczeństwa i powodów konserwatorskich. W takich przypadkach ważne jest rozważenie, czy możliwe jest stworzenie alternatywnego dostępu, w postaci, chociażby, materiału wizualnego lub dostępu wirtualnego, z wykorzystaniem internetu. Zrównoważony rozwój Koncepcja zrównoważonego rozwoju odnosi się do wzoru użytkowania zasobów, który równoważy spełnianie podstawowych potrzeb ludzkich oraz mądre korzystanie z nieodnawialnych zasobów, aby 69

169 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH mogły one zostać przekazane przyszłym pokoleniom w celu korzystania z nich i rozwijania. Trzema wzajemnie wspierającymi się elementami są ochrona środowiska, wzrost gospodarczy i równość społeczna, uzyskiwane za pomocą skutecznego zarządzania, obejmującego podejście do polityki i jej wdrażania oparte na uczestnictwie wielu interesariuszy. W kontekście światowego dziedzictwa kulturowego, zasobem jest już samo dziedzictwo, które należy zachować i przekazać przyszłym pokoleniom. Zasób ten, i jego ochrona, może przyczynić się w pozytywny sposób do uzyskania dobrostanu środowiskowego, społecznego i ekonomicznego. Dostosowanie obszaru lub obiektu przemysłowego do nowego, opłacalnego sposobu użytkowania, aby zapewnić środki na jego ochronę, jest zwykle dopuszczalne, z wyjątkiem sytuacji, w których obiekty mają szczególne znaczenie historyczne. Nowe sposoby użytkowania powinny szanować wartościową substancję i zachować pierwotne schematy przemieszczania się i sposoby działalności. Powinny być również w jak największym stopniu zgodne z oryginalnym lub głównym sposobem użytkowania. Adaptacja i użytkowanie budynków przemysłowych pozwala uniknąć marnowania energii i przyczynia się do zrównoważonego rozwoju. Zmiany (inwestycje) powinny być odwracalne i mieć minimalny negatywny i optymalny pozytywny wpływ na dobro. Wszelkie nieuniknione i potencjalnie negatywne zmiany powinny zostać udokumentowane, zaś znaczące elementy, które zostały usunięte, powinny zostać udokumentowane i bezpiecznie przechowywane. Wiele procesów przemysłowych powoduje tworzenie się patyny, która jest integralną częścią autentyczności oraz ducha miejsca. Odbudowa lub przywracanie obiektu do poprzedniego stanu powinno być uznawane za interwencję wyjątkową i odpowiednią jedynie wówczas, gdy ma korzystny wpływ na integralność całego obiektu. 5.2 Wyzwania dotyczące ochrony, konserwacji i zarządzania oraz odpowiadające im kierunki działania Wyzwanie 1 Spójne, skoordynowane zarządzanie może stanowić problem w wielu miejscach, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z wieloma właścicielami i organami zarządzającymi (oraz często w odniesieniu do seryjnego (wieloczęściowego) dobra światowego dziedzictwa). Kierunek działania 1 Spójne, skoordynowane zarządzanie zostanie osiągnięte poprzez partnerstwo interesariuszy oparte na wartościach i wspierające cel szczegółowy 1. Wyzwanie 2 Bieżące potrzeby w zakresie ochrony i zarządzania mogą być czasem trudne do określenia, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z wieloma właścicielami, i mogą stanowić wyzwanie pod kątem skutecznego działania. Kierunek działania 2 Reagowanie na bieżące potrzeby w zakresie ochrony i zarządzania będzie odbywać się poprzez współdzieloną odpowiedzialność interesariuszy, w celu określenia potrzeb i wdrożenia skutecznych działań, wspierając cel szczegółowy 2. 70

170 Wyzwanie 3 Zasoby, zarówno ludzkie, jak i finansowe, przeznaczone na wdrożenie Planu zarządzania (mogą stanowić ogromne wyzwanie, zarówno w kontekście finansowym, jak i wydajności. W wielu przypadkach nie da się również wykazać zwrotu z inwestycji. Kierunek działania 3 Za zasoby ludzkie i finansowe przeznaczone na wdrożenie Strategii i planu działań ochronnych odpowiedzialni będą wszyscy interesariusze, w celu zoptymalizowania wydajności i potencjału zasobów, wspierając cel szczegółowy 2 oraz ogólny stan ochrony dobra. Wyzwanie 4 Ochrona prawna i praktyczna (faktyczna) może często różnić się w teorii i w praktyce. Kierunek działania 4 Podejmowane będą działania na rzecz zwiększenia ochrony prawnej i praktycznej. Będą one również poddawane przeglądowi w stosownych przypadkach, w odniesieniu do wszelkich planów i działań interesariuszy, wspierając cel szczegółowy 3. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Wyzwanie 5 Rozwój obszarów mieszkaniowych i handlowych jest jednym z największych zagrożeń dla miejsc światowego dziedzictwa. Kierunek działania 5 Rozwój obszarów mieszkaniowych i handlowych w ramach dobra i jego bezpośredniego otoczenia będzie podlegał kontroli, aby ograniczyć zmiany w celu ochrony, konserwacji oraz, w miarę możliwości, wzmacniania wyjątkowej powszechnej wartości, wspierając cele szczegółowe 3 i 4. Wyzwanie 6 Rolnictwo jest często użytecznym sposobem zagospodarowania gruntów, jednakże może czasami powodować szkody w odniesieniu do obiektów archeologicznych. Kierunek działania 6 Rolnictwo jest często użytecznym i wskazanym sposobem zagospodarowania terenu w odniesieniu do części obiektu i jego otoczenia. Będziemy zachęcać do takiego sposobu zagospodarowania, które bierze pod uwagę wartości dziedzictwa (przykładowo pingi i warpie ) oraz wartości naturalne (na przykład flora galmanowa), wspierając konkretnymi wytycznymi dla określonych miejsc (przykładowo Oryginalna lokalizacja kopalni Fryderyk), które zostaną opracowane przez grupę interesariuszy, wspierając cele szczegółowe 3 i 4. Wyzwanie 7 Górnictwo i kopalnictwo mogą stanowić historyczną działalność przemysłową o znacznej wartości, jednakże ich kontynuacja może, w wielu przypadkach, prowadzić do znacznych szkód dla środowiska historycznego (kulturowego). 71

171 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Kierunek działania 7 Górnictwo i kopalnictwo nie stanowią odpowiedniej działalności w obrębie dobra, ze względu na charakter atrybutów (zwłaszcza atrybutów podziemnych, biorąc pod uwagę ich konstrukcję), stan i charakter zasobów mineralnych (wyeksploatowanych w odniesieniu do złóż bogatych w metale), wrażliwość systemu gospodarki wodnej oraz różnorodność biologiczną (zwłaszcza nietoperze i flora galmanowa), dlatego też aktywności te nie będą dozwolone, co jest wyrazem wsparcia celów szczegółowych 3 i 4. Wyzwanie 8 Drogi i koleje, zwłaszcza w kontekście ich rozwoju, skali i wyglądu, mogą być fizycznie i estetycznie szkodliwe dla środowiska historycznego (kulturowego) i naturalnego ekosystemu. Kierunek działania 8 Drogi i koleje w obrębie dobra są w przeważającej części historycznie powiązane z dobrem, dlatego też nowe rozwiązania w tym zakresie będą musiały brać powyższe pod uwagę, a także atrybuty dobra i ich otoczenia, możliwości strukturalne (wytrzymałość) środowiska podziemnego oraz będą poszukiwane rozwiązania ruchu turystycznego wrażliwe ekologicznie i odpowiednie dla dziedzictwa, wspierając cele szczegółowe 3 i 4. Wyzwanie 9 Zrównoważony rozwój oparty na dziedzictwie może często stanowić błędnie rozumianą i tym samym ignorowaną koncepcję. Kierunek działania 9 Potencjał zrównoważonego rozwoju opartego na dziedzictwie w obrębie dobra będzie oceniony, promowany i stworzone zostaną odpowiednie zachęty do jego stosowania, wspierając cel szczegółowy 4. Wyzwanie 10 Ochrona i utrzymanie mogą często stanowić problem w długiej perspektywie, zwłaszcza wykraczając poza kapitałochłonne projekty krótkoterminowe, zaś inwestycje (zmiany) mogą, w niektórych przypadkach i mimo najlepszych chęci, przynosić szkody, jeśli nie zostaną podjęte świadomie. Kierunek działania 10 Ochrona i zarządzanie będą podejmowane w ujęciu ciągłym, przy zachowaniu najwyższych standardów i szacunku dla autentyczności, oraz będą wspierane wytycznymi dotyczącymi inwestycji (zmian) opartych na dziedzictwie (wokół dziedzictwa), wspierając cel szczegółowy 4. Wyzwanie 11 Właścicielom archiwaliów i kolekcji często brakuje świadomości istotności zgromadzonych przez nich materiałów, które również mogą być w złym stanie i być przechowywane w złych warunkach (lub obie te rzeczy na raz) oraz mogą nie być dostępne i mogą potrzebować długotrwałej opieki. Kierunek działania 11 Archiwalia i kolekcje związane z obiektem zostaną zidentyfikowane, odpowiednio sklasyfikowane 72

172 i określone ilościowo oraz będą podlegać ochronie, konserwacji, opiece kuratorskiej i udostępniane w miarę możliwości lub w stosownych przypadkach, wspierając cel szczegółowy 4. Wyzwanie 12 Dostępność fizyczna i intelektualna może często stanowić barierę dla istotnych części lub aspektów obiektu oraz pewnych grup odwiedzających. Kierunek działania 12 Dostępność fizyczna i intelektualna będzie promowana w stosownych przypadkach, będzie wykazywać zrównoważenie i spójność z wartościami obiektu, wspierając cel szczegółowy 4. Wyzwanie 13 Skoordynowany marketing jest często trudny do osiągnięcia, gdy mamy do czynienia z różnorakimi cechami, celami, podziałami politycznymi i interesami. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Kierunek działania 13 Skoordynowany marketing będzie tworzony poprzez strategię interpretacyjną i turystyczną, w celu zapewnienia spójnego i odpowiedzialnego użytkowania obiektu, wraz z efektywnym korzystaniem z zasobów, wspierając cel szczegółowy 4. Wyzwanie 14 Badania i poszerzanie wiedzy są często ignorowane po złożeniu zgłoszenia lub wpisaniu obiektu na Listę światowego dziedzictwa. Kierunek działania 14 Badania i poszerzanie wiedzy na temat obiektu będą podejmowane i wspierane w oparciu o przygotowywaną strategię badawczą, która wzmocni nasze zrozumienie znaczenia kulturowego w wyniku gromadzenia nowych informacji, co jest wyrazem wsparcia celów szczegółowych 4 i 5. Wyzwanie 15 Dzieła w zakresie inżynierii hydraulicznej stanowią kluczowy element dobra jako całości oraz przykład pomysłowości w sytuacji, gdy ciągłość procesu technologicznego może być trudna do utrzymania. Kierunek działania 15 Gospodarka wodna będzie zrównoważona, aby umożliwić kontynuację naturalnej funkcji systemu pozwalając na ciągły dostęp, a także wspomagać ochronę środowiska historycznego (kulturowego) i przyczyniać się do wartości samej w sobie. Będziemy również zachęcać do wznowienia poboru wody, zgodnie z oryginalną funkcją i zamysłem, wspierając cel szczegółowy 4. Wyzwanie 16 Powiązane zabytki oraz miejsca w otoczeniu mogą często być zignorowane, zmniejszając możliwość szerszej działalności i większych korzyści dla lokalnej gospodarki. Kierunek działania 16 Powiązane zabytki oraz miejsca w otoczeniu dobra zostaną zinwentaryzowane, ocenione i, tam gdzie to możliwe, wskazane i wykonalne, poddane konserwacji, wspierając cele szczegółowe 4 i 5. 73

173 6. Plan działań i zasady jego realizacji STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH

174

175 Dla każdego celu strategicznego został opracowany zestaw podstawowych, koniecznych działań, uzgodniony przez Zespół koordynujący i kluczowych interesariuszy. Planowane działania zostały przedstawione w poniższej tabeli. Tabela 7. Plan działania STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Lp Zadanie Liderzy K 1 Spójne, skoordynowane zarządzanie 1 Powołanie Komitetu Sterującego i podpisanie listu intencyjnego między członkami Komitetu Sterującego (dotyczącego udziału w pracach Komitetu oraz zaangażowaniu osób i instytucji w pracach grup roboczych) - Zespół koordynujący 2 Utworzenie 1 stanowiska etatowego (Koordynator miejsca - Zespół koordynujący światowego dziedzictwa) 3 Organizacja biura koordynacji miejsca światowego dziedzictwa - Zespół koordynujący 4 Określenie wspólnego minimalnego budżetu na funkcjonowanie biura i realizację podstawowych celów zgodnych z CMP 5 Kontunuacja prowadzenia spotkań informacyjnych ze wszystkimi właścicielami i podpisanie deklaracji współpracy przez właścicieli 6 Przeprowadzenie cyklu szkoleń koncentrujących się na światowym dziedzictwie i dobrze K 2 Potrzeby w zakresie ochrony i zarządzania 1 Podniesienie bezpieczeństwa i monitoring hałdy popłuczkowej (3.4), wylotu z portalem Głębokiej Sztolni Fryderyk (1.9) wraz z roznosem (1.10) oraz XIX-wiecznego krajobrazu pogórniczego (3.2) 2 Przeprowadzenie potrzebnych ekspertyz, przygotowanie uzgodnionych z WUOZ programów konserwatorskich oraz realizacja prac konserwatorskich dla pozostałości budynku nadszybia szybu maszynowego nr 22 (1.5) 3 Przeprowadzenie potrzebnych ekspertyz, przygotowanie uzgodnionych z WUOZ programów konserwatorskich oraz realizacja prac konserwatorskich dla pozostałości budynku nadszybia szybu nr 5 (1.8) 4 Przeprowadzenie potrzebnych ekspertyz, przygotowanie uzgodnionych z WUOZ programów konserwatorskich oraz realizacja prac konserwatorskich dla wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyk z portalem i architektoniczną oprawą początkowej części roznosu (1.9, 1.10) - Zespół koordynujący - Urząd Miasta Tarnowskie Góry - Urząd Gminy Zbrosławice - Urząd Miasta Bytom, - Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach, - Zarząd Województwa Śląskiego, - Zespół koordynacyjny 1 rok 5 lat - Zespół koordynacyjny - Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół koordynujący - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Zespół koordynujący - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Zespół koordynujący - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Zespół koordynujący - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach 10 lat 76

176 Tabela 7. Plan działania, cd. 5 Przeprowadzenie potrzebnych ekspertyz, przygotowanie uzgodnionych z WUOZ programów konserwatorskich oraz realizacja prac konserwatorskich dla budynków nadszybi szybu Adolph i Maszynowego oraz zabytkowych budynków Stacji Wodociągowej Staszic (1.3, 3.1) 6 Przygotowanie odpowiednich, uzgodnionych projektów i przeprowadzenie prac pielęgnacji drzewostanu i zieleni niskiej dla szybu Pokój (1.1), szybu Bohr (1.2), szybu Pomóc Szczęściu (1.4), szybu maszynowego nr 22 (1.5), szybu nr 5 (1.8), szybu Żmija (2.2), szybu Szczęść Boże (2.3), szybu Heinitz (2.4), szybu Reden (2.5), hałdy popłuczkowej (3.4), XIX-wiecznego krajobrazu pogórniczego (3.2), wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyk z portalem i architektoniczną oprawą początkowej części roznosu (1.9, 1.10) oraz zieleni na przebiegu sztolni w zakresie wskazanym na podstawie przeprowadzonych badań 7 Wykonanie ekspertyz, przygotowanie uzgodnionego projektu i przeprowadzenie prac budowlano-konserwatorskich uszkodzonego fragmentu Głębokiej Sztolni Fryderyk niedaleko wylotu sztolni 8 Identyfikacja zagrożeń wynikających z oddziaływania pozostałości wyrobisk oraz opracowanie wytycznych zapobiegania wpływowi tych zagrożeń (opinie geologicznogórnicze, ekspertyzy geologiczno-górnicze; techniczne metody) K 3 Zasoby ludzkie i finansowe 1 Opracowanie spójnego systemu finansowania ochrony, zarządzania i upowszechniania dobra (dziedzictwo naturalne i kulturowe). 2 Zbudowanie schematu pozyskiwania środków na poziomie lokalnym, państwowym i międzynarodowym (lista, zasady, kluczowa rola właściciela etc.) 3 Przeprowadzenie cyklu szkoleń dotyczących UNESCO i dobra (właściciele, władze, służby ochrony, mieszkańcy, wolontariusze, dziennikarze, grupy przewodnickie) oraz pozyskiwanie funduszy 4 Ustalenie zasad korzystania z logo miejsca światowego dziedzictwa (umowy, opłaty) - Zespół koordynujący - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Zespół koordynujący - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Zespół koordynujący - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Wyższy Urząd Górniczy - Zespół koordynujący - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Wyższy Urząd Górniczy - Zespół koordynujący - Zespół koordynujący - Zespół koordynacyjny - Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół koordynujący 5 Opracowanie zasad współpracy z biznesem (umowy, dotacje) - Zespół koordynujący STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 77

177 Tabela 7. Plan działania, cd. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Lp Zadanie Liderzy K 4 Ochrona prawna i praktyczna 1 Objęcie ochroną konserwatorskąmiędzy innymi: XIX-wiecznego Krajobrazu pogórniczego (3.2), wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyk z portalem i architektoniczną oprawą początkowej części roznosu (1.9, 1.10), wylotu Sztolni Wspomóż Boże wraz z roznosem (2.8, 2.9) 2 Objęcie ochroną stanowisk muraw galmanowych i innych wartościowych elementów przyrodniczych wskazanych po przeprowadzeniu stosownych badań 3 Opracowanie planu ochrony zabytku (dobra) na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych K 5 Rozwój obszarów mieszkaniowych i handlowych 1 Ustalenie zasad współpracy i przepływu informacji między zespołem koordynującym a właściwymi urzędami i instytucjami odpowiedzialnymi za politykę przestrzenną 2 Monitoring ewentualnych zmian oraz projektów dokumentów planistycznych (miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego), ze szczególnym uwzględnieniem Bytomia (brak planu dla Srebrnej Góry, 3.3), Zbrosławic (projekt Studium) oraz Tarnowskich Gór (brak planu dla szybu Fryderyka 2.7) 3 Monitoring wydawanych decyzji i pozwoleń dotyczących zagospodarowania przestrzennego - Zespół koordynacyjny - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Zespół koordynacyjny - Uniwersytet Śląski w Katowicach - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Zespół koordynacyjny - Narodowy Instytut Dziedzictwa - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Zespół koordynacyjny - Urząd Miasta Tarnowskie Góry - Urząd Gminy Zbrosławice - Urząd Miasta Bytom, - Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach, - Zespół koordynacyjny - Urząd Miasta Tarnowskie Góry - Urząd Gminy Zbrosławice - Urząd Miasta Bytom, - Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach - Zespół koordynacyjny - Urząd Miasta Tarnowskie Góry - Urząd Gminy Zbrosławice - Urząd Miasta Bytom, - Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach, 1 rok 5 lat 10 lat 78

178 Tabela 7. Plan działania, cd. K 6 Rolnictwo 1 Promowanie aktualnego sposobu użytkowania i ekstensywnego rolnictwa w granicach dobra i jego strefy buforowej 2 Ocena stanu i opracowanie zaleceń dotyczących zmian w obecnych dokumentach planistycznych (studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego; miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego) odnoszących się między innymi do ewentualnego wyłączenia z rolniczego lub innego użytkowania najważniejszych obszarów archeologicznych 3 Opracowanie katalogu dobrych praktyk i źródeł finansowanego wsparcia, adresowanych do właścicieli, promującego gospodarkę ekstensywną oraz włączenia łąk i pastwisk w ekologiczny system terenów otwartych - Zespół koordynacyjny - Urząd Miasta Tarnowskie Góry - Urząd Gminy Zbrosławice - Urząd Miasta Bytom, - Urząd Marszałkowski w Katowicach - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Zespół koordynacyjny - Urząd Miasta Tarnowskie Góry - Urząd Gminy Zbrosławice - Urząd Miasta Bytom, - Urząd Marszałkowski w Katowicach - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Zespół koordynacyjny - Urząd Miasta Tarnowskie Góry - Urząd Gminy Zbrosławice - Urząd Miasta Bytom, - Urząd Marszałkowski w Katowicach - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach K 7 Górnictwo i kopalnictwo 1 Monitoring stanu zachowania dobra i jego strefy buforowej - Zespół koordynacyjny - Tarnogórski Klub Taternictwa Jaskiniowego K 8 Drogi i linie kolejowe 1 Monitoring planów związanych z budową nowych dróg - Coordinating Team i autostrad oraz linii kolejowych 2 Przeprowadzenie rozmów z PKP oraz ze Stowarzyszeniem Górnośląskich Kolei Wąskotorowych w sprawie ochrony nasypów GKW, a także możliwości wykorzystania turystycznego dziedzictwa kolejowego K 9 Zrównoważony rozwój oparty o dziedzictwo 1 Opracowanie zasad i wytycznych dotyczących zrównoważonego rozwoju opartego o dziedzictwo dla dobra i jego strefy buforowej - Coordinating Team - Upper Silesian Narrow Gauge Railways Association - Zespół koordynacyjny - Urząd Marszałkowski - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Narodowy Instytut Dziedzictwa STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 79

179 Tabela 7. Plan działania, cd. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Lp Zadanie Liderzy 2 Uzgodnienie z interesariuszami zasad rozwoju komercyjnego, - Zespół koordynujący w tym turystycznego, w odniesieniu do dobra i strefy buforowej 3 Opracowanie systemu mecenatu - Zespół koordynacyjny K 10 Ochrona i utrzymanie 1 Opracowanie wytycznych konserwatorskich dla każdego atrybutu określających dopuszczalne interwencje, standardy konserwacji i dopuszczalne formy użytkowania i turystycznego wykorzystania 2 Opracowanie zestawu wskaźników do pomiaru stanu zachowania każdego z atrybutów i jakości krajobrazu - Zespół koordynujący - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach - Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół koordynacyjny - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Urząd Ochrony Zabytków Województwa Śląskiego w Katowicach - Narodowy Instytut Dziedzictwa K 11 Archiwa i zbiory 1 Kwerenda - Zespół koordynujący 2 Przygotowanie komputerowej bazy danych dotyczącej dobra - Zespół koordynujący (oprogramowanie, standardy, szkolenie dla osoby/osób odpowiedzialnych) 3 Opracowanie programu digitalizacji zbiorów i wdrożenie programu 4 Zabezpieczenie budżetu na zakup archiwaliów i pozyskanie kopi wybranych materiałów z archiwów, muzeów i zbiorów prywatnych K 12 Dostępność fizyczna i intelektualna 1 Opracowanie dokumentu określającego, gdzie i na jakich zasadach będzie można odwiedzać poszczególne atrybuty - Zespół koordynujący - Zespół koordynujący - Zespół koordynujący - Właściciele - Władze - Interesariusze 2 Znalezienie siedziby archiwum SMZT - Zespół koordynujący 3 Opracowanie naukowe zbiorów SMZT - Zespół koordynujący 4 Zakup domeny i stworzenie portalu internetowego, za pomocą - Zespół koordynujący którego będzie możliwe upowszechnianie wiedzy i archiwaliów 5 Prowadzenie portalu internetowego (administracja, redakcja) - Zespół koordynujący - Zespół koordynujący 6 Opracowanie i wydruk materiałów informacyjnych (plakaty, ulotki, folder, książki, bilety etc.) 7 Przygotowanie projektu i wprowadzenie ujednoliconego ogrodzenia wskazującego miejsce wylotu szybu (1.1) lub otaczających działkę z szybami lub hałdy przyszybowe (1.2, 1.4, 2.2) poprawa bezpieczeństwa i prezentacji - Zespół koordynujący - Właściciele 1 rok 5 lat 10 lat 80

180 Tabela 7. Plan działania, cd. 8 Wymiana kraty wentylacyjnej ujednolicony model w porozumieniu z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Katowicach oraz Wyższym Urzędem Górniczym (1.2, 1.4) K 13 Skoordynowany marketing - Zespół koordynujący - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach - Wyższy Urząd Górniczy 1 Opracowanie planu marketingowego - Zespół koordynujący 2 Opracowanie systemu identyfikacji wizualnej dla WHS - Zespół koordynujący K 14 Badania i poszerzanie wiedzy 1 Opracowanie strategii badawczej - Zespół koordynujący - Narodowy Instytut Dziedzictwa 2 Przygotowanie i przeprowadzenie badań archeologicznych i archeologiczno-architektonicznych na terenie dawnej Kopalni Fryderyk (3.5), w odniesieniu do szybu maszynowego nr 22 (1.5), szybu nr 5 (1.8), szybu Reden (2.5; po drugiej stronie drogi) oraz Stacji Wodociągowej Staszic (3.1) 3 Wykonanie inwentaryzacji Szybu maszynowego nr 22 (1.5), szybu nr 5 (1.8), zabudowań Stacji Wodociągowej Staszic (3.1), portalu Głębokiej Sztolni Fryderyk i architektonicznej oprawy początkowej części roznosu (1.9, 1.10), portalu Sztolni Wspomóż Boże (2.8) 4 Opracowanie koncepcji inwentaryzacji i dokumentacji podziemi 5 Przygotowanie i przeprowadzenie badań antropologicznych dotyczących dziedzictwa kulturowego Tarnowskich Gór i regionu 6 Przygotowanie i przeprowadzenie badań dotyczących muraw galmanowych K 15 Gospodarka wodna - Zespół koordynujący - Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół koordynujący - Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół koordynujący - Wyższy Urząd Górniczy - Zespół koordynujący - Narodowy Instytut Dziedzictwa - Zespół koordynujący - Uniwersytet Śląski w Katowicach 1 Monitoring system wodnego - Zespół koordynujący K 16 Powiązane zabytki i miejsca w otoczeniu 1 Opracowanie analizy powiązań historycznych, funkcjonalnych - Zespół koordynujący i widokowych pomiędzy atrybutami oraz innymi zabytkami w obrębie strefy buforowej i dodatkowych stref ochronnych STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 81

181 7. Monitorowanie i przegląd STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH

182 STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 83

183 7.1 Wstęp STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Funkcja monitorowania, poza bezpośrednią przydatnością w procesie zarządzania miejscem światowego dziedzictwa UNESCO (dokonywanie przeglądu postępów w osiąganiu zadeklarowanych celów), jest również obowiązkowym wymogiem określonym przez Konwencję światowego dziedzictwa. Wymóg okresowego raportowania przewiduje, że wszystkie miejsca na całym świecie przedkładają w cyklu sześcioletnim raporty dotyczące stanu zachowania, grupowo, razem z innymi miejscami znajdujących się w tym samym regionie geograficznym świata. Tarnowskie Góry należą do regionu Europa i Ameryka Północna. Odpowiednie zasady i kierunki działania przyjęte w Planie zarządzania miejscem światowego dziedzictwa mają związek z każdą kategorią i grupą problemową monitoringu, aby wspomóc wzajemne powiązanie z celami strategicznymi zarządzania. Ponadto, aby uzyskać informacje opisowe odnoszące się do wskaźników, monitoring będzie prowadzony w odniesieniu do każdej kategorii i grupy problemowej oraz w celu uzupełnienia braków w danych, jeżeli takie istnieją. Jak wspomniano wyżej, monitorowanie jest kluczowym obowiązkiem opiekunów miejsc światowego dziedzictwa UNESCO. Jednym z podstawowych działań dotyczących realizacji Planu zarządzania jest stworzenie przydatnego i wszechstronnego zestawu wskaźników monitorowania, w tym pomiaru realizacji celów i wpływu wdrożenia planu (efekty). Wskaźniki te można podzielić na dwie kategorie: wskaźniki ilościowe, wskaźniki jakościowe (często za pośrednictwem badań ewaluacyjnych, które interpretują dane ilościowe w kontekście przyjętej wizji, celów strategicznych i szczegółowych). Dla niektórych krótkoterminowych, łatwych do osiągnięcia celów, wykorzystane będą oba rodzaje pomiaru, przedstawione co roku w odpowiednich raportach. W przypadku celów i inicjatyw długoterminowych, jakościowy pomiar wydajności i okresy sprawozdań mogą być dłuższe, być może będą stanowić część przeglądu 5-letniego Planu zarządzania miejscem światowego dziedzictwa. Proces zbierania danych jakościowych może być oparty na systemie rocznych deklaracji, które Koordynator rozprowadzi we wstępnie uzgodnionych formach do partnerów i kluczowych agencji, i które będą zwracane, a następnie analizowane przez Koordynatora i publikowane w rocznym sprawozdaniu zgłaszanym do Komitetu Sterującego. W stosunku do zwiedzających i użytkowników miejsca, strategia marketingowa będzie ustalała aktualną, bazę wyników, której możemy użyć do określenia celów i porównywać kolejne wyniki liczbowe. 7.2 Obecna organizacja monitoringu Obecnie Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej prowadzi specjalistyczny monitoring poziomu wód podziemnych dla tras turystycznych Zabytkowej Kopalni Srebra i Sztolni Czarnego Pstrąga pod kątem bezpieczeństwa ruchu turystycznego i obiektów. Ilość przepływających wód podziemnych w rejonie trasy turystycznej Zabytkowej Kopalni Srebra jest mierzona codziennie, 84

184 a odczytu dokonuje się na wodomierzach w rząpiu szybu Anioł i w szybie Szczęść Boże. Dla trasy turystycznej Sztolni Czarnego Pstrąga, poziom wody sztolni Fryderyk, jest rejestrowany codziennie na podszybiu szybu Sylwester. Wyniki kontroli są wpisywane do specjalnej książki stanu wody. Bezpieczny poziom wody dla Zabytkowej Kopalni Srebra został ustalony na poziomie cm, dla Sztolni Czarnego Pstrąga maksymalny, bezpieczny poziom wody wynosi 110 cm (po przekroczeniu tego stanu wody, ruch turystyczny zostaje zatrzymany). Poziom wód podziemnych jest monitorowany i mierzony również na wodowskazach w szybie Staszic, przez pracowników GPW. Cztery razy w roku, pracownicy naukowi Uniwersytetu Śląskiego dokonują pomiarów wody (przepływ wody, poziom wody, poziom zanieczyszczeń) dla Sztolni Fryderyk, w trzech punktach (szyb Staszic, szyb Sylwester, wylot sztolni). Wyniki pomiarów są dokumentowane i przekazywane do głównego hydrologa tras turystycznych Zabytkowej Kopani Srebra i Sztolni Czarnego Pstrąga. Stowarzyszenie prowadzi zwyczajowo monitoring stanu zachowania elementów dobra poza granicami swojego gospodarowania. Dotyczy to między innymi wylotów sztolni i roznosów oraz szybów. Jednocześnie, również zwyczajowo, Stowarzyszenie monitoruje zmiany w dokumentach planistycznych pod kątem zachowania krajobrazu pogórniczego. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Urząd miasta prowadzi bieżący przegląd utrzymania Parku Miejskiego i Parku Kunszt oraz parku kulturowego Hałda popłuczkowa. Plan Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie identyfikuje istniejące i potencjalne zagrożenia dla zachowania właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków zwierząt i ich siedlisk będących przedmiotami ochrony. Działania dotyczące monitoringu stanu przedmiotów ochrony oraz monitoringu realizacji działań ochronnych dla obszaru Natura 2000 to: coroczna kontrola drożności szybu/wlotu, stanu technicznego, stanu zabezpieczeń i konserwacja zamknięcia i samej kraty (np. wymiana zamka / kłódki, zabezpieczenie przed korozją, malowanie), monitoring zimowy oraz kontrola stanu zachowania korytarzy. Zgodnie z metodyką monitoringu GIOŚ. Monitoring odbywa się nie rzadziej niż co 4 lata. Instytucją nadzorującą powyższe działania jest Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach. Monitoring w zakresie ochrony zabytków prowadzi Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach (w szczególności obiekty i obszary wpisane do rejestru zabytków) oraz Powiatowy Konserwator Zabytków (w szczególności obiekty i obszary wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków). Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej odpowiada za monitoring podziemnych tras turystycznych Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga, w zakresie bezpieczeństwa ruchu turystycznego i obiektów. 85

185 7.3. Ramy monitoringu i kluczowe wskaźniki STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Zasadnicze kategorie i grupy problemowe zostały określone w odniesieniu do międzynarodowych standardów oraz zidentyfikowanych zagrożeń. W trakcie realizacji obecnego Planu zarządzania głównym zadaniem jest zebranie i przeanalizowanie dostępnych informacji, istotnych ze względu na ochronę, konserwację i prezentację dobra. Zebrane dane posłużą do określenia danych wyjściowych i opracowania konkretnych, kluczowych wskaźników monitoringu, jakościowych i ilościowych, włączając wskaźniki pomiaru realizacji celów i wdrożenia Planu zarządzania (efekty). Następnym krokiem będzie rozpoczęcie systematycznego monitorowania stanu dobra zgodnie z przyjętymi zasadami. Lista proponowanych kluczowych wskaźników oraz zasady monitoringu będą przedmiotem szerszych konsultacji. W procesie monitoringu kluczową rolę będzie odgrywać Koordynator oraz specjalistyczne jednostki i urzędy. Poza monitoringiem wybranych kwestii, zadaniem Koordynatora będzie pilnowanie terminów, w których monitoring powinien być przeprowadzony, organizowanie pracy osób i jednostek fizycznie wykonujących określone kontrole oraz przechowywanie stosownych protokołów i raportów. 86

186 Tabela 8. Wskazania do przygotowania monitoringu i jego organizacji Kategorie monitoringu Monitoring stanu zachowania dobra Grupy problemowe monitoringu Monitoring procesów i zjawisk geologiczno- -inżynierskich Ocena stanu zachowania obiektów budowlanych oraz postulaty konserwatorskie Sposób pomiaru Monitoring jednostek specjalistycznych - monitoring przekształceń powierzchni (kontrola przemieszczeń pionowych i poziomych terenu, ciągłych i nieciągłych), - monitoring przemieszczeń wgłębnych górotworu, - monitoring zjawisk hydrogeologicznych, - system monitoringu stanu powietrza i emisji gazów, - sprawdzenie i ocena stanu bezpieczeństwa oraz stanu rozpoznania i zwalczania zagrożeń oraz innych zagadnień związanych z terenami pogórniczymi. Monitoring jednostek specjalistycznych - dokumentacja stanu zachowania opisująca stan obiektu, uwzględniając stopień i rodzaj zniszczenia poszczególnych części obiektu (min.: fundamenty, ściany, sklepienia, stropy, dach, wyposażenie, instalacje; statyka budowli), - kontrola warunków ekspozycji zabytku (min.: warunki geotechniczne, warunki klimatyczne, skażenie środowiska, użytkowanie, presja urbanistyczna), - określenie czynników niszczących, w tym źródeł zawilgocenia (min.: rodzaje drobnoustrojów, stopień zasolenia, budowa nawarstwień), - postulaty konserwatorskie wynikające z analizy stanu zachowania i określające podstawowe formy zabezpieczenia obiektu oraz postulaty dotyczące użytkowania jeśli użytkowanie zostało ocenione jako nieprawidłowe, - dokumentacja fotograficzna. Częstotliwość dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym Główna jednostka odpowiedzialna Wyższy Urząd Górniczy Koordynator Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków Narodowy Instytut Dziedzictwa Koordynator STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 87

187 Tabela 8. Wskazania do przygotowania monitoringu i jego organizacji, cd. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Kategorie monitoringu Monitoring polityki przestrzennej Monitoring zagrożeń Grupy problemowe monitoringu Kontrola stanu terenów zieleni i terenów zalesionych Kontrola dokumentów planistycznych Zmiany własnościowe Zmiany funkcji obiektów i obszarów Monitoring kluczowych zagrożeń (powodzie/ susza, pożary, zapadnięcia/ osuwiska, sukcesja naturalna, wandalizm, brak działań pielęgnacyjnych i konserwatorskich, presja urbanistyczna) Sposób pomiaru Monitoring jednostek specjalistycznych - monitoring składu gatunkowego zbiorowisk roślinnych, - monitoring stanu zdrowotnego roślin, w szczególności roślinności drzewiastej, - monitoring zagospodarowania otoczenia atrybutów dobra pod kątem ich potencjalnego wpływu na warunki siedliskowe w granicach i w otoczeniu części składowych dobra, - określenie czynników negatywnie oddziałujących na stan środowiska przyrodniczego, - zalecenia dotyczące koniecznych działań ochronnych (conservation and management). - przegląd i dokumentacja fotograficzna atrybutów dobra - przegląd dokumentacji planistycznych i ich projektów - przegląd wydawanych decyzji i pozwoleń - analiza zdjęć satelitarnych - monitorowanie zmian własnościowych (nowi właściciele i interesariusze, podział obszaru wpisanego do rejestru zabytków) - monitorowanie zmian funkcji obiektów i obszarów - wykazy incydentów dla poszczególnych zagrożeń (data, ocena zniszczeń, sposób załatwienia sprawy) Częstotliwość dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym Główna jednostka odpowiedzialna Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Nadleśnictwo Brynek Urzędy miast i gmin (Tarnowskie Góry, Zbrosławice, Bytom) Koordynator Urzędy miast i gmin(tarnowskie Góry, Zbrosławice, Bytom) Koordynator Urzędy miast i gmin(tarnowskie Góry, Zbrosławice, Bytom) Koordynator Urzędy miast i gmin(tarnowskie Góry, Zbrosławice, Bytom) Koordynator Koordynator 88

188 Tabela 8. Wskazania do przygotowania monitoringu i jego organizacji, cd. Monitoring badań i dokumentacji dobra oraz zabiegów konserwatorskoochronnych Badania naukowe, seminaria, spotkania, wykłady, konferencje Wykonanie dokumentacji, inwentaryzacji Prace konserwatorskie - wykaz przeprowadzonych badań naukowych, seminariów, spotkań, wykładów, konferencji (data, organizator, źródła finansowania, tematyka, program, dokumentacja fotograficzna, publikacje) - wykaz sporządzonych dokumentacji i inwentaryzacji - wykaz prac konserwatorskich (ankieta z zakresem prac, datą ich wykonania, źródłami finansowania, wykonawcami) - udział przedstawiciela koordynatora w zatwierdzaniu programów i odbiorze prac dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym Koordynator Koordynator Koordynator STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Ochrona prawna - wykaz decyzji i złożonych wniosków o wpis do rejestru zabytków oraz decyzji i złożonych wniosków odnośnie innych form ochrony dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym Koordynator Monitoring udostępniania Natężenie ruchu turystycznego - liczenie turystów w kluczowych obiektach - liczba wycieczek szkolnych raz na rok Urzędy miast i gmin(tarnowskie Góry, Zbrosławice, Bytom) Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach Narodowy Instytut Dziedzictwa Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Koordynator Informacja turystyczna/ publikacje - wykaz bibliograficzny wydawnictw dotyczących dobra - liczba wejść na stronę internetową dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym Koordynator Dostępność dobra - wykaz dostępności komunikacyjnej - wykaz czasu udostępniania dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym Urzędy miast i gmin(tarnowskie Góry, Zbrosławice, Bytom) Koordynator 89

189 Tabela 8. Wskazania do przygotowania monitoringu i jego organizacji, cd. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH Kategorie monitoringu Monitoring funkcjonowania dobra w przestrzeni społecznej Monitoring ekonomiczny Grupy problemowe monitoringu Infrastruktura Informacja medialna Kontrola planów ochrony i zarządzania Kontrola systemu identyfikacji wizualnej Wzmocnienie przekazu Fundusze i zatrudnienie Sposób pomiaru - wykaz projektów i realizacji w zakresie infrastruktury (parkingi, toalety, punkty informacyjne, drogi, punkty gastronomiczne) - dokumentacja i liczba przekazów medialnych dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym - wykaz planów i ich aktualizacji dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym - kontrola obiektów, wydawnictw i pamiątek - dokumentacja fotograficzna - wykaz nowych materiałów edukacyjnych - wykaz nowych programów zwiedzania i tras turystycznych - zainwestowane środki publiczne - zainwestowane środki prywatne - dochody z turystyki jako % PKB - zatrudnianie czasowe lub stałe Częstotliwość dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym dane gromadzone w sposób ciągły i systematycznie; raportowane w ujęciu rocznym Główna jednostka odpowiedzialna Urzędy miast i gmin(tarnowskie Góry, Zbrosławice, Bytom) Koordynator Koordynator Urzędy miast i gmin(tarnowskie Góry, Zbrosławice, Bytom) Koordynator Koordynator Koordynator Koordynator 90

190 7.4. Przegląd Postęp realizacji i wyniki Planu zarządzania będą corocznie rewidowane z wykorzystaniem wskaźników i mechanizmów koordynacji omawianych wcześniej w rozdziałach 6 i 7. Niniejszy Plan zarządzania został opracowany na 5 lat i musi zostać poddany przeglądowi w roku Proces ten będzie obejmował konsultacje społeczne i będzie prowadził do przyjęcia nowego dokumentu lub modyfikacji obecnego planu, który następnie będzie obowiązywał przez kolejnych pięć lat. STRATEGIA I PLAN DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 91

191

192 Strategia interpretacji i udostępniania turystycznego

193

194 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 2 2. Zasady 6 3. Cele strategiczne Kierunki strategiczne Plan interpretacji i udostępniania turystycznego Szczególne cele w przypadku interpretacji Szczególne kierunki działania w przypadku interpretacji Szczególne cele w przypadku udostępniania turystycznego Szczególne kierunki działania w przypadku udostępniania turystycznego Odwiedzający Motywy Audyt Rekomendacje dotyczące realizacji Jakość i normy Priorytety, projekty, harmonogram i koszty Kwestie związane z zarządzaniem Monitoring i ocena 52

195 1. Wprowadzenie

196

197 Niniejsza Strategia interpretacji i udostępniania turystycznego dla Kopalni ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach to dynamiczny model teoretyczny, przedstawiający atuty dobra oraz sposoby zrównoważonego zarządzania ruchem turystycznym. Strategia jest oparta na Karcie ICOMOS ENAME (2008) dotyczącej interpretacji miejsc o znaczeniu kulturowym, Karcie międzynarodowej turystyki kulturalnej ICOMOS, dokumencie poświęconym zarządzaniu turystyką w miejscach o wartości kulturowej (1999) oraz poradniku światowego dziedzictwa UNESCO Zarządzanie światowym dziedzictwem kulturowym (2013). Interpretacja stanowi część działań z zakresu komunikacji związanych z dziedzictwem, które mogą służyć jako podstawa dla edukacji, marketingu, informacji dla odwiedzających i informacji turystycznej, spotkań informacyjnych i zarządzania ruchem turystycznym. Te formy komunikacji często korzystają z tych samych środków przekazu jak działania z zakresu interpretacji: są to m.in. strony internetowe, plakaty i ulotki, ale istnieją istotne różnice pomiędzy nimi. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Interpretacja pomaga w wyjaśnieniu i ułatwia zrozumienie znaczenia obszaru dziedzictwa. Materiały marketingowe i turystyczne służą głównie do sprzedaży produktu dziedzictwa, natomiast informacja turystyczna opowiada odwiedzającym o miejscach, które można zobaczyć i o rzeczach, które można tam robić, natomiast elementy informacyjne pomagają odwiedzającym odnaleźć się w danym miejscu. Zatem na zarządzanie ruchem turystycznym mają wpływ wszystkie z powyższych czynników. Interpretacja odnosi się do pełnego zakresu potencjalnych czynności zmierzających do podniesienia świadomości społecznej i poprawy zrozumienia dziedzictwa. Może ona obejmować publikacje drukowane i elektroniczne, instalacje lokalne i odległe, programy edukacyjne, działania społeczne, ciągłe badania, szkolenia i ocenę samego procesu interpretacji. Prezentacja to bardziej konkretna, precyzyjnie zaplanowana komunikacja treści interpretacyjnej, poprzez organizację informacji interpretacyjnych, dostęp fizyczny i infrastrukturę interpretacyjną w granicach obszaru dziedzictwa. Może być przekazywana przy użyciu różnych środków technicznych, lecz nie wyłącznie takich elementów jak plakaty informacyjne, wystawy muzealne, zorganizowane (według określonego scenariusza) wycieczki piesze, wykłady, wycieczki z przewodnikiem, aplikacje multimedialne i strony internetowe. Wartości, ich dystrybucję oraz wkład w wyjątkową powszechną wartość dobra opisano w dokumentacji wniosku o wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Wartości te tworzą rdzeń treści interpretacyjnej dla niniejszej Strategii. Interpretacja to podstawowe narzędzie, które może służyć wyjaśnieniu wyjątkowej powszechnej wartości (WPW, ang. OUV) dobra i pokazaniu, w jaki sposób poszczególne atrybuty wartości ją budują. Takie działanie jest obowiązkiem Państwa będącego stroną Konwencji, wynikającym z wpisu danego miejsca na listę światowego dziedzictwa. 4

198 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 5

199 2. Zasady

200

201 Zasada 1: Dostęp i zrozumienie Zasada 2: Źródła informacji Zasada 3: Otoczenie i kontekst Zasada 4: Autentyczność Zasada 5: Zrównoważony rozwój Zasada 6: Włączenie (podejście partycypacyjne) Zasada 7: Znaczenie badań, szkoleń i ewaluacji Zasada 1: Dostęp i zrozumienie Programy interpretacyjne, prezentacyjne i promocyjne powinny ułatwiać fizyczny i intelektualny dostęp do miejsc dziedzictwa kulturowego przez ogół społeczeństwa. Musi się to odbywać w sposób minimalizujący bariery, które mogłyby uniemożliwić rzeczywistym lub potencjalnym odwiedzającym i użytkownikom uzyskanie maksymalnych korzyści z ich zaangażowania. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 1.1 Skuteczna interpretacja i prezentacja powinny potęgować doznania osobiste, zwiększać szacunek społeczny i zrozumienie oraz przekazywać jak ważna jest ochrona i konserwacja miejsc dziedzictwa kulturowego. 1.2 Interpretacja i prezentacja powinny zachęcać poszczególne osoby i całe społeczności do refleksji nad własnymi spostrzeżeniami dotyczącymi miejsca i pomagać im w ustanawianiu relacji z tym miejscem. Ich celem powinno być stymulowanie dalszego zainteresowania, nauki, doświadczeń i odkrywania. 1.3 Programy interpretacyjne i prezentacyjne powinny identyfikować i oceniać grupy odbiorców pod względem demograficznym i kulturalnym. Należy dołożyć wszelkich starań, by przekazać wartości i znaczenie miejsca różnym grupom odbiorców. 1.4 Infrastruktura interpretacyjna powinna uwzględniać różnorodność języków odwiedzających i społeczności związanych z miejscem. Pożądana jest interpretacja wielojęzyczna. Prezentację informacji w wielu językach ułatwia powszechna digitalizacja treści. Strony internetowe powinny umożliwiać wyświetlanie treści i obsługę w wielu językach. 1.5 Wszelkie działania związane z interpretacją i prezentacją powinny być fizycznie, publicznie dostępne w całej swojej różnorodności. 1.6 W przypadkach, gdy dostęp fizyczny do dziedzictwa kulturowego jest ograniczony ze względów konserwatorskich, z powodu wrażliwości kulturowej, adaptacji do nowej funkcji, czy w związku z kwestiami bezpieczeństwa, interpretacja i prezentacja powinny się odbyć poza granicami dobra, między innymi za pomocą materiałów drukowanych lub internetu. 8

202 Zasada 2: Źródła informacji Interpretacja i prezentacja powinny odbywać się w oparciu o dowody zebrane przy zastosowaniu przyjętych metod naukowych i badawczych. 2.1 Interpretacja powinna opierać się o cały szereg informacji pisemnych, materiałów ilustracyjnych i pozostałości materialnych oraz tradycje i znaczenie przypisywane miejscu. Źródła tych informacji powinny być udokumentowane, zarchiwizowane i udostępnione odwiedzającym. 2.2 Interpretacja powinna opierać się na dogłębnym interdyscyplinarne badaniu miejsca, jego otoczenia i szerszego kontekstu. Należy również przyznać, że niosąca ze sobą ważny przekaz interpretacja powinna zawierać refleksję na temat alternatywnych hipotez historycznych, lokalnych tradycji i opowieści. 2.3 W miejscach dziedzictwa kulturowego, gdzie tradycja przekazu ustnego lub wspomnienia uczestników historycznych wydarzeń stanowią istotne źródła informacji o znaczeniu miejsca, programy interpretacyjne powinny uwzględniać takie właśnie ustne przekazy. 2.4 Rekonstrukcje wizualne, wykonane przez artystów, architektów, czy grafików komputerowych powinny opierać się na szczegółowej i systematycznej analizie danych naukowych, w tym środowiskowych, archeologicznych, architektonicznych i historycznych. 2.5 Programy oraz działania interpretacyjne i prezentacyjne powinny być również dokumentowane i archiwizowane jako materiał referencyjny do przyszłych analiz. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Zasada 3: Kontekst i otoczenie Interpretacja i prezentacja miejsc dziedzictwa kulturowego powinny odnosić się do ich społecznego, kulturalnego, historycznego i przyrodniczego kontekstu oraz otoczenia. 3.1 Interpretacja powinna zgłębiać znaczenie miejsca w ramach jego wieloaspektowego kontekstu historycznego, politycznego, duchowego i artystycznego. Powinna uwzględniać wszystkie aspekty znaczenia kulturowego, społecznego i przyrodniczego miejsca oraz jego wartości. 3.2 Interpretacja miejsca dziedzictwa kulturowego dla celów publicznych powinna wyraźnie określać i datować kolejne fazy rozwoju oraz wpływy na jego ewolucję. Wpływ wszystkich okresów na budowanie znaczenia miejsca powinien być respektowany. 3.3 Interpretacja powinna również uwzględniać wszystkie grupy, które miały wpływ na historyczne i kulturowe znaczenie miejsca. 9

203 3.4 Otaczający krajobraz, środowisko naturalne oraz otoczenie geograficzne stanowią integralną część znaczenia historycznego i kulturowego miejsca i, jako takie, powinny być uwzględnione w interpretacji. 3.5 Niematerialne elementy dziedzictwa, takie jak tradycje kulturowe i duchowe, historie, muzyka, taniec, teatr, literatura, sztuki wizualne, zwyczaje lokalne i dziedzictwo kulinarne powinny zostać uwzględnione w interpretacji. 3.6 Znaczenie międzykulturowe miejsc historycznych, jak również różnorodność poglądów dotyczących tych miejsc, opartych na badaniach naukowych, archiwalnych dokumentach i żyjących tradycjach powinny być uwzględniane w tworzeniu programów interpretacyjnych. Zasada 4: Autentyczność STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Interpretacja i prezentacja miejsc dziedzictwa kulturowego musi respektować podstawowe założenia autentyczności Dokumentu z Nara (1994). Autentyczność informacji, która stanowi podwalinę treści interpretacyjnej to istota ochrony wartości kulturowych. 4.1 Autentyczność to pojęcie odnoszone do społeczności ludzkich, jak również pozostałości materialnych. Struktura programu interpretacji dziedzictwa powinna respektować tradycyjne funkcje społeczne miejsca oraz praktyki kulturowe, jak również szanować godność mieszkańców i związanych z miejscem społeczności. 4.2 Interpretacja i prezentacja powinny przyczyniać się do zachowania autentyczności miejsca dziedzictwa kulturowego przez komunikowanie jego znaczenia bez negatywnego wpływu na jego wartości kulturowe, czy nieodwracalnej wymiany jego substancji. 4.3 Cała widoczna infrastruktura interpretacyjna (taka jak wejścia na teren czy tablice informacyjne) musi uwzględniać charakter, otoczenie oraz znaczenie kulturowe i przyrodnicze miejsca, pozostając jednocześnie łatwą do identyfikacji. Stałe elementy systemu interpretacji powinny korzystać z materiałów komponujących się z otoczeniem, a poszczególne jego elementy muszą być umieszczone w taki sposób, by nie rzutować na charakter miejsca lub obiektu. 4.4 Koncerty, spektakle teatralne i inne programy interpretacyjne odbywające się w granicach miejsca muszą być zaplanowane ostrożnie tak, aby chronić znaczenie i otoczenie fizyczne miejsca i minimalizować zakłócenia spokoju mieszkańców. Zasada 5: Zrównoważony rozwój Plan interpretacji i udostępniania turystycznego dla miejsca dziedzictwa kulturowego powinien uwzględniać jego otoczenie przyrodnicze i kulturowe, i powinien wśród głównych celów 10

204 uwzględniać społeczne, ekonomiczne oraz środowiskowe zrównoważenie rozwoju. Ochrona środowiska to ważna kwestia i dobra praktyka, którą należy stosować we wszystkich projektach. Interpretacja na żywo (np. spacery z przewodnikiem i prezentacje) to prawdopodobnie najbardziej przyjazny środowisku sposób. 5.1 Opracowanie i realizacja programów interpretacji i prezentacji oraz ich promocja powinny być częścią procesów ogólnego planowania, budżetowania i zarządzania miejscami dziedzictwa kulturowego. 5.2 Potencjalne oddziaływanie infrastruktury interpretacyjnej i liczby odwiedzających na wartość kulturową, właściwości fizyczne, integralność i środowisko naturalne miejsca muszą zostać szczegółowo przeanalizowane w ramach analizy i oceny wpływu na dziedzictwo. 5.3 Interpretacja i prezentacja powinny służyć szerokiemu zakresowi celów ochronnych, edukacyjnych i kulturowych. Sukces programu interpretacyjnego nie powinien być oceniany wyłącznie pod kątem liczby odwiedzających, czy przychodów. 5.4 Interpretacja i prezentacja powinny stanowić integralną część procesów ochrony i konserwacji, zwiększającą świadomość społeczną na temat określonych problemów konserwatorskich występujących w miejscu, jak również powinny opisywać podjęte wysiłki zmierzające do ochrony fizycznej i funkcjonalnej integralności i autentyczności miejsca. 5.5 Wszystkie elementy techniczne lub technologiczne zastosowane jako stałe elementy infrastruktury interpretacyjnej miejsca, powinny być zaprojektowane i skonstruowane w taki sposób, by umożliwiały bieżące utrzymanie dobra we właściwym stanie. 5.6 Programy interpretacyjne powinny zmierzać do zapewnienia sprawiedliwych i trwałych korzyści ekonomicznych, społecznych i kulturowych wszystkim interesariuszom w ramach działań edukacyjnych, szkoleń i możliwości zatrudnienia w programach interpretacji miejsca. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Zasada 6: Włączenie (podejście partycypacyjne) Interpretacja i prezentacja miejsc dziedzictwa kulturowego musi być wynikiem aktywnej współpracy pomiędzy osobami zajmującymi się zawodowo dziedzictwem, gospodarzami i związanymi z miejscem społecznościami i innymi interesariuszami. 6.1 Interdyscyplinarna wiedza naukowców, członków społeczności, konserwatorów, władz różnego szczebla, osób zarządzających miejscem, interpretatorów, operatorów turystycznych i innych osób zawodowo zajmujących się tematem powinna zostać połączona i uwzględniona w formułowaniu programów interpretacji, prezentacji i promocji. 11

205 6.2 Prawa, obowiązki i interesy właścicieli nieruchomości, gospodarzy i społeczności związanych z miejscem powinny być odnotowane i respektowane w planowaniu programów interpretacji, prezentacji i promocji miejsca. 6.3 Plany rozszerzenia lub zmiany programów interpretacji i prezentacji powinny być poddane konsultacjom społecznym. Upowszechnienie opinii i przemyśleń na temat programów i ich zmian to obowiązek i prawo każdego. 6.4 Ponieważ kwestia praw własności intelektualnej dotyczy szczególnie procesów interpretacji oraz ich wyrażania w różnych środkach masowego przekazu (takich jak prezentacje multimedialne, media cyfrowe, czy materiały drukowane), takie kwestie jak tytuł własności i prawo do użycia wizerunków, tekstów, czy innych materiałów interpretacyjnych powinny zostać omówione, wyjaśnione i uzgodnione w procesie planowania. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 12

206 Zasada 7: Znaczenie badań, szkoleń i ewaluacji Stałe badanie, szkolenia i ewaluacja to istotne komponenty interpretacji miejsca dziedzictwa kulturowego. 7.1 Interpretacja miejsca dziedzictwa kulturowego nie powinna być uznawana za skończoną wraz z ukończeniem określonej infrastruktury interpretacyjnej. Ciągłe badania i konsultacje są istotne dla zapewnienia dalszego zrozumienia i doceniania znaczenia miejsca. Regularna ewaluacja powinna stanowić integralny element każdego programu interpretacji dziedzictwa. 7.2 Program interpretacyjny i stosowna infrastruktura powinny być zaprojektowane i skonstruowane w sposób ułatwiający ciągłą ewaluację lub jego rozbudowę. 7.3 Ewaluacja kształcenia i interpretacji pomoże zagwarantować, że stosowne cele są realizowane, jak również poprawić w przyszłości warunki w jakich odbywają się działania. Programy interpretacji i prezentacji, jak również ich wpływ fizyczny na miejsce, podlegają stałemu monitorowaniu i ocenie, a okresowe zmiany są wprowadzane w drodze analizy naukowej oraz badania opinii społecznej. Odwiedzający i członkowie społeczności związanych z miejscem, jak również osoby zawodowo zajmujące się kwestiami dziedzictwa powinny brać udział w takim procesie oceny. 7.4 Każdy program interpretacyjny powinien być uznawany za narzędzie edukacyjne przeznaczone dla osób w każdym wieku. Jego struktura powinna uwzględniać wykorzystanie wszystkich możliwych programów szkolnych, różnych form kształcenia, komunikację i media informacyjne, specjalne działania, wydarzenia i sezonowe angażowanie wolontariuszy. 7.5 Szkolenia wykwalifikowanego personelu w określonych dziedzinach interpretacji i prezentacji dziedzictwa, takich jak tworzenie treści, zarządzanie, technologia, oprowadzanie, programy zwiedzania i edukacja, to najistotniejsze cele. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 7.6 Programy i kursy szkoleniowe odbywające się na miejscu powinny być tworzone w celu aktualizacji i informowania personelu interpretacyjnego wszystkich szczebli oraz społeczności lokalnych związanych z miejscem o bieżących sprawach i innowacjach w tej dziedzinie. 7.7 Współpraca międzynarodowa i wymiana doświadczeń to istotne czynniki w rozwoju i utrzymaniu standardów w metodach i technologiach używanych w interpretacji. 13

207 3. Cele strategiczne

208

209 Oczekuje się, że w wyniku implementacji niniejszej Strategii odwiedzający dobro osiągną określone korzyści w sposobie doświadczania, uczenia się, odczuwania i działania w sposób opisany w niniejszym dokumencie. Cele te opisano szczegółowo w punkcie 5: Plan interpretacji i udostępniania turystycznego. 1. Łatwiejsze rozumienie dobra i jego docenianie, jak również powiązanych elementów jego dalszego otoczenia, a tym samym poprawa świadomości społecznej i zaangażowania w ochronę wartości dobra. 2. Znaczenie i wartości dobra, komunikowane do szerokiego kręgu odbiorców, na podstawie i poprzez dogłębne rozpoznanie i uważne określenie znaczenia przy użyciu przyjętych metod naukowych i badawczych, ochronę wartości materialnych i niematerialnych, przy jednoczesnej prezentacji i promocji materiałów interpretacyjnych w sposób dostępny, spełniający różne potrzeby odwiedzających. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 3. Szacunek dla autentyczności oraz genius loci we wszystkich aspektach dobra, przez komunikację znaczenia jego substancji historycznej i wartości kulturowych, jak również przez jego ochronę przed szkodliwym wpływem niewłaściwej infrastruktury interpretacyjnej, presją odwiedzających, czy nierzetelną bądź nieprawidłową interpretacją i promocją. 4. Podejście partycypacyjne w interpretacji dobra przez wspieranie zaangażowania interesariuszy i społeczności związanych z miejscem w tworzeniu i wdrażaniu programów interpretacyjnych, promocję społecznego zrozumienia i uczestnictwa w trwających działaniach w ramach ochrony i opieki nad miejscem. 16

210 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 17

211 4. Kierunki strategiczne

212

213 1. W dokumentacji wniosku o wpis na listę światowego dziedzictwa wyodrębniono zespół wartości dobra. Wartości te muszą być stopniowo, właściwie odzwierciedlane we wszystkich komunikatach i narracjach związanych z interpretacją i promocją, prowadzonych przez interesariuszy, czy to w graniach miejsca (na przykład tablice interpretacyjne) czy poza nim (na przykład strona internetowa, ulotki i broszury). 2. Powołanie nieformalnego komitetu interpretacyjnego i opracowanie stosownych, konsekwentnie stosowanych podstawowych treści informacyjnych i określenie podstawowych warunków interpretacyjnych we wszystkich głównych atrybutach dobra; oraz zagwarantowanie, że zostaną one wprowadzone do wszystkich właściwych programów promocyjnych. 3. Opracowanie wytycznych technicznych i merytorycznych dla prezentacji i interpretacji dziedzictwa, w tym technologii, badań i szkoleń. Takie wytyczne muszą być właściwe i dostosowane do kontekstu społecznego i możliwości finansowych. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 4. Zapewnienie właściwego utrzymania infrastruktury interpretacyjnej oraz regularnej oceny treści interpretacyjnych, oraz aktualizacji w miarę potrzeby programów promocyjnych. 20

214 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 21

215 5. Plan interpretacji i udostępniania turystycznego

216

217 Niniejszy rozdział szczegółowo opisuje cele oraz sposoby ich osiągnięcia. 5.1 Szczególne cele w przypadku interpretacji 1. Zapewnienie odpowiedniej prezentacji dobra za pomocą pełnych i wyczerpujących motywów i tematów, powiązanych w spójną i przekonującą narrację. 2. Zaangażowanie i zmotywowanie docelowych odwiedzających w taki sposób, by ich doświadczenia były warte wysiłku, satysfakcjonujące i przyjemne. 3. Edukacja odwiedzających w sposób odpowiadający zakresowi ich potrzeb związanych z uczeniem się, poszerzający ich wiedzę i zrozumienie oraz wpływający na ich postawy i odczucia w sposób, który wspomaga wizję i cele planu zarządzania dobrem. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 4. Określenie możliwości lepszej współpracy pomiędzy istniejącymi dostawcami treści interpretacyjnych i prowadzenie spójnej i konsekwentnej prezentacji, a tym samym maksymalizacja zasobów oraz zapobieganie duplikacji wysiłków. 5.2 Szczególne kierunki działania w przypadku interpretacji 1. Opracowanie wytycznych wprowadzających ogólny motyw interpretacyjny (wynikający z definicji wyjątkowej powszechnej wartości dobra), wspólny dla wszystkich atrybutów, jako kontekst dla hierarchii tematów i sposobu narracji w przypadku określonych atrybutów. 2. Integracja różnych mediów we wszystkich atrybutach dobra, celem wprowadzenia interpretacji pogłębiającej doświadczenie zwiedzających. 3. Uwzględnienie wszystkich wartości dobra w treści interpretacyjnej. 4. Zapewnienie konsekwentnej i spójnej prezentacji przez wszystkich interesariuszy. 5.3 Szczególne cele w przypadku udostępniania turystycznego 1. Wykorzystanie turystyki jako siły napędowej dla społeczno-gospodarczego rozwoju Tarnowskich Gór i otoczenia, na które istotny wpływ mają wartości dziedzictwa światowego, tożsamość lokalna i wspólne wartości. 2. Zapewnienie, aby programy turystyczne poprawiały postrzeganie Tarnowskich Gór i ich otoczenia, a w szczególności ich wyróżniającego się i posiadającego znaczenie międzynarodowe dziedzictwa przemysłowego, wraz z ich tożsamością lokalną i znaczeniem dla regionu i kraju. 24

218 3. Tworzenie i wspieranie programów turystycznych stanowiących wkład w lokalną gospodarkę, wspierających lokalną przedsiębiorczość i tworzenie nowych miejsc pracy. 4. Poszukiwanie źródeł stałych przychodów z programów turystycznych wspierających ochronę, konserwację i zarządzanie dobrem. 5. Prowadzenie ruchu turystycznego przyjaznego środowisku przez zastosowanie zorganizowanych systemów transportu w promocji i zarządzaniu dobrem. 6. Opracowanie spójnej strategii oznakowania i orientacji w terenie, ułatwiającej poruszanie się w graniach dobra. 7. Stworzenie nowej infrastruktury turystycznej, gdzie to konieczne (w tym parkingi dla autokarów i samochodów osobowych, itp.), wrażliwej na wartości dziedzictwa i odpowiedniej dla różnych grup społecznych. 8. Kontynuacja budowania nowych możliwości turystycznych dobra, stanowiących wsparcie i ulepszenie tradycyjnego zwiedzania, aktywnej rekreacji, takich jak wyspecjalizowane eksplorowanie podziemi, kolarstwo górskie, jeździectwo, turystyka rowerowa, jogging i trekking, czy też szlaki tematyczne i dydaktyczne zapewniających głębsze rozumienie środowiska kulturowego i naturalnego. 9. Zwiększenie liczby wizyt edukacyjnych ze strony szkół i wyższych uczelni oraz organizacja warsztatów, seminariów i konferencji. 10. Integracja nowo zdefiniowanych wartości dziedzictwa w planach strategicznych Tarnowskich Gór, Zbrosławic i Bytomia w celu zrównoważonego rozwoju regionu i zrównoważonej mobilności mieszkańców. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 11. Poprawa dostępności dobra dla osób z dysfunkcjami. 5.4 Szczególne kierunki działania w przypadku udostępniania turystycznego 1. Opracowanie wytycznych dla marki dobra i identyfikacji wizualnej, w tym nazwy dobra, logo, schematu kolorystycznego, czcionki, itp. dla zapewnienia spójnej i efektywnej promocji. 2. Rozbudowa strony internetowej dobra, integracja nowo zdefiniowanych wartości i uwzględnienie zasad niniejszej Strategii. 3. Wprowadzenie oznakowania dla całego obszaru dobra spójnego i dostosowanego do charakteru dobra oraz uwzględniającego zasady przyjęte w niniejszej Strategii. 25

219 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 26

220 4. Zwiększenie dostępności informacji turystycznej w Tarnowskich Górach, w tym w ramach Centrum Informacji Turystycznej (przedłużenie godzin pracy w ciągu roku) i na głównym dworcu autobusowym (nowe stanowisko informacyjne). 5. Wprowadzenie podejścia partnerskiego w turystyce, z uwzględnieniem zwiedzania i korzystania z wspólnych wartości i potencjału, określenie sposobów szerszego wykorzystania kolei wąskotorowej (Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych w Bytomiu) dla rozwoju bardziej ekologicznego transportu odwiedzających w ramach dobra (na przykład pomiędzy Szybem Anioł, Hałdą Popłuczkową i kamieniołomami dolomitowymi oraz Rezerwatem Segiet ). 6. Opracowanie dla celów rozwoju infrastruktury turystycznej wytycznych dotyczących maksymalnej liczby odwiedzających dla atrybutów dobra. 7. Stworzenie, we współpracy z interesariuszami dobra, systemu rejestracji odwiedzających (liczba, typ, pochodzenie, itp.) w graniach dobra i w innych obiektach (na przykład miejskim w Centrum Informacji Turystycznej). 8. Rozszerzenie i optymalizacja ofert opracowanych w oparciu o dotychczasowe doświadczenia, skierowanych do różnorodnych grup docelowych i odpowiadających ich różnorodnym zainteresowaniom. 5.5 Odwiedzający Odwiedzający dobro stanowią różnorodne grupy. Należy przeprowadzić szersze analizy, aby zrozumieć ich potrzeby nie tylko obecnych użytkowników i odwiedzających, czy osób odwiedzających główne atrakcje i uczestniczących w głównych wydarzeniach, ale również osób, które mogłyby zostać odwiedzającymi i użytkownikami w przyszłości. Należy postrzegać odwiedzających przez pryzmat lokalnej społeczności, szerszej regionu i kraju, jak również społeczności międzynarodowej stawiając ludzi w centrum rozważań. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Szczegółowe analizy prowadzi się obecnie na szczeblu wojewódzkim. Ostatnie badania przeprowadzone przez ARC Rynek i Opinia pokazują, że w 2014 roku województwo śląskie odwiedziło około 3,3 mln turystów, którzy wydali tu około 3,4 mld zł. Stosując podejście proaktywne przy pozyskiwaniu odwiedzających: 1. Uzyskamy lepsze zrozumienie tego, czego oczekują odwiedzający. 2. Utrzymując akcyjność oferty i jej adekwatność zwiększymy zaangażowanie obecnych użytkowników, zwiększymy liczbę osób angażujących się z coraz większą częstotliwością w działalność związaną z dobrem lub sprawimy, że zaangażują się bardziej. 27

221 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 28

222 3. Przyciągniemy nowe grupy odwiedzających, w tym odwiedzających dobro po raz pierwszy i przedstawicieli grup dotychczas słabo reprezentowanych, co będzie odzwierciedlało różnorodność aktualnych i potencjalnych grup odwiedzających lokalnych, z regionu, z kraju lub świata. 4. Zbudujemy trwałe relacje zachęcające do uczestnictwa i wsparcia działalności związanych z ochroną, konserwacją i prezentacją dobra przez jak możliwie szeroką grupę osób i w dłuższej perspektywie czasowej. 5.6 Motywy Motywy i tematy pomagają w komunikowaniu przesłania, jakie stoi za naszą działalnością. Motywy pomagają w przekazywaniu głównych punktów lub wiadomości przez grupowanie powiązanych tematów w sposób łączący się z grupami docelowymi odwiedzających. Kilka tematów może tworzyć pojedynczy motyw. Interpretacja powinna być zorganizowana wokół hierarchii motywów i powinna oferować spójne przesłanie. Motywy powinny łączyć, a nie dzielić, kluczowe aspekty historii Tarnowskich Gór i okolic. Motywy mogą być powiązane z elementami fizycznymi (takimi jak krajobrazy, miejsca i artefakty) lub niematerialnymi (takimi jak tradycje górnictwa, czy wierzenia, nazwy) aspektami dobra. Zjawiska niematerialne są najczęściej powiązane z elementami materialnymi. Punkt 1.2 Międzynarodowej Karty Turystyki Kulturalnej mówi, że: Indywidualne aspekty dziedzictwa naturalnego i kulturalnego posiadają różne poziomy ważności, wartości uniwersalne, a inne posiadają znaczenie dla kraju, regionu, czy społeczności lokalnej. Oceniając te znaczenia, istnieje możliwość stworzenia ram dla rozwoju motywów interpretacyjnych opartych na szerokim zakresie tematów. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Motyw nadrzędny Najważniejszą kanwą wszelkich działań jest wyjątkowa powszechna wartość (dziedzictwo światowe). Motyw nadrzędny dla interpretacji i prezentacji dobra powinien być wyprowadzony z Orzeczenia wyjątkowej powszechnej wartości, zaproponowanego we wniosku o wpis na listę światowego dziedzictwa. Projekt Orzeczenia wyjątkowej powszechnej wartości Krótki wstęp Kopalnia ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem zarządzania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach położona jest w południowej części Polski na Nizinie Śląskiej, będącej jedną 29

223 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 30

224 z klasycznych europejskich prowincji metalogenicznych. Jest to największa, najbardziej znacząca, historyczna kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Polsce posiadająca wyjątkowo rozległy system odwadniający z unikatowym, zintegrowanym systemem zaopatrzenia w wodę, zarówno jednym z największych tego typu, jak i pionierskich rozwiązań na świecie. Zbudowany na wymagającym technicznie terenie, podziemny system wydobywczy i wodny składa się z ponad 50 km głównych sztolni odwadniających oraz 150 km pomocniczych chodników odwadniających i transportowych, obszernych komór oraz szybów. Sieć podziemnych wyrobisk, dostępnych dzięki ponad 60-letniej działalności lokalnego stowarzyszenia, uzupełniają materialne pozostałości głównej, naziemniej i podziemnej infrastruktury zaopatrzenia w wodę. Są one bezpośrednio powiązane z obiektami powierzchniowymi, które obejmują istotne elementy krajobrazu pogórniczego (takie jak portale sztolni, roznosy odprowadzające wodę, szyby i hałdy) jak również najważniejsze miejsca o charakterze upamiętniającym lub rekreacyjnym, będące wczesnymi przejawami ochrony wyróżniającej się topografii górniczej Tarnowskich Gór. Wzajemnie powiązane wartości wyjątkowe to: Skala, zasięg geograficzny i międzynarodowy wpływ produkcji ołowiu i (później) cynku Początek wydobycia sięga epoki średniowiecza, gdy powstawały liczne, małe kopalnie zakładane przez kupców i lokalną szlachtę. Wielkoskalowy model królewskiej kopalni ołowiu i cynku powstał w okresie pruskiej industrializacji, która rozpoczęła się pod koniec osiemnastego wieku i rozwijała się na Górnym Śląsku, pierwszym obszarze zdominowanym przez przemysł ciężki na terytorium Niemiec. Eksport ołowiu z Tarnowskich Gór w średniowieczu zasilał wiele ośrodków metalurgicznych, w których produkcja ołowiu, miedzi i srebra była prowadzona w oparciu o współzależny handel międzykontynentalny. Zależny między innymi od tarnogórskiego ołowiu poziom produkcji srebra w Europie wzrósł do niespotykanych wcześniej rozmiarów w takich ośrodkach górniczych i hutniczych jak Kutna Hora, Bańska Štiavnica, Bańska Bystrica, Norymbergia, Turyngia, Tyrol, czy Erzgebirge. Miało to wpływ na ogólny rozwój gospodarczy i społeczny Europy, oraz w konsekwencji na napływ sztab srebra i srebrnych monet do Chin, czyli najważniejszego produktu, który doprowadził do narodzin światowego handlu. Począwszy od pierwszego rozpoznania cynku jako osobnego metalu na rynku europejskim ( zincum wg. Georgiusa Agricoli zaobserwowano na Śląsku w połowie szesnastego wieku), lokalna produkcja ustanowiła Niemcy światowym liderem w jego wydobyciu w dziewiętnastym wieku, dostarczając niemal połowę globalnego zapotrzebowania na ten metal architektoniczny. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Genialny zespół technologii odwodnienia kopalni i zaopatrywania w wodę ilustruje dynamiczny paneuropejski rozwój i wymianę górniczej myśli technicznej i prezentuje sposób, w jaki gospodarka wodą górniczą opierała się na zasadach innowacyjności i zrównoważonego rozwoju, wyprzedzających swój czas System gospodarowania wodą podziemną stanowi arcydzieło hydrotechniki, dowód 300-letniego rozwoju, dostosowującego się skalą i technologią do walki z niezwykle wysokim napływem wody, przekraczającym trzykrotność napływu występującego w kopalniach europejskich. Wyzwanie to pogłębiała jedynie delikatnie pofałdowana topografia z dwiema niedużymi rzekami na niewiele niższym poziomie terenu wraz z odpowiadającymi im płytkimi obniżeniami rzecznymi, służącymi jako zbiorniki wody pogórniczej. Odwadnianie rozwijało się w symbiozie z zaopatrywaniem ludności i miast w wodę już od 1797 roku, gdy pierwszy silnik parowy Boulon&Watt został wyeksportowany na kontynent europejski dla celów górniczych. W ślad za tym wykonano celowo ich kopie (oraz kopie zaimportowanych wcześniej brytyjskich silników Newcomen a), w wyniku czego zapoczątkowano na Śląsku przemysłową produkcję niemieckich silników parowych, co miało wpływ na rozwój globalnej industrializacji. To właśnie górnictwo spowodowało wynalezienie 31

225 silnika parowego, jak również przyczyniło się do rozwoju pierwszego na świecie wielkoskalowego systemu zaopatrywania w wodę (do celów konsumpcyjnych i przemysłowych), opartego na pompowaniu wody podziemnej (gruntowej) za pomocą maszyn parowych. W ten sposób dawni inżynierowie górniczy przyczynili się do stworzenia współczesnego sektora gospodarki wodnej. Przedmiotowe dobro to palimpsest, który uosabia wzajemnie uzupełniający się i trwały związek odwodnienia kopalni i doprowadzania wody na potrzeby lokalne i regionalne, a później, systemu dostarczania wody pitnej i przemysłowej, aby podtrzymać dynamiczny wzrost zaludnienia i kształtującą się pruską (niemiecką) rewolucję przemysłową oraz powstanie Górnośląskiej Aglomeracji Przemysłowej, co było awangardowym osiągnięciem. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Ochrona dziedzictwa przemysłowego Podziemny świat Tarnowskich Gór, opuszczony przed 1930 rokiem, przyczynił się do powstania wczesnego ruchu na rzecz ochrony dziedzictwa, dzięki któremu nieprzerwanie od 1957 roku lokalne stowarzyszenie zarządza i wytrwale opiekuje się miejscem, koncentrując się na działaniach konserwatorskich i udostępnianiu podziemi tarnogórskich dla celów naukowych, edukacyjnych i turystycznych. Takie poświęcenie oddaje nie tylko miejsce górnictwa i przemysłu w sercu tradycji kulturowej Śląska, ale również ukazuje dalszy wkład Polski w zachowanie części najbardziej znaczącego podziemnego dziedzictwa górniczego świata. Uzasadnienie kryteriów Dobro zostało nominowane zgodnie z następującymi kryteriami: (i) stanowi wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka Rozległa sieć podziemnych sztolni oraz ich funkcjonalnych elementów łączących szyby i kanały na powierzchni, wraz z pionierskim systemem wodociągów, zintegrowanym z systemem gospodarowania podziemną wodą pochodzenia górniczego, stanowią arcydzieło inżynierii hydraulicznej z okresu od połowy szesnastego do końca dziewiętnastego wieku. Reprezentują one szczyt europejskich umiejętności w zakresie technologii odwodnienia w czasie, kiedy inżynieria górnicza tworzyła zaplecze dla rozwoju pierwszych wielkoskalowych instalacji wodociągowych opartych na silnikach parowych pompujących wodę gruntową; (ii) ukazuje znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu Wyjątkowo rozległa i dostępna sieć podziemna, w tym system odwodnienia kopalni, sieć wydobycia rud i ich przejawy widoczne w topografii terenu, wraz z pionierskimi i zintegrowanymi urządzeniami doprowadzającymi wodę, stanowią od samego początku świadectwo szerszych systemów społeczno-technicznych na świecie. Stanowią one dowód na wymianę technologii, idei i wiedzy w zakresie inżynierii górnictwa, systemów metalurgicznych i instalacji wodociągowych pomiędzy wiodącymi ośrodkami górniczymi a ośrodkami przemysłowymi w Saksonii, Czechach, na Węgrzech, w Brytanii i Polsce; (iii) niesie unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji, która nadal żyje bądź już zanikła Zabytkowe podziemne środowisko górnicze oraz bezpośrednio połączone z nimi struktury powierzchniowe, w tym upamiętniające parki publiczne i rezerwaty przyrody, ponownie wykorzystujące, a jednocześnie zachowujące charakterystyczną topografię górniczą, są chronione 32

226 przez aktywne działania kulturowe o długiej tradycji, poświęcone zachowaniu i umożliwieniu dostępu publicznego do dziedzictwa. Dobro stanowi świadectwo 500-letnich tradycji górniczych oraz zobowiązania do jego ochrony, od poziomu lokalnego do poziomu państwa, ale również odzwierciedla wkład Polski w zachowanie części najbardziej znaczącego podziemnego dziedzictwa górniczego świata. (iv) stanowi wybitny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości Materialne pozostałości po głównej, zintegrowanej infrastrukturze wodociągowej, wraz z niezwykle dostępną i rozległą siecią podziemną, składającą się z 50 km chodników odwadniających i 150 km pomocniczych chodników odwadniających, jak również chodników transportowych, szybów i rozległych komór po wydobyciu złóż, wraz z bezpośrednio powiązanymi strukturami powierzchniowymi i krajobrazowymi, stanowią unikalny i trwały zespół górnictwa rudnego i gospodarowania wodą. Zespół ten wyróżnia się istotnym udziałem w produkcji ołowiu i cynku, który zaspokajał ówczesne międzynarodowe zapotrzebowanie na surowce dla celów metalurgicznych i w budownictwie; oraz zawierający system gospodarowania wodną, który w pełni grawitacyjne odwadniał kopalnię i zaspokajał potrzeby najbardziej uprzemysłowionego i zurbanizowanego regionu w Polsce, jednego z największych w Europie, stanowiąc unikalny i pionierski model zrównoważonej gospodarki wodną w czynnym środowisku górniczym. Orzeczenie integralności Ogólny rozmiar dobra zapewnia pełną reprezentację wszystkich istotnych atrybutów kopalni oraz jej systemu gospodarowania wodą, świadczący o ich historycznej i geograficzno-przestrzennej integralności, jak również integralności strukturalnej i funkcjonalnej. Znaczna część dobra znajduje się pod ziemią, a wszystkie struktury powierzchniowe są powiązane z nim bezpośrednio w trzech wymiarach i zostały wytyczone jako oddzielne części charakterystyczne zlokalizowane na powierzchni terenu. Orzeczenie autentyczności Wartość kulturowa dobra jest rzetelnie i wiarygodnie wyrażona przez formę i projekt struktur górniczych zarówno na- i podziemnych, ich substancję i sposób wykonania, przejawiające się w oryginalnych i nienaruszonych pozostałościach materialnych i konstrukcji, ich wykorzystanie i funkcję, o których świadczą archiwa i szczegółowe badania archeologiczne, oraz lokalizację i otoczenie samego dobra, nasycone autentycznymi i typowymi pozostałościami górniczymi w krajobrazie. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Wymóg ochrony i zarządzania Państwo jako strona Konwencji desygnowała dobro, którego ochrona leży w interesie publicznym i które chroni przez zastosowanie licznych form ochrony prawnej. Ośrodek ds. światowego dziedzictwa w Narodowym Instytucie Dziedzictwa współpracuje bezpośrednio z zespołem koordynującym zarządzanie oraz Komitetem sterującym wyłonionym spośród interesariuszy, odpowiedzialnym za ochronę i zarządzanie dobrem na poziomie lokalnym. Plan Zarządzania, określa zasady ochrony, konserwacji i prezentacji atrybutów wyjątkowej powszechnej wartości. 33

227 Orzeczenie wyjątkowej powszechnej wartości zawiera kilka wątków. Każdy z nich stanowi źródło wielu pytań: 1. Historia górnictwa w ujęciu przedstawionym we wniosku o wpis dobra na listę światowego dziedzictwa, z naciskiem na dwa najistotniejsze okresy i Jakie czynniki brały w niej udział? Co się stało, jak, gdzie i kiedy? Dlaczego tak się stało i dlaczego ten okres jest tak ważny? 2. Historia gospodarowania wodą nominowanego dobra, z naciskiem na najbardziej istotny okres , ale również w odniesieniu do XVI-wiecznego rozwoju sztolni. Jakie czynniki brały w niej udział? Co się stało, jak, gdzie i kiedy? Dlaczego tak się stało i dlaczego ten okres jest tak ważny? 3. Krajobraz kulturowy (historyczny) dobra, który przetrwał do czasów współczesnych. Co oznacza ten krajobraz? Jaki jest jego współczesny kontekst i znaczenie? Dlaczego należy go szanować? STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Dobro wytypowane do wpisu na listę światowego dziedzictwa zawiera bogactwo zasobów interpretacyjnych: historyczne podziemia, krajobraz, zabytki i budynki, przedmioty, literatura i opowieści. Wspólnie, mają one wyjątkowe znaczenie. Warto, aby miejsce zostało wyposażone w rozpoznawalne hasło popularyzujące dobro światowego dziedzictwa i jego wartości, skierowane do potencjalnych odbiorców mieszkańców oraz odwiedzających. Powinna to być zwięzła, celna i wyrazista informacja odnosząca się do historii i znaczenia miejsca oraz budząca pozytywne skojarzenia. Taki slogan mógłby brzmieć następująco: w języku polskim: podziemia tarnogórskie dzieło przyrody, sztuka człowieka w języku angielskim tarnogórskie underground work of nature, art of people Przykłady motywów i nagłówków: Faza I górnictwa Ołowiowo-srebrna bonanza! Średniowieczne górnictwo w Tarnowskich Górach: Temat ten może być zastosowany w interpretacji Krajobrazu pogórniczego Srebrnej Góry, lub może tworzyć pierwszy rozdział broszury lub wystawy muzealnej. Tygiel kultury górniczej mógłby odnosić się do technicznej i kulturowej wymiany myśli pomiędzy niemieckimi, czeskimi i polskimi górnikami (na przykład Ordunek Gorny z 1528 r.), a później również z brytyjskimi inżynierami (przełom XVIII i XIX wieku). Nienasycone zapotrzebowanie na ołów i renesans wydobycia europejskiego srebra może przedstawiać kluczową rolę ołowiu w wydobyciu srebra w całej Europie w okresie

228 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 35

229 Faza II górnictwa Konflikt, podbój i polityka przemysłowa państwa: górnictwo a rewolucja przemysłowa, może opisywać charakterystyczny model uprzemysławiania, stosowany w Prusach przy tworzeniu Kopalni Fryderyk i królewskich gałęzi przemysłu (żelazo i węgiel) na Śląsku. Gospodarowanie wodą Batalia z wodą: system gospodarowania wodami może opisywać zdumiewającą symbiozę odwadniania kopalni (co stanowi największy problem górnictwa śląskiego) oraz dostaw wody na potrzeby ludzi i przemysłu (której niedostatek był wywołany przez górnictwo). Ogólna ochrona dobra Opieka, ochrona, zarządzanie STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Dziedzictwo w krajobrazie Podziemia ziemi tarnogórskiej; Parki górnicze 5.7 Audyt Wykonano wstępne rozpoznanie i ocenę i atrybutów dobra, zarówno pod względem interpretacji, jak i scenariuszy turystycznych celem zdefiniowania możliwości, głównych atutów, dopuszczalnej liczby odwiedzających i ich charakterystyki. Za istotne miejsca, które obecnie umożliwiają obcowanie z dobrem, służą przekazywaniu informacji dotyczących górniczego dziedzictwa kulturowego ziemi tarnogórskiej i pełnią funkcje turystyczne uznano Zabytkową Kopalnię Srebra i Sztolnię Czarnego Pstrąga. W 2014 roku obiekty te odwiedziło w sumie 110 tys. gości, którzy przeszli i przepłynęli podziemne trasy turystyczne. Pozostałe obiekty reprezentujące dziedzictwo kulturowe, obecnie dostępne dla odwiedzających to: Park Miejski (atrybut 3.6), Hałda Popłuczkowa (atrybut 3.4), Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry (atrybut 3.3) oraz Teren dawnej Kopalni Fryderyk (atrybut 3.5). Wstępne rozpoznanie i ocena zostały podsumowane poniżej. 1. Zabytkowa Kopalnia Srebra (atrybuty nr 2.1, 2.2 i 2.3 oraz część atrybutu 0.1) Położone w dzielnicy Bobrowniki Śląskie, przy ul. Szczęść Boże o współrzędnych geograficznych N E Zabytkową Kopalnię Srebra otworzono dla turystów w 1976 roku. Od tamtej pory miejsce to odwiedziło ponad 2,5 mln osób. Do niedawna głównymi odbiorcami oferty kopalni były grupy zorganizowane z terenu całej Polski. Rekord frekwencji padł w 1997 roku, gdy Zabytkową Kopalnię Srebra zobaczyło ponad 100 tys. osób. Niestety m.in. z powodu zmiany przepisów prawa regulujących organizację wycieczek szkolnych oraz udostępnienie nowych obiektów turystycznych o podobnym profilu, zainteresowanie obiektem nieco spadło. Obecnie frekwencja kształtuje się na poziomie ponad 70 tys. gości rocznie. 36

230 Według analizy charakterystyki odwiedzin coraz więcej gości w kopalni to turyści indywidualni, zarówno z Polski jak i z zagranicy. Wśród nich są i rodziny z dziećmi, pasjonaci turystyki industrialnej, studenci oraz osoby dorosłe będące w wieku produkcyjnym oraz emeryci. W Zabytkowej Kopalni Srebra maksymalna przepustowość obiektu to tys. turystów rocznie Obecny stan infrastruktury: Centrum Obsługi Turystów znajduje się w głównym budynku kopalni, który postawiono w latach 70-tych XX wieku wokół wlotu do szybu Anioł (atrybut nr 2.1) w czasie uruchamiania trasy turystycznej. W szybie tym zainstalowano windę, która przewozi turystów między budynkiem nadszybia a podziemną częścią trasy, oferując autentyczne doświadczenie transportu szybem na początku i na końcu trasy zwiedzania. Oryginalna, kamienna obudowa szybu została zachowana i częściowo poddana zabiegom konserwatorskim. Pozostałymi obiektami są Muzeum Górnictwa, małe kino, sala konferencyjna i sklepy z pamiątkami. Istotne inwestycje przeprowadzone pomiędzy 2011 a 2015 rokiem miały na celu modernizację niektóre obiektów i wzbogacenie zasobów interpretacji muzealnej, w oparciu o historyczne zbiory. Muzeum Górnictwa to teraz nowoczesne centrum edukacyjne, re-interpretujące dziedzictwo górnictwa kruszcu w Tarnowskich Górach. 2. Sztolnia Czarnego Pstrąga (atrybuty nr 1.7 i 1.6 oraz części atrybutów 0.1 i 1.0) Położona w dzielnicy Repty Śląskie, przy ulicy Śniadeckiego i Repeckiej o współrzędnych geograficznych: N E and N E Pierwsi turyści zaczęli zwiedzać sztolnię w 1957 roku i od tamtej pory obiekt zwiedziło ponad 2,3 mln turystów, w tym wycieczki edukacyjne, grupy zorganizowane i turyści indywidualni. Sztolnia Czarnego Pstrąga jest w stanie obsłużyć maksymalnie 100 tys. zwiedzających w ciągu roku (liczba ta może ulec powiększeniu w przypadku realizacji projektu budowy przy zrekonstruowanym budynku nadszybia szybu Sylwester pawilonu obsługi ruchu turystycznego. Obecny stan infrastruktury: W naziemnej części sztolni, na którą składają się dwa zadaszone budynki nadszybi w kształcie rotundy, znajdują się wejścia do podziemi. Dostęp do podziemi jest możliwy dzięki zainstalowanym w obydwu szybach schodom. Z tego powodu sztolnia nie jest dostępna dla osób z niepełnosprawnością ruchową. Szyb Sylwester (szyb sztolniowy nr 17, atrybut 1.6) budynek nadszybia występuje tu w formie zrekonstruowanej kamiennej rotundy ze stożkowym dachem pokrytym gontem. Szyb ma głębokość 30 metrów i umożliwia dostęp do jednej z dwóch podziemnych przystani gdzie cumują łodzie. Szyb Ewa (szyb sztolniowy nr 13 atrybut 1.7) budynek nadszybia jw. występuje tu także formie zrekonstruowanej kamiennej rotundy z dachem pokrytym gontem. Szyb ma głębokość 20 metrów i umożliwia dostęp do jednej z dwóch podziemnych przystani, gdzie cumują łodzie. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 3. Park miejski (atrybut 3.6) Położony w dzielnicy Śródmieście przy ul. Wyszyńskiego o współrzędnych geograficznych: N E Obecny stan infrastruktury: Park założono na charakterystycznych terenach pogórniczych, obfitujących w warpie i pingi. 37

231 Na infrastrukturę turystyczno-parkową składają się drewniana altana, jako wieża widokowa, tablice z nazwami alejek, ławki, altana w kształcie grzyba, staw z fontanną, dwie restauracje oraz muszla koncertowa. Jest tu także boisko sportowe oraz zabytkowe korty tenisowe leżące w otoczeniu pofałdowanego krajobrazu górniczego. Występuje tu 50 gatunków drzew (część została zakwalifikowana jako pomniki przyrody). W otoczeniu parku (od zachodu) mieści się cmentarz wojenny, na którym spoczywają żołnierze z I i II wojny światowej. Zabytkowy park to miejsce spotkań rodzinnych, festiwali kulturalnych, plenerowych spektakli teatralnych, koncertów i cyklicznych biegów sportowych. Oferuje także sprzęt do uprawiania street workout u. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach nie prowadzi obecnie żadnych statystyk w związku z tym obiektem. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 4. Hałda popłuczkowa (atrybut 3.4) Położona w dzielnicy Bobrowniki Śląskie przy ul. Długiej o współrzędnych geograficznych: N E Obecny stan infrastruktury: Wysoka na 17 metrów hałda odpadów dolomitowych powstałych w wyniku płukania rudy zajmuje powierzchnię 1,5 km 2 i jest otoczona polami uprawnymi, łąkami i terenami zlikwidowanego zakładu lat 50-tych XX wieku. Szczyt hałdy, z którego rozpościera się zapierający dech w piersiach widok na panoramę Tarnowskich Gór i Rezerwat Segiet, jest porośnięty murawami galmanowymi, a w części występuje las mieszany z małą architekturą parkową. U podnóża hałdy przy nieformalnym parkingu zainstalowano tablice informujące o historycznej funkcji hałdy oraz o ochronie prawnej obiektu. Hałda popłuczkowa jest otwarta dla zwiedzających, ale w miejscu tym brakuje parkingu, a dostęp odbywa się po nieutwardzonej drodze. Urząd Miasta Tarnowskie Góry nie prowadzi obecnie żadnych statystyk odwiedzających. 5. Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry (atrybut 3.3) Położony na granicy Tarnowskich Gór i Bytomia i dostępny od ul. Długiej w Tarnowskich Górach oraz Sportowej Doliny Dolomitowej w Bytomiu i ul. Blachówka. Współrzędne geograficzne: N E Obecny stan infrastruktury: Krajobraz składa się z historycznej i bardziej współczesnej topografii charakterystycznej dla wydobycia ołowiu, srebra, cynku, oraz żelaza. Zawiera rozległe pingi i warpie, otwarte i zalane wyrobiska, poprzecinane szlakami i trasami pieszo-rowerowymi wiodącymi przeważnie w terenach zalesionych. Miejscowy drzewostan ma lat i składa się głównie z buków. Obszar jest głównie używany do celów rekreacyjnych, zawiera dużą liczbę szlaków pieszych i rowerowych, biegnących przez rezerwat Segiet i Srebrną Górę. Wartość naturalną miejsca komunikuje się za pomocą stosownego oznakowania, natomiast wartość kulturowa jest obecnie słabo reprezentowana. W niedalekim sąsiedztwie atrybutu znajduje się jedyny w okolicy ośrodek rekreacyjno-krajoznawczy, na który składają się sztuczny stok narciarski, wypożyczalnia sprzętu sportowego, baza noclegowa oraz punkt gastronomiczny. 38

232 6. Teren dawnej Kopalni Fryderyk (atrybut 3.5) Położony w dzielnicy Bobrowniki Śląskie przy ul. Parkowej o współrzędnych geograficznych: N E Obecny stan infrastruktury: Charakterystycznym elementem atrybutu jest założony pod koniec XVIII wieku Park Kunszt, w skład którego wchodzą wysoki na 8 metrów kopiec oraz starodrzew. Cały krajobraz jest tu jednak kształtowany przez przeszłość górniczą i kryje liczne pozostałości górnicze, takie jak pierwsze szyby, czy powierzchniowe elementy odprowadzania wody, jak również pofałdowany teren pogórniczy, z licznymi warpiami i pingami. Urząd Miasta Tarnowskie Góry nie prowadzi obecnie żadnych statystyk w związku z tym obiektem. Do obiektu prowadzą oznaczone ścieżki rowerowe. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 39

233 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 40

234 5.8 Rekomendacje dotyczące realizacji Plan realizacji zadań wynikających ze Strategii wraz z propozycją formy ich realizacji, harmonogramem i kosztami. zostanie opracowany w najbliższych dwóch latach Ta część planu realizacji Strategii będzie również zawierała projekty koncepcyjne przedstawiające wizualizację elementów interpretacyjnych, prezentacji i promocji. Docelowo, rekomendacje dotyczące realizacji Strategii i planu będą podchodziły do działań w sposób ambitny i aspirowały do poprawy jakości życia mieszkańców i rozwoju lokalnego w przyszłości poprzez właściwą interpretację dziedzictwa, jego prezentację i promocję, budowę produktu turystycznego i rozwój turystyki (transport, zakwaterowanie, inna działalność wynikająca z rozwoju turystyki i lokalnej przedsiębiorczości). Interpretacja i planowanie rozwoju turystyki zostaną zaprojektowane tak, aby poprawiać odbiór miejsca, pogłębiać wiedzę, dostarczać niezapomnianych wrażeń i umożliwiać doświadczanie autentycznego i unikatowego dziedzictwa. Skupiając się na działaniach w granicach dobra, planowane działania będą uwzględniały historyczne centrum miasta Tarnowskich Gór, sąsiednie miejscowości oraz szersze aspekty kulturowe i krajobrazowe miejsca. Wstępne rekomendacje po audytowe zostały przedstawione poniżej. Atrybuty obecnie dostępne turystycznie 1. Zabytkowa Kopalnia Srebra Wtórna i współczesna wieża wyciągowa znajdująca się w otoczeniu szybu Anioł, na terenie Zabytkowej Kopalni Srebra, przez lata wpisała się w pejzaż tego miejsca i stanowi charakterystyczny punkt orientacyjny. Aby wykorzystać wieżę dla nowych celów, związanych z interpretacją dobra, można ją adaptować do stworzenia punktu widokowego, który umożliwi identyfikację elementów krajobrazowych dobra i zrozumienie widokowych powiązań między nimi. Budynek maszyny wyciągowej znajduje się w pobliżu budynku nadszybia stanowi potencjalny punkt interpretacyjny i edukacyjny, w którym przedstawiona zostanie historia technologii parowej w Tarnowskich Górach. Działająca stacja kolei wąskotorowej, razem z torami kolejowymi, używanymi przez Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych w Bytomiu, znajdują się 600 metrów od kopalni. Stowarzyszenie posiada swój własny tabor i organizuje przejazdy pomiędzy Bytomiem a Miasteczkiem Śląskim (21 km) w okresie letnim. Należy wykorzystać istniejący potencjał rozwoju i promocji tego środka transportu i infrastruktury kolejowej umożliwiającej przekazanie informacji dotyczących historii Górnośląskich Kolei Wąskotorowych ściśle powiązanych historycznie, funkcjonalnie i przestrzennie z tarnogórską kopalnią. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 2. Sztolnia Czarnego Pstrąga Obecnie, z powodu braku infrastruktury turystycznej, realizowana jest przy budynku nadszybia szybu Sylwester budowa pawilonu obsługi ruchu turystycznego. Planowana jest również wymiana małej architektury parkowej przy budynku nadszybia szybu Ewa. Działania te powinny być prowadzone z dużą ostrożnością i wyczuciem charakteru miejsca, tak aby nie przyniosły odwrotnego do zamierzonego efektu. 41

235 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 42

236 3. Park miejski Park Miejski to idealne miejsce do prowadzenia warsztatów edukacyjnych, plenerów malarskich, biegów na orientację, gier fabularnych i innych tego typu form oraz geocachingu. W okresie zimowym na terenach sportowych może funkcjonować profesjonalne lodowisko ze stosowną infrastrukturą, co wzmocni funkcję rekreacyjną, dla której przestrzeń ta została oryginalnie zaprojektowana. 4. Hałda popłuczkowa Na szczycie hałdy wskazane jest zorganizowanie dyskretnego punktu widokowego. W otoczeniu hałdy, być może na terenach dawnego zakładu płuczki, można zastanowić się nad stworzeniem podstawowej infrastruktury turystycznej. Istnieje również znaczny potencjał dla tworzenia nowych szlaków o tematyce wojskowej, dla interpretacji wojskowych konstrukcji inżynieryjnych z okresu drugiej wojny światowej (bunkry i okopy), oraz dla stworzenia nowego szlaku dydaktycznego dotyczącego muraw kserotermicznych i galmanowych. Zabytkowy nasyp kolei wąskotorowej oraz tory kolejowe używane przez Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych w Bytomiu znajdują się w granicach strefy buforowej i stref ochrony specjalnej. Stanowią one potencjał do wykorzystania. 5. Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry Na terenie rezerwatu Segiet, w granicach Srebrnej Góry wytyczono i wydano w 1997r. w formie przewodnika, tzw. ścieżkę dydaktyczną, która zapoczątkowała cykl opracowań Przyrodnicze ścieżki dydaktyczne na Garbie Tarnogórskim. Inicjatywa, adresowana głównie do młodzieży, jest ciekawym uzupełnieniem edukacyjnym, umożliwiającym zarówno poznanie unikalnych elementów przyrody, jak i sposobów ich aktywnej ochrony. Istniejąca ścieżka powinna zostać rozszerzona w taki sposób, aby obejmowała wszystkie charakterystyczne elementy związane z dziedzictwem górniczym i jego wpływem na otoczenie i różnorodność biologiczną. Działający tor kolei wąskotorowej, używany przez Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych w Bytomiu znajduje się 600 metrów od Srebrnej Góry. Tak, jak w innych przypadkach, należy wykorzystać potencjał historycznego przebiegu linii kolejowej. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 6. Teren dawnej Kopalni Fryderyk Dostępność miejsca powinna być poprawiona, włącznie z wprowadzeniem elementów interpretacji dla celów prezentacji historii związanej z odrodzeniem górnictwa w Tarnowskich Górach oraz rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku. W 2010 roku powstała Koncepcja rewitalizacji parku Kunszt przy ul. Parkowej w Tarnowskich Górach, opracowana przez Wydział Architektury Urzędu Miasta w Tarnowskich Górach. Koncepcja ta jest obecnie oceniana. Na pierwotną lokalizację Kopalni Fryderyk ogromny wpływ miała technologia parowa i towarzyszące jest zabudowania, a zatem istnieje tu potencjał dla przyszłych badań archeologicznych, umożliwiających dalsze zrozumienie i poprawę jej znaczenia i interpretacji. Koncepcja rewitalizacji parku Kunszt powinna wziąć ten fakt pod uwagę. Zabytkowy nasyp kolei wąskotorowej oraz tory kolejowe używane przez Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych w Bytomiu znajdują się w granicach strefy buforowej i stref ochrony specjalnej. Stanowią one potencjał do wykorzystania. 43

237 Pozostałe atrybuty, nieobjęte działaniami promocyjnymi, charakteryzujące się ograniczonym dostępem fizycznym i intelektualnym STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 1. Stacja Wodociągowa Staszic (atrybut nr 3.1, w skład którego wchodzi także atrybut 1.3) Położona w dzielnicy Repty Nowe przy ul. Wodociągowej o współrzędnych geograficznych: N E Na stację wodociągową Adolph (obecnie kompleks wodociągowy Staszic) składają się dwa ceglane budynki nadszybia (Adolph i Maszynowy, atrybut 1.3), zabytkowa kotłownia z ostatnim piecem typu Walczak, budynek portierni wraz warsztatem oraz budynek pełniący obecnie stacji transformatorowej. Kompleks otacza ceglany mur. W podziemiach znajdują się trzy potężne hale produkcyjne, w których znajdują się urządzenia (pierwotnie parowe, współcześnie elektryczne), do zasilania rurociągu w wodę. Maszyny te pompowały podziemne wody na powierzchnię i dalej systemem rurociągów woda dostarczana była aż do Królewskiej Huty (obecnie Chorzów). Niezwykłym zabytkiem techniki jest pochodząca z lat 20-stych XX wieku pompa parowa znajdująca się w jednej z hal. Ze względu na kwestie własnościowe i typ wykonywanej działalności, obiekt ten nie jest obecnie otwarty dla odwiedzających. Obiekt ten zawiera jednak istotne wartości dziedzictwa i stanowi atrakcyjny zasób dla odwiedzających, o unikalnych wartościach architektonicznych i atrakcyjnej przestrzeni. Obiekty powinny być dostosowane i udostępnione odwiedzającym, dla celów edukacyjnych i wystawowych. Kluczowe znaczenie ma wykonanie oceny wpływu na dziedzictwo planowanych działań celem uniknięcia potencjalnego negatywnego wpływu działalności turystycznej na dziedzictwo oraz naziemne i podziemne obiekty. 2. Krajobraz pogórniczy z XIX wieku (atrybut 3.2) Położony w dzielnicy Repty przy ul. Staszica i Wodociągowej o współrzędnych geograficznych: N E Krajobraz charakteryzują murawy kserotermiczne, liczne warpie oraz pingi. Teren ciągnie się wzdłuż ulicy Staszica w Tarnowskich Górach. Pola pogórnicze przecina zabytkowy nasyp kolejki wąskotorowej. Na opisywanym terenie znajduje się bunkier z czasów drugiej wojny światowej. Pola powinny być uwzględnione w istniejących i projektowanych trasach turystycznych, ale udostępnienie jedynie z istniejących dróg (widok). 3. Wylot i roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk (atrybuty 1.9 i 1.10) Położone na terenie Ptakowic w gminie Zbrosławice o współrzędnych geograficznych: N E Atrybuty składają się z murowanego z bloków piaskowca klasycystycznego portalu, zwanego oknem sztolni lub potocznie Bramą Gwarków oraz roznosu, czyli sztucznego koryta odprowadzającego wody podziemne do rzeki Dramy. Teren jest mocno zadrzewiony. Priorytetem jest udostępnienie atrybutu turystom w oparciu o ocenę potencjalnego oddziaływania na obiekt. 44

238 STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 45

239 4. Wylot i roznos Sztolni Boże Wspomóż (atrybuty 2.8 i 2.9) Położone w dzielnicy Strzybnica przy ul. Artura Zawiszy o współrzędnych geograficznych: N E Atrybuty składają się ze współcześnie odbudowanej bramy, zwanej portalem lub oknem sztolni, a także z liczącego ok. 500 metrów długości roznosu (kanału) zwanego potocznie roszą sztolniową odprowadzającego wody podziemne ze Sztolni Boże Wspomóż do rzeki Stoły. Atrybuty są dostępne dla turystów. Urząd Miasta Tarnowskie Góry nie prowadzi badań statystycznych. Wskazane jest oznakowanie oraz promocja atrybutu i jego historycznego znaczenia dla rozwoju Tarnowskich Gór i tutejszego górnictwa. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 5. Szyb Pomóc Szczęściu (atrybut 1.4) Położony w dzielnicy Repty przy ul. Gliwickiej i Kamiennej o współrzędnych geograficznych: N E Naziemna część ma formę kopca. W otoczeniu szybu znajduje się niewielka liczba drzew. Obudowa szybu została wykonana z cegieł z zainstalowaną na szczycie kratą wentylacyjną. Jest to istotny atrybut, znajdujący się na głównym szlaku turystycznym, dlatego wskazane jest oznakowanie miejsca i połączenie tego atrybutu z innymi, sąsiednimi ścieżką dydaktyczną (od Stacji Wodociągowej Staszic do tego szybu). 46

240 6. Szyb maszynowy nr 22 (atrybut 1.5) Położony w dzielnicy Repty przy ul. Witosa o współrzędnych geograficznych N E Zachowana konstrukcja szybu wykonana z kamienia, zamknięta od powierzchni (zabłonowana). Szyb pozostanie zachowany, ale nie udostępniony zwiedzającym ze względu na otaczające tereny prywatne. 7. Szyb sztolniowy nr 5 (atrybut 1.8) Znajdujący się w gminie Zbrosławice w dzielnicy Ptakowice atrybut składa się z pozostałości kamiennej rotundy szybu, okalającej szyb historyczny, który łączy się ze Sztolnią Fryderyk. Ze względu na trudną lokalizację, konieczne jest umieszczenie drogowskazów ułatwiających dojście turystów do atrybutu np. przy projektowanej trasie rowerowej i pieszej, która prowadzić będzie od szybu Ewa z jednej strony, aż do ul. Reptowskiej w pobliżu rzeki Dramy. Atrybuty o ograniczonym dostępie dla odwiedzających Ze względu na charakterystyczne funkcje i lokalizacje, jak również z przyczyn bezpieczeństwa, niektóre z miejsc są zamknięte dla odwiedzających. Historia tych miejsc powinna być zakomunikowana przez użycie mediów elektronicznych (na przykład strony internetowej): STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 47

241 1. Szyb Pokój (atrybut 1.1) położony w dzielnicy Bobrowniki Śląskie przy ul. Długiej o współrzędnych geograficznych: N E 2. Szyb Bohr (atrybut 1.2) położony w dzielnicy Bobrowniki Śląskie przy ul. Małej o współrzędnych geograficznych: N E 3. Szyb Żmija (atrybut 2.2) położony w dzielnicy Bobrowniki Śląskie przy ul. Szczęść Boże o współrzędnych geograficznych: N E STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 4. Szyb Szczęść Boże (atrybut 2.3) położony w dzielnicy Bobrowniki Śląskie przy ul. Szczęść Boże o współrzędnych geograficznych: N E 48

242 5. Szyb Reden (atrybut 2.5) położony w dzielnicy Śródmieście przy ul. Skośnej o współrzędnych geograficznych: N E 6. Szyb Kaehler (atrybut 2.6) położony w dzielnicy Śródmieście przy ul. Opolskiej o współrzędnych geograficznych: N E 7. Szyb Fryderyka (atrybut 2.7) położony w dzielnicy Śródmieście przy ul. Opolskiej o współrzędnych geograficznych: N E STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 49

243 5.9 Jakość i normy Zostaną opracowane wytyczne w zakresie dobrych praktyk w oparciu o następujące zasady: 1. Sposób realizacji infrastruktury interpretacyjnej powinien być na tyle elastyczny, by mogła ona podlegać okresowej aktualizacji i, jeśli to konieczne, by była ona odwracalna (demontowalna). 2. System identyfikacji wizualnej i prezentacji powinien zostać zaprojektowany na stałe, przez połączenie dużej specjalizacji, wysokiej jakości i trwałej infrastruktury (takiej jak konstrukcja paneli, sprzęt audio i szafy wystawowe) z treścią umożliwiającą łatwą aktualizację (poprzez zastosowanie np.: paneli graficznych, plików i urządzeń audio). STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 3. Należy zapewnić efektywne użycie obrazów i elementów graficznych. Powinny one: być wyraźne i zrozumiałe być stymulujące wizualnie posiadać wyraźny związek z tekstem dopełniać tekst, przedstawiać to, co odwiedzający mogą zobaczyć, a nie powielać tekst 4. Każdy element interpretacji zewnętrznej powinien wyraźnie i konkretnie odnosić się do funkcji i obiektów w jego bezpośrednim otoczeniu: w przypadku mediów stałych, takich jak tablice, powinna istnieć możliwość zobaczenia przedmiotu interpretacji z miejsca, w którym znajduje się panel 50

244 w przypadku takich mediów jak ulotki, do użycia w ruchu, interpretacja powinna odnosić się do określonych funkcji, które mogą zostać obejrzane lub w inny sposób docenione podczas zwiedzania miejsca 5. Interpretacja powinna zachęcać odwiedzających do zauważania i badania rzeczy, które ich otaczają i powinna przyciągać uwagę do określonych elementów, które mogą być oglądane, dotykane, słuchane, wąchane, czy smakowane. Tekst powinien odnosić się do jego czytelnika przez zastosowanie prostego, nietechnicznego języka, tworząc porównania pomiędzy tematem a powszechnymi doświadczeniami. Tekst może być również ożywiony przez zastosowanie pytań, cytatów i poezji. 6. Dla zapewnienia inkluzyjności, istnieje kilka sposobów na włączenie lokalnych społeczności w interpretację. Są to na przykład: przygotowanie planu interpretacji na przykład, może istnieć szereg grup tematycznych, warsztatów, czy spotkań publicznych, podczas których omawiane są kwestie związane ze znaczeniem dobra dziedzictwa. Interpretacja może zawierać ich wkład i przemyślenia tworzenie zawartości interpretacji może to obejmować przygotowanie skryptów lub cytatów dla paneli interpretacyjnych lub gablot muzealnych 7. Projekty i działania związane z różnymi dziedzinami sztuki, które mogą stanowić część interpretacji. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 51

245 8. Użycie narzędzi teleinformatycznych daje istotne możliwości dla interpretacji. Mogą one prezentować lokalne zasoby kulturowe w skali globalnej (choć stosowność jest tu zasadą wiodącą, szczególnie podczas zastosowania na miejscu). Dostępność mobilnych przewodników elektronicznych, potencjał wynikający z urządzeń przenośnych użytkownika, z interakcji skupionej na użytkowniku oraz personalizacji, w otoczeniu wewnętrznym i zewnętrznym, jest ekscytująca. 9. Należy wziąć pod uwagę potrzeby szkoleniowe personelu i wolontariuszy w zakresie interpretacji. Szkolenia mogą odbyć się za niewielkim kosztem i mogą się odnosić do takich kwestii praktycznych jak: obsługa działań interpretacyjnych na przykład, prawidłowe uruchamianie i wyłączanie ekranów dotykowych komputerów i projektorów utrzymanie urządzeń interpretacyjnych na przykład, smarowanie zawiasów obrotowych tablic, dobór farby do zamalowania zarysowań na gablocie (informacje te powinny zostać przedstawione w instrukcji obsługi i bieżącego utrzymania elementów interpretacyjnych) STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO Bariery dostępu fizycznego i intelektualnego Przygotowując projekty uwzględnione zostaną potrzeby wszystkich obecnych i przyszłych odwiedzających i zostaną wzięte pod uwagę potencjalne bariery dostępu fizycznego i intelektualnego. Jednak uniknięcie bądź usunięcie wszystkich barier fizycznych może być trudnym zadaniem, jeśli nie niemożliwym do wykonania. Szczególnie, gdy zachodzą wątpliwości dotyczące bezpieczeństwa, czy pojawiają się kwestie konserwatorskie. W takich przypadkach likwidacja barier może być niepożądana. Bariery intelektualne sprawiają, że treść interpretacji jest trudno przyswajalna na przykład tekst jest zbyt długi i zawiera język techniczny. Świadomość tej bariery skutkuje podawaniem informacji w różnych formatach, gdzie, jeśli odwiedzający nie chcą lub nie mogą czytać, mogą uzyskać treść na inne sposoby. Bariery sensoryczne sprawiają, że interpretacja jest trudna do odczytania lub usłyszenia na przykład tekst jest zbyt mały, by swobodnie go odczytać. Bariery fizyczne sprawiają, że dostęp do interpretacji jest utrudniony na przykład tablica znajduje się zbyt wysoko, co uniemożliwia jej użycie przez dzieci lub osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich. Bariery kulturowe polegają na tym, że nie uwzględniono perspektywy kulturowej różnych odwiedzających na przykład interpretacja jest wyłącznie w języku polskim i znajduje się w miejscu odwiedzanym przez turystów zagranicznych. Bariery finansowe wykluczają osoby o niskich przychodach na przykład w wyniku konieczności dodatkowej zapłaty za wycieczkę audio, oprócz kosztów dojazdu na miejsce i opłaty wejściowej. Bariery organizacyjne wykluczają odwiedzających ze względu na sposób, w jaki zapewniono interpretację na przykład program wydarzeń odbywających się wyłącznie w tygodniu. W niektórych przypadkach, społeczności lokalne (mieszkańcy), interesariusze lub właściciele/ operatorzy mogą nie chcieć publicznej interpretacji miejsca tam, gdzie uniemożliwiałyby to kwestie bezpieczeństwa, ochrony środowiska lub jakości życia. 52

246 Wybór środków przekazu Aby sprawić, że interpretacja i prezentacja będą angażowały odwiedzających, należy skorzystać z szerokiego zakresu rozwiązań, będą wśród nich: tablice zewnętrzne, wewnętrzne panele graficzne i tablice informacyjne, interpretacja na żywo: przedstawienia i wydarzenia teatralne, publikacje, pakiety zajęć (pakiety atrakcji), tablice interaktywne low-tech, tablice interaktywne high-tech, oznaczenia i tabliczki, urządzenia audiowizualne, urządzenia multimedialne, strony internetowe, media artystyczne, opracowania (materiały referencyjne) i czytelnie, przedmioty i stroje, programy informatyczne Priorytety, projekty, harmonogram i koszty Zostaną opracowane przez komitet ds. interpretacji wyłoniony wśród grupy interesariuszy w latach STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 53

247 5.11 Kwestie związane z zarządzaniem Ocena kwestii związanych z zarządzaniem, które będą miały wpływ na interpretację i udostępnianie turystyczne takie jak aspekty dostępu i preferencje, polityka ochrony, stan zatrudnienia i rozważania natury finansowej, w tym źródła finansowania, oraz sposoby pokonywania ograniczeń i przeciwności, jest w trakcie opracowywania Monitoring i ocena Po sporządzeniu planu realizacji Strategii zostanie zdefiniowane to, co ma zostać zrobione i zweryfikowana efektywność planu. Weryfikacja powinna zawierać kluczowe wskaźniki wydajności, metodologię zbierania danych i analizę wpływu czynników ekonomicznych, społeczno-kulturowych i środowiskowych inwestycji, zarówno przez komunikację znaczenia i zrozumienia dobra, jak i wkładu w zarządzanie ruchem turystycznym. STRATEGIA INTERPRETACJI I UDOSTĘPNIANIA TURYSTYCZNEGO 54

248 Strategia działań na wypadek wystąpienia zagrożeń

249

250 SPIS TREŚCI 1. Wstęp 2 2. Założenia i cele strategii 6 3. Zakres i odbiorcy Wartości dobra Strategia przygotowania na wypadek wystąpienia zagrożeń w czasie pokoju Postawy formalno-prawne Identyfikacja i ocena wystąpienia zagrożeń Współpraca na wypadek wystąpienia zagrożeń Monitoring zagrożeń Strategia przygotowania na wypadek wystąpienia zagrożeń w czasie wojny Postawy formalno-prawne Plany działania kryzysowego i ochrony Współpraca na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Wnioski 48

251 1. Wstęp

252

253 Państwo Polskie składając wniosek o wpis dobra jakim jest Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach na listę światowego dziedzictwa UNESCO przyjęło na siebie zobowiązane do zachowania dobra dla przyszłych pokoleń. Właściciele, zarządzający i inni interesariusze są odpowiedzialni za ochronę, zarządzanie i popularyzację wyjątkowej powszechnej wartości dobra. Zagrożenia mogące negatywnie oddziaływać na dobro można podzielić na dwie zasadnicze grupy zagrożenia o charakterze naturalnym (przyrodniczym) lub kulturowym (związanym z działalnością człowieka). Zagrożenia mogą mieć zasięg lokalny, regionalny, krajowy lub międzynarodowy. Tabela 1. Podział zagrożeń ze względu na ich charakterystykę. ZAGROŻENIA naturalne (przyrodnicze) kulturowe (związane z działalnością człowieka) STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ ruchy górotworu ulewy powodzie silne mrozy, intensywne opady śniegu osunięcia huragany wyładowania atmosferyczne pożary sukcesja naturalna inne urbanizacja industrializacja katastrofy i skażenia chemiczne złe utrzymanie wandalizm kradzieże nielegalne wykopaliska podpalenia wojny inne Strategie i plany ochrony przygotowywane na wypadek występowania zagrożeń są konstruowane w odniesieniu do podziału na zagrożenia mogące wystąpić w czasie pokoju oraz w czasie konfliktu zbrojnego. 4

254 Słowniczek Zagrożenia sytuacja, w której pojawia się prawdopodobieństwo powstania stanu niebezpiecznego dla otoczenia. Przyjmując za podstawę dziedziny, w których może wystąpić zagrożenie, wyróżnia się zagrożenia militarne i niemilitarne. Wśród zagrożeń niemilitarnych można z kolei wyróżnić: zagrożenie polityczne, zagrożenie ekonomiczne (gospodarcze), zagrożenie psychospołeczne, zagrożenie ekologiczne, zagrożenie wewnętrzne i inne. 1 Sytuacja kryzysowa sytuacja wpływająca negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołująca znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków. 2 Klęska żywiołowa sytuacja kryzysowa spowodowana przez siły natury, do której opanowania niezbędne jest rutynowe działanie odpowiednich służb oraz pomoc wyższego szczebla zarządzania. 3 Klęska żywiołowa katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem. W takich sytuacjach może być wprowadzony stan klęski żywiołowej będącym jednym ze stanów nadzwyczajnych. Wprowadza go Rada Ministrów na wniosek właściwego wojewody, lub z własnej inicjatywy. 4 Katastrofa nieszczęśliwy wypadek, wydarzenie powodujące tragiczne skutki. 5 Katastrofa naturalna zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu. 6 Katastrofa cywilizacyjna (techniczna) sytuacja kryzysowa powstała w wyniku zdarzenia losowego zakłócającego przebieg procesów technologicznych (awaria, błąd człowieka, atak terrorystyczny), do opanowania której konieczne jest wsparcie z zewnątrz. 7 Ochrona dóbr kultury zespół norm prawnych mających na celu ochronę dóbr kultury przed uszkodzeniem lub zniszczeniem, a także przed grabieżą w czasie konfliktu zbrojnego 8. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 1 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2008, s Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 (Dz. U Nr 89 poz. 590) 3 Dariusz Drewniacki, Prawne i organizacyjne aspekty ochrony zabytków (dóbr kultury) na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (szczególnych zagrożeń) w prawie polskim, źródło: 4 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2008, s Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1993, s Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2008, s Dariusz Drewniacki, Prawne i organizacyjne aspekty ochrony zabytków (dóbr kultury) na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (szczególnych zagrożeń) w prawie polskim, źródło: 8 Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979, s

255 2. Założenia i cele strategii

256

257 Zgodnie z przyjętą wizją podstawowym celem wszelkich działań jest ochrona, konserwacja i uwydatnienie wartości dobra jakim jest Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach, co pozwoli zachować dumną pamięć z osiągnąć przodków i przekazać dziedzictwo kolejnym pokoleniom. Głównym założeniem strategii jest przygotowanie na wypadek wystąpienia zagrożeń tak by móc wdrożyć mechanizmy przeciwdziałania lub minimalizowania skutków zagrożeń. Priorytetowo będą traktowane zagrożenia, które mogą mieć największy negatywny wpływ na wartości, dla których dobro zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO oraz te odnoszące się do ludzkiego życia, zdrowia i majątku. Do najważniejszych celów powstania Strategii na wypadek wystąpienia zagrożeń należą: pomoc zarządzającym miejscem światowego dziedzictwa UNESCO w identyfikacji ryzyka, ograniczeniu ryzyka i skutków katastrof o charakterze naturalnym i kulturowym, przedstawienie głównych zasad zarządzania ryzykiem oraz metodologii identyfikacji, oceny i ograniczenia ryzyka katastrof, pomoc w uzasadnieniu konieczności ochrony i konserwacji dobra wpisanego na listę światowego dziedzictwa UNESCO, wskazanie komplementarności Strategii przygotowania na wypadek wystąpienia zagrożeń z krajowymi i regionalnymi strategiami i planami zarządzania kryzysowego. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 8

258 STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 9

259 3. Zakres i odbiorcy

260

261 Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach obejmuje swym zakresem duży obszar oraz zróżnicowany zasób obiektów, o niejednorodnej strukturze własnościowej (własność państwowa, samorządowa, prywatna). Ochrona elementów dziedzictwa kulturowego zazębia się z ochroną elementów dziedzictwa przyrodniczego, a sam system odwadniania i utrzymania równowagi systemu wodnego posiada strategiczne znaczenie dla bezpieczeństwa miasta. Dobro jest potencjalnie narażone na różnego typu rodzaje zagrożeń o proweniencji naturalnej i kulturowej (związanej z działalnością człowieka). Z tego względu działania podejmowane na wypadek wystąpienia zagrożeń odnoszą się do różnych podstaw prawnych i wymagają połączenia działań wielu instytucji i osób. Zgodnie z przyjętym schematem współpracy na rzecz ochrony, konserwacji, prezentacji i zarządzania nominowanego dobra powołano Koordynatora ds. zarządzania miejscem światowego dziedzictwa UNESCO (Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej oraz Urząd Miasta Tarnowskie Góry), którego działania wspiera Komitet Sterujący grupa o charakterze konsultacyjno-decyzyjnym oraz Grupy Robocze odpowiadające za bieżącą konserwację i prezentację dobra. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 12

262 Tabela 2. Właściciele i interesariusze. Atrybuty A 1 Podziemia 0.1 Podziemne wyrobiska 1.0. Sztolnia Głęboka Fryderyk 1.1 Szyb Pokój 1.2 Szyb Bohr 1.3 Szyby Staszic i maszynowy 1.4 Szyb Pomóc Szczęściu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 (świetlik, szyb Karlik) 1.6 Szyb sztolniowy nr 17 (świetlik, szyb Sylwester) Główni interesariusze Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Tarnogórski Klub Taternictwa Jaskiniowego Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Właściciel prywatny Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Właściciel prywatny Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 13

263 Tabela 2. Właściciele i interesariusze, cd. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Atrybuty 1.7 Szyb sztolniowy nr 13 (świetlik, szyb Ewa) 1.8 Szyb sztolniowy nr 5 (świetlik, szyb Adam) 2.0 Sztolnia Boże Wspomóż 2.1 Szyb Anioł 2.2 Szyb Żmija 2.3 Szyb Szczęść Boże 2.4 Szyb Heinitz 2.5 Szyb Reden 2.6 Szyb Kaehler 2.7 Szyb Frederica A2. Portal i roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk 1.9 Portal wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyk Główni interesariusze Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Powiat Tarnogórski Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Właściciel prywatny Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Właściciel prywatny Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o. o. w Tarnowskich Górach Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Właściciel prywatny Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Urząd Gminy Zbrosławice Stowarzyszenie Trasy Rowerowe 14

264 STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 15

265 Tabela 2. Właściciele i interesariusze, cd. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Atrybuty 1.10 Roznos Głębokiej Sztolni Fryderyk A3. Portal i roznos Sztolni Boże Wspomóż 2.8 Portal wylotu Sztolni Boże Wspomóż 2.9 Roznos Sztolni Boże Wspomóż A4. Stacja Wodociągowa Staszic 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic A5. Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) A6. Srebrna Góra i hałda popłuczkowa 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk A7. Teren dawnej Kopalni Fryderyk 3.5 Teren dawnej Kopalni Fryderyk i park Kunszt A8. Park miejski 3.6 Park miejski Główni interesariusze Urząd Gminy Zbrosławice Właściciel prywatny Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Zarząd Województwa Śląskiego Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Polskie Koleje Państwowe Właściciel prywatny Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie na rzecz zabytków fortyfikacji Pro Fortalicium Stowarzyszenie Trasy Rowerowe PGL LP Nadleśnictwo Brynek Urząd Miasta Bytom Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Właściciele prywatni Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie na rzecz zabytków fortyfikacji Pro Fortalicium Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Właściciel prywatny Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych Stowarzyszenie Trasy Rowerowe Powiat Tarnogórski Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Właściciel prywatny Stowarzyszenie Trasy Rowerowe 16

266 STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 17

267 4. Wartości dobra

268

269 Dokument nominacyjny oraz plan zarządzania określają wartości, dla których dobro zostało nominowane do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Wartości te muszą być chronione i środki związane z ich zachowaniem dla przyszłych pokoleń będą traktowane jako priorytet zarządzania. Wyjątkowa powszechna wartość (i) stanowi wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka Rozległa sieć podziemnych sztolni oraz ich funkcjonalnych elementów łączących szyby i kanały na powierzchni, wraz z pionierskim systemem wodociągów, zintegrowanym z systemem gospodarowania podziemną wodą pochodzenia górniczego, stanowią arcydzieło inżynierii hydraulicznej z okresu od połowy szesnastego do końca dziewiętnastego wieku. Reprezentują one szczyt europejskich umiejętności w zakresie technologii odwodnienia w czasie, kiedy inżynieria górnicza tworzyła zaplecze dla rozwoju pierwszych wielkoskalowych instalacji wodociągowych opartych na silnikach parowych pompujących wodę gruntową; (ii) ukazuje znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu Wyjątkowo rozległa i dostępna sieć podziemna, w tym system odwodnienia kopalni, sieć wydobycia rud i ich przejawy widoczne w topografii trenu, wraz z pionierskimi i zintegrowanymi urządzeniami doprowadzającymi wodę, stanowią od samego początku świadectwo szerszych systemów społeczno- -technicznych na świecie. Stanowią one dowód na wymianę technologii, idei i wiedzy w zakresie inżynierii górnictwa, systemów metalurgicznych i instalacji wodociągowych pomiędzy wiodącymi ośrodkami górniczymi a ośrodkami przemysłowymi w Saksonii, Bohemii, na Węgrzech, w Brytanii i Polsce; STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ (iii) niesie unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji, która nadal żyje bądź już zanikła Zabytkowe podziemne środowisko górnicze oraz bezpośrednio połączone z nimi struktury powierzchniowe, w tym upamiętniające parki publiczne i rezerwaty przyrody, ponownie wykorzystujące, a jednocześnie zachowujące charakterystyczną topografię górniczą, są chronione przez aktywne działania kulturowe o długiej tradycji, poświęcone zachowaniu i umożliwieniu dostępu publicznego do dziedzictwa. Dobro stanowi świadectwo 500-letnich tradycji górniczych oraz zobowiązania do jego ochrony, od poziomu lokalnego do poziomu państwa, ale również odzwierciedla wkład Polski w zachowanie części najbardziej znaczącego podziemnego dziedzictwa górniczego świata; (iv) stanowi wybitny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości Materialne pozostałości po głównej, zintegrowanej infrastrukturze wodociągowej, wraz z niezwykle dostępną i rozległą siecią podziemną, składającą się z 50 km chodników odwadniających i 150 km pomocniczych chodników odwadniających, jak również chodników transportowych, szybów i rozległych komór po wydobyciu złóż, wraz z bezpośrednio powiązanymi strukturami powierzchniowymi i krajobrazowymi, stanowią unikalny i trwały zespół górnictwa rudnego i gospodarowania wodą. Zespół 20

270 ten wyróżnia się istotnym udziałem w produkcji ołowiu i cynku, który zaspokajał ówczesne międzynarodowe zapotrzebowanie na surowce dla celów metalurgicznych i w budownictwie; oraz zawierający system gospodarowania wodną, który w pełni grawitacyjne odwadniał kopalnię i zaspokajał potrzeby najbardziej uprzemysłowionego i zurbanizowanego regionu w Polsce, jednego z największych w Europie, stanowiąc unikalny i pionierski model zrównoważonej gospodarki wodną w czynnym środowisku górniczym. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 21

271 5. Strategia przygotowania na wypadek wystąpienia zagrożeń w czasie pokoju

272

273 Zgodnie z międzynarodowymi standardami uznano, iż priorytetowo będą traktowane zagrożenia, które mogą mieć największy negatywny wpływ na wartości, dla których dobro zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO oraz te odnoszące się do ludzkiego życia, zdrowia i majątku. Podstawowymi elementami systemu ochrony zabytków w sytuacji zagrożenia są: dokumentacja chronionych dóbr kultury, w tym zabytków, przygotowanie planów ochrony i organizacyjnych planów współdziałania, teoretyczne wykształcenie i praktyczne przygotowanie odpowiednich służb. Przedstawione w niniejszym dokumencie zasady planowania i podejmowania działań na wypadek wystąpienia zagrożeń zostały oparte na obowiązujących w Polsce przepisach prawnych oraz wypracowane przez zarządzających i interesariuszy w procesie konsultacji społecznych i uzgodnień Podstawy formalno-prawne W czasie pokoju mogą wystąpić zagrożenia o proweniencji naturalnej (przyrodniczej) i kulturowej (związanej z działalnością człowieka) wspomniane powyżej. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Zasadniczymi dokumentami obowiązującymi w Polsce, które określają podstawowe działania na wypadek wystąpienia zagrożeń w czasie pokoju są: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz.U. 1997, nr 78 poz. 483 z późn. zm.) 2. Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 (Dz. U. 2007, nr 89 poz. 590 z późn. zm) 3. Ustawa o stanie klęski żywiołowej z dnia 18 kwietnia 2002 r. (Dz. U. 2002, nr 62, poz. 558 z późn. zm.) 4. Ustawa o ochronie przeciwpożarowej z dnia 24 sierpnia 1991 (Dz. U. 2009, nr 178, poz z późn, zm.) 5. Ustawa o wojewodzie i administracji rządowej w województwie z dnia 23 stycznia 2009 r. (Dz. U. 2009, nr 31, poz. 206) 6. Ustawa Kodeks postępowania administracyjnego z dnia 14 czerwca 1960 r. (Dz. U. 2013, poz. 267) 7. Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 listopada 1967 r. (Dz. U. 2015, poz. 144) 8. Ustawa o ochronie osób i mienia z dnia 22 sierpnia 1997 (Dz. U. 1997, Nr 114, poz. 740 z późn. zm.) 9. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 (Dz. U nr 162 poz z późn. zm.) 10. Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U nr 92 poz. 880 z późn. zm.) 11. Ustawa o lasach z 28 września 1991 r. (Dz. U nr 101 poz. 444 z późn. zm.) 12. Ustawa Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 (Dz. U Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). 13. Rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie wymagań, jakim powinien odpowiadać plan postępowania na wypadek zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego, mienia oraz środowiska naturalnego z dnia 8 listopada 2002 r. (Dz. U. 2002, nr 194, poz. 1632) 24

274 14. Zarządzenie Nr 86 Prezesa Rady Ministrów w sprawie organizacji i trybu pracy Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego z dnia 14 sierpnia 2008 r. (M.P. z 2008 r. nr 61, poz. 538) 15. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Raportu o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego z dnia 30 kwietnia 2010 r. (Dz. U. 2010, nr 83, poz. 540) 16. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie określenia organów administracji rządowej, które utworzą centra zarządzania kryzysowego, oraz sposobu ich funkcjonowania z dnia 15 grudnia 2009 r. (Dz. U. z 2009, nr 226, poz. 1810) 17. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie organizacji i trybu działania Rządowego Centrum Bezpieczeństwa z dnia 10 lipca 2008 r. (Dz. U. 2008, nr 128, poz. 821) 18. Rozporządzenie Ministra Kultury w sprawie organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków z dnia 9 kwietnia 2004 (Dz. U. Nr 75, poz. 706) 19. Rozporządzenie Ministra Kultury w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych z dnia 26 sierpnia 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 212, poz. 2153) 5.2. Identyfikacja i ocena wystąpienia zagrożeń W ramach prac nad dokumentacją wniosku oraz planem zarządzania zostały zidentyfikowane zagrożenia mogące negatywnie wpłynąć na dobro, dokonano także oceny prawdopodobieństwa ich wystąpienia. W czasie pokoju wśród najważniejszych zagrożeń o charakterze naturalnym wyodrębniono: powodzie/ susze (zaburzenie równowagi wodnej ), pożary, szkody górnicze/ zapadnięcia, osuwiska oraz sukcesję naturalną. Fundamentalne zagrożenie dla podziemi mogą stanowić zaburzenie równowagi wodnej (susze, powodzie) oraz brak drożności systemu wodnego (sukcesja naturalna, presja urbanistyczna), które mogą zniszczyć podziemny system wyrobisk, zagrozić wartościom dobra oraz ograniczyć dostęp do zabytku, a także negatywnie wpłynąć na bezpieczeństwo zwiedzających i opiekujących się dobrem. Intensywne opady deszczu mogą spowodować podniesienie poziomu wód gruntowych oraz cofnięcie wody, co z kolei może wpłynąć negatywnie na zmianę środowiska wewnątrz sztolni i szybów oraz destrukcję zabytkowej substancji (kamienne i ceglane obudowy szybów i sztolni, portale wylotów sztolni, metalowe wyposażenie, elementy drewniane). Podkreślić należy, iż utrzymanie drożności systemu wodnego ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa miasta i zachowania jego struktury urbanistycznej. Ważnym zagrożeniem jest także sukcesja naturalna, która może negatywnie oddziaływać na części podziemne dobra. Wrastające korzenie drzew niszczą kamienne i ceglane obudowy szybów i sztolni. Mogą również powodować zawały i zatory i doprowadzić do utraty drożności systemu wodnego. Naturalna sukcesja i brak działań pielęgnacyjnych mogą mieć negatywny wpływa na naziemne elementy dobra (zarastająca hałda popłuczkowa, kopiec pamiątkowy w Parku Kunszt oraz szyby mogą zostać zniszczone, sytuacja ta może doprowadzić także do utraty wartości krajobrazowych). W czasie pokoju za najważniejsze zagrożenia o charakterze kulturowym uznano brak systematycznych działań pielęgnacyjnych i konserwatorskich, presję urbanistyczną i ewentualne, negatywne zmiany w polityce przestrzennej oraz wandalizm (brak monitoringu i bezpieczeństwa obiektów). STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 25

275 Tabela 3. Identyfikacja i ocena wystąpienia ryzyka. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Atrybuty Zagrożenia naturalne Zagrożenia kulturowe powodzie, susza (zaburzenia równowagi wodnej) pożary szkody górnicze/ zapadnięcia osuwiska sukcesja naturalna wandalizm, kradzieże złe utrzymanie A 1 Podziemia 0.1 Podziemne wyrobiska 1.0 Głęboka Sztolnia Fryderyk 1.1 Szyb Pokój 1.2 Szyb Bohr 1.3 Szyby Sztaszic i maszynowy 1.4 Szyb Pomoc Szczęściu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 (świetlik, Karlik) 1.6 Szyb Sylwester (szyb sztolniowy, świetlik nr 17) 1.7 Szyb Ewa (szyb sztolniowy, świetlik nr 13) 1.8 Szyb Adam (szyb sztolniowy, świetlik nr 5) 2.0 Sztolnia Boże Wspomóż 2.1 Szyb Anioł 2.2 Szyb Żmija 2.3 Szyb Szczęść Boże presja urbanistyczna 26

276 Tabela 3. Identyfikacja i ocena wystąpienia ryzyka, cd. 2.4 Szyb Heinitz 2.5 Szyb Reden 2.6 Szyb Kaehler 2.7 Szyb Fryderyka A 2 Portal i roznos Głębokiej Sztolni Kopalni Fryderyk 1.9 Portal wylotu Głębokiej Sztolni Kopalni Fryderyk 1.10 Roznos Głębokiej Sztolni Kopalni Fryderyk A 3 Portal i roznos Sztolni Boże Wspomóż 2.8 Portal wylotu Sztolni Boże Wspomóż 2.9 Roznos Sztolni Boże Wspomóż A 4 Stacja Wodociągowa Staszic 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic A 5 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) A 6 Srebrna Góra i hałda popłuczkowa 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk A 7 Teren dawnej Kopalni Fryderyk 3.5 Teren dawnej Kopalni Fryderyk z parkiem Kunszt A 8 Park miejski 3.6 Park miejski STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 27

277 Na ocenę ryzyka wpływa wiele czynników, w tym cechy charakterystyczne poszczególnych atrybutów, sposoby użytkowania, wyposażenie i opracowanie lub nie planów ochrony. Tabela 4. Czynniki wpływające na ocenę ryzyka. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Atrybuty A 1 Podziemia 1.4 Szyb Pomoc Szczęściu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 Współrzędne punktu centralnego N E Cechy fizyczne Pracownicy, zwiedzający Zabytki ruchome, wyposażenie, archiwa Plany (ewakuacji, ochrony) 0.1 Podziemne struktury architektoniczne*, wyrobiska stała ekspozycja w wodzie struktury architektoniczne, 1.0 Głęboka stała ekspozycja w wodzie, Sztolnia Fryderyk drzewa/lasy w otoczeniu 1.1 Szyb Pokój drzewa/lasy w otoczeniu 1.2 Szyb Bohr struktury architektoniczne, struktury ziemne, drzewa/lasy w otoczeniu 1.3 Szyby Sztaszic budynki/budowle, i maszynowy struktury architektoniczne struktury architektoniczne, struktury ziemne, drzewa/lasy w otoczeniu (świetlik, Karlik) 1.6 Szyb Sylwester (szyb sztolniowy, świetlik nr 17) 1.7 Szyb Ewa (szyb sztolniowy, świetlik nr 13) 1.8 Szyb Adam (szyb sztolniowy, świetlik nr 5) 2.0 Sztolnia Boże Wspomóż budynki/budowle, struktury ziemne, drzewa/lasy w otoczeniu budynki/budowle, struktury architektoniczne, drzewa/lasy w otoczeniu budynki/budowle, struktury architektoniczne, drzewa/lasy w otoczeniu budynki/budowle, struktury architektoniczne, drzewa/lasy w otoczeniu struktury architektoniczne, stała ekspozycja w wodzie, drzewa/lasy w otoczeniu 2.1 Szyb Anioł struktury architektoniczne struktury architektoniczne, 2.2 Szyb Żmija struktury ziemne, drzewa/lasy w otoczeniu 2.3 Szyb Szczęść Boże 2.4 Szyb Heinitz struktury architektoniczne, struktury ziemne, drzewa/lasy w otoczeniu struktury ziemne, drzewa/lasy w otoczeniu 2.5 Szyb Reden struktury ziemne 2.6 Szyb Kaehler struktury architektoniczne 2.7 Szyb Fryderyka struktury architektoniczne 28

278 Tabela 4. Czynniki wpływające na ocenę ryzyka, cd. A 2 Portal i roznos Głębokiej Sztolni Kopalni Fryderyk 1.9 Portal wylotu Głębokiej Sztolni Kopalni Fryderyk 1.10 Roznos Głębokiej Sztolni Kopalni Fryderyk A 3 Portal i roznos sztolni Boże Wspomóż 2.8 Portal wylotu sztolni Boże Wspomóż 2.9 Roznos sztolni Boże Wspomóż A 4 Stacja Wodociągowa Staszic 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic A 5 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) A 6 Srebrna Góra i hałda popłuczkowa 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk A 7 Teren dawnej Kopalni Fryderyk 3.5 Teren dawnej Kopalni Fryderyk z parkiem Kunszt A 8 Park miejski 3.6 Park miejski N ,28 E ,06 N ,82 E ,53 E ,12 E ,50 N ,01 E ,12 N E ,85 N ,23 E ,68 N ,55 E ,31 budynki/budowle, struktury architektoniczne, stała ekspozycja w wodzie, drzewa/lasy w otoczeniu stała ekspozycja w wodzie, drzewa/lasy w otoczeniu budynki/budowle, struktury architektoniczne, stała ekspozycja w wodzie stała ekspozycja w wodzie budynki/budowle, struktury architektoniczne, stała ekspozycja w wodzie topografia topografia, drzewa/lasy w otoczeniu struktury ziemne, drzewa/lasy w otoczeniu topografia, drzewa/lasy w otoczeniu budynki/budowle, topografia, drzewa/lasy w otoczeniu * struktury architektoniczne kamienne, drewniane, ceglane i betonowe obudowy szybów i sztolni STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 29

279 W przeszłości odnotowano zdarzenia, które miały/mają wpływ na stan zachowania dobra. Wśród najistotniejszych wymienić należy: zapadliska (np.: zapadnięcie się i oderwanie fragmentu kamiennej obudowy Głębokiej Sztolni Fryderyk w rejonie wylotu sztolni, do którego doszło na skutek wrastania korzeni drzew w obudowę kamienną obudowę, 0.1), wandalizm (1.9), w tym zasypywanie wyrobisk (3.2), sukcesję naturalną i brak działań pielęgnacyjnych (0.1, 1.1, 1.2, 1.4, 1.5, 1.8, 2.3, 2.4, 2.5, 3.4, 3.5, 1.9, 1.10), naruszanie struktury hałdy popłuczkowej na skutek intensywnej aktywności quadów (3.4). Podjęto działania mające na celu zahamowanie negatywnych zdarzeń i ich skutków, a konkretne zadania zostały określone w planie zadań na najbliższe 5 lat Współpraca na wypadek wystąpienia zagrożeń Za bezpieczeństwo dobra oraz pracujących i przebywających na terenach potencjalnego wpisu ludzi odpowiadają właściciele poszczególnych obszarów i obiektów oraz lokalne, regionalne i krajowe władze. Koordynator planu zarządzania miejscem światowego dziedzictwa powinien być powiadamiany przez właścicieli, władze lokalne oraz innych interesariuszy o wszystkich zagrożeniach, które mogą zaistnieć lub wydarzeniach, które zaistniały w odniesieniu do dobra. Odpowiednia procedura w ramach istniejącego systemu, która pozwoli koordynatorowi na zbieranie informacji, dokumentowanie oraz współpracę przy czynnościach ratunkowych i zabezpieczających, powinna być wypracowana w ciągu 5 lat. W zależności od charakteru zagrożenia i czasu jego wystąpienia (czas pokoju lub czas wojny) wszelkie działania podejmowane zgodnie z ramowym schematem postępowania muszą być skoordynowane z odpowiednimi ogólnymi procedurami opracowanymi na wypadek wystąpienia zagrożeń. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ W ramach obowiązującego w Polsce prawa i systemu zarządzania kryzysowego, w tym dotyczącego konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, działają odpowiednie struktury. System zarządzania kryzysowego jest wieloszczeblowy i składa się z następujących komponentów: a) organów zarządzania kryzysowego, b) organów opiniodawczo-doradczych właściwych w sprawach inicjowania i koordynowania działań podejmowanych w zakresie zarządzania kryzysowego, c) centrów zarządzania kryzysowego, utrzymujących 24-godzinną gotowość do podjęcia działań. Tabela 5. System zarządzania kryzysowego w Polsce. Szczebel administracyjny Krajowy Resortowy Wojewódzki Powiatowy Gminny Organ zarządzania kryzysowego Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów Minister kierujący działem administracji rządowej, Kierownik organu centralnego Wojewoda Starosta powiatu Wójt, Burmistrz, Prezydent miasta Organ opiniodawczo-doradczy Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego Zespół Zarządzania Kryzysowego (ministerstwa, urzędu centralnego) Wojewódzki Zespół Zarządzania Kryzysowego Powiatowy Zespół Zarządzania Kryzysowego Gminny Zespół Zarządzania Kryzysowego Centrum Zarządzania Kryzysowego Rządowe Centrum Bezpieczeństwa Centrum Zarządzania Kryzysowego (ministerstwa, urzędu centralnego) Wojewódzkie Centrum Zarządzania Kryzysowego Powiatowe Centrum Zarządzania Kryzysowego Mogą być tworzone gminne (miejskie) centra zarządzania kryzysowego (nie ma obowiązku) 30

280 Rządowe Centrum Bezpieczeństwa 10 jest strukturą ponadresortową, której celem jest zoptymalizowanie i ujednolicenie postrzegania zagrożeń przez poszczególne resorty, a tym samym podwyższenie stopnia zdolności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami przez właściwe służby i organy administracji publicznej. Cele Rządowego Centrum Bezpieczeństwa to: dokonywanie pełnej analizy zagrożeń, w oparciu o dane uzyskiwane ze wszystkich możliwych ośrodków kryzysowych funkcjonujących w ramach administracji publicznej oraz w oparciu o dane od partnerów międzynarodowych, opracowywanie optymalnych rozwiązań pojawiających się sytuacji kryzysowych, a także koordynowanie przepływu informacji o zagrożeniach, stworzenie katalogu zagrożeń, monitorowanie zagrożeń, uruchamianie procedur zarządzania kryzysowego na poziomie krajowym, realizacja zadań planistycznych i programowych z zakresu zarządzania kryzysowego i ochrony infrastruktury krytycznej, nadzór nad spójnością procedur reagowania kryzysowego, organizowanie i prowadzenie szkoleń i ćwiczeń z zakresu zarządzania kryzysowego, realizacja zadań z zakresu przeciwdziałania, zapobiegania i likwidacji skutków zdarzeń o charakterze terrorystycznym, współpraca międzynarodowa, szczególnie z NATO i UE w ramach zarządzania kryzysowego. Centrum zapewnia obsługę Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, Zespołu i ministra właściwego do spraw wewnętrznych w sprawach zarządzania kryzysowego oraz pełni funkcję krajowego centrum zarządzania kryzysowego. Jest państwową jednostką budżetową podległą Prezesowi Rady Ministrów. Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego jest organem opiniotwórczo-doradczym, właściwym w sprawach inicjowania i koordynowania działań podejmowanych w zakresie zarządzania kryzysowego (art. 8 i 9 Ustawy o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 roku). W skład Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego (RZZK) wchodzą: Prezes Rady Ministrów przewodniczący Zespołu, Minister Obrony Narodowej i minister właściwy do spraw wewnętrznych zastępcy przewodniczącego, minister właściwy do spraw administracji publicznej, Minister Spraw Zagranicznych, Minister Koordynator Służb Specjalnych ( jeżeli został powołany), inne organy administracji rządowej w zależności od potrzeb. Sekretarzem Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego jest Dyrektor Rządowego Centrum Bezpieczeństwa. Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego może obradować w trybie jawnym jak i niejawnym. Centrum zapewnia obsługę Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, Zespołu i ministra właściwego do spraw wewnętrznych w sprawach zarządzania kryzysowego oraz pełni funkcję krajowego centrum zarządzania kryzysowego. W ramach Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego funkcjonuje Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego. Do zadań wydziału należy między innymi realizowanie zadań z zakresu zarządzania kryzysowego oraz nadzorowanie tworzenia procedur i realizacji zadań w ramach Narodowego Systemu Pogotowia Kryzysowego dla województwa śląskiego 11. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ W strukturze Wydziału powołano między innymi Oddział Zarządzania Kryzysowego (ZK/I), w ramach którego działa Zespół ds. Usuwania Skutków Klęsk Żywiołowych (ZK/Ia) oraz Wojewódzkie Centrum 10 Rządowe Centrum Bezpieczeństwa rozpoczęło działalność 2 sierpnia 2008 roku. Powstało na podstawie ustawy o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 r. i rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie organizacji i trybu działania Rządowego Centrum Bezpieczeństwa z dnia 10 lipca 2008 r. 11 Szczegółowy zakres zadań realizowanych przez Wydział znajduje się w Regulaminie Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. 31

281 Zarządzania Kryzysowego (WCZK ZK/II), w ramach którego działa Zespół Dyżurnych (ZK/IIa) 12. Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego opracował Wytyczne Wojewody Śląskiego, Szefa Obrony Cywilnej Województwa w sprawie realizacji zadań zakresie obrony cywilnej i zarządzania kryzysowego w województwie śląskim w 2015 roku. Zgodnie z tym dokumentem w celu zapewnienia wysokiego poziomu przygotowań obrony cywilnej i zarządzania kryzysowego w roku 2015 należy w zakresie organizacyjnym dokonać na każdym szczeblu (wojewódzkim, powiatowym, gminnym) kontroli prowadzenia poprawności aktualizacji ww. planów w oparciu o prowadzone kontrole roczne. Informacje o wykonanych czynnościach i sposobie realizacji zadania należy umieszczać w protokołach pokontrolnych, czynnościami tymi objąć również Plany Ochrony Zabytków (pkt.1, podpkt 4, str. 3 Wytycznych), a także dokonać sprawdzenia aktualizacji planów ochrony zabytków na poziomie terenowym. Plany należy sprawdzić pod kątem Realizacji zapisów Rozporządzenia Ministra Kultury a dnia r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (pkt. 1, podpkt. 7, str. 4 Wytycznych). Wśród zadań w zakresie przygotowania i realizacji przedsięwzięć obrony cywilnej i zarządzania kryzysowego na rok 2015, wymieniono aktualizację Planów Obrony Cywilnej oraz powiązanych z nimi procedur, załączników funkcjonalnych, w tym Planu Ewakuacji III, a także planów dotyczących Ochrony Zabytków Kultury. Zakresem realizacji objęto województwo i powiat (I i II kwartał), przy czym gminy i powiaty zobowiązane są do dokonania aktualizacji Planu Ochrony Zabytków Kultury w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków (pkt. 1 tabeli, str. 7 załącznik do Wytycznych). STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Warto wspomnieć, iż od 2002 roku przy Komendancie Głównym Państwowej Straży Pożarnej działa Rada Programowa do spraw Ochrony Dóbr Kultury przed Nadzwyczajnymi Zagrożeniami, która jest stałym organem opiniodawczo-doradczym Komendanta Głównego w sprawach związanych z zabezpieczeniem dóbr kultury. Zadaniem Rady jest opracowywanie i formułowanie wniosków dotyczących zadań szkoleniowych realizowanych przez Centrum Szkolenia Ochrony Ludności i Dóbr Kultury, funkcjonujące w Szkole Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie. Skład Rady Programowej oraz zasady jej działania określa regulamin zatwierdzony przez Komendanta Głównego PSP. W składzie Rady Programowej uczestniczą przedstawiciele: Ministra Spraw Wewnętrznych, Ministra Obrony Narodowej, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej. Posiedzenia Rady Programowej zwołuje przewodniczący nie rzadziej niż 2 razy w roku 13. Zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Wojewódzki Konserwator Zabytków wykonuje zadania i kompetencje wojewody w zakresie ochrony zabytków i wchodzi w skład zespolonej administracji wojewódzkiej. Do zadań wojewódzkiego konserwatora zabytków należy między innymi opracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów (Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r, Rozdział 9 Art. 89, Art. 91. ust. 4, pkt 7; Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz z późn. zm.). Zgodnie z zapisami Rozporządzenia Ministra Kultury w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków z dnia 25 sierpnia 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 212, poz. 2153) działaniami związanymi 12 Więcej informacji na stronie Urzędu: 13 za: 32

282 z ochroną zabytków zajmują się kierownicy jednostek organizacyjnych, czyli takich dóbr kultury, które są wpisane do rejestru zabytków lub wchodzą w skład muzeów i bibliotek, teatrów, oper, operetek, filharmonii, galerii, szkół artystycznych, stowarzyszeń twórców i innych, jeżeli ich charakter zabytkowy jest oczywisty. Prace przygotowawcze w zakresie ochrony ruchomych i nieruchomych zabytków są prowadzone przez dyrektorów (kierowników) muzeów, bibliotek jak i również innych instytucji oraz użytkowników i właścicieli dóbr kultury. Kierownicy jednostek organizacyjnych są zobowiązani przed wystąpieniem zagrożenia: sporządzić wykaz nieruchomych dóbr kultury przewidzianych do objęcia pracami zabezpieczającymi w okresie zagrożenia; sporządzić wykaz ruchomych dóbr kultury przewidzianych do ukrycia na miejscu, rozśrodkowania lub ewakuacji; wyznaczyć i przygotować pomieszczenia do ukrycia dóbr kultury podlegających ewakuacji, rozśrodkowaniu oraz dla tych, które pozostają na miejscu; zapewnić odpowiednie siły i środki do wykonania zadań związanych z ochroną dóbr kultury; opracować plan ochrony dóbr kultury zawierający przedsięwzięcia i czynności przewidziane do realizacji w czasie zagrożenia. W czasie zagrożenia kierownicy powinni: przeprowadzić ewakuację, rozśrodkowanie lub ukrycie na miejscu ruchomych dóbr kultury, przystąpić do prac związanych z zabezpieczeniem nieruchomych dóbr kultury, wykonać inne zadania w zakresie ochrony dóbr kultury przewidziane na ten okres, w razie ogłoszenia mobilizacji przystąpić do pełnej realizacji zadań związanych z ochroną dóbr kultury, zgodnie z ustaleniami i planami w tym zakresie. Koordynatorem prac przygotowawczych prowadzonych na terenie województwa jest właściwy konserwator zabytków, działający w porozumieniu z szefem obrony cywilnej województwa. Koordynatorem prac przygotowawczych prowadzonych na terenie kraju jest Generalny Konserwator Zabytków działający w porozumieniu z Szefem Obrony Cywilnej Kraju. Obrona cywilna Obrona cywilna jest ukierunkowana na ochronę ludności, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny, współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych, zagrożeń środowiska i usuwaniu ich skutków. Zadaniami obrony cywilnej są także ochrona zakładów pracy, urządzeń użyteczności publicznej oraz dóbr kultury. Zadania te obejmują w szczególności: wykrywanie zagrożeń oraz ostrzeganie i alarmowanie, organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczych, walkę z pożarami, zabezpieczanie dóbr kultury, urządzeń użyteczności publicznej i ważnej dokumentacji, przygotowanie oraz prowadzenie likwidacji skażeń i zakażeń, doraźne przywracanie działania niezbędnych służb użyteczności publicznej, w tym pomocy w budowie i odbudowie awaryjnych ujęć wody, STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 33

283 doraźna pomoc w przywracaniu i utrzymaniu porządku na obszarach dotkniętych klęskami żywiołowymi. Zadania obrony cywilnej w okresie pokoju obejmują: działalność planistyczną i prace organizacyjne, działalność szkoleniową i upowszechniającą w zakresie obrony cywilnej, przygotowanie ludności do uczestnictwa w powszechnej samoobronie, współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz w usuwaniu ich skutków, które realizowane są przez inne podmioty reagowania. Organa administracji rządowej, inne organa władzy i administracji państwowej oraz organa samorządu terytorialnego są obowiązane zapewnić przygotowanie i realizację prac w zakresie ochrony dóbr kultury na wypadek zagrożenia zgodnie z ich właściwością Monitoring zagrożeń Zagrożenia wyodrębnione na podstawie analizy należy systematycznie monitorować. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Obecnie Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej prowadzi specjalistyczny monitoring poziomu wód podziemnych dla tras turystycznych Zabytkowej Kopalni Srebra i Sztolni Czarnego Pstrąga pod kątem bezpieczeństwa ruchu turystycznego i obiektów. Ilość przepływających wód podziemnych w rejonie trasy turystycznej Zabytkowej Kopalni Srebra jest mierzona codziennie, odczytu dokonuje się na wodomierzach w rząpiu szybu Anioł i w szybie Szczęść Boże. Dla trasy turystycznej Sztolni Czarnego Pstrąga, poziom wody sztolni Fryderyk, jest rejestrowany codziennie na podszybiu szybu Sylwester. Wyniki kontroli są wpisywane do specjalnej książki stanu wody. Bezpieczny poziom wody dla Zabytkowej Kopalni Srebra został ustalony na poziomie cm, dla Sztolni Czarnego Pstrąga maksymalny, bezpieczny poziom wody wynosi 110 cm (po przekroczeniu tego stanu wody, ruch turystyczny zostaje zatrzymany). Poziom wód podziemnych jest monitorowany i mierzony również na wodowskazach w szybie Staszic, przez pracowników GPW. Cztery razy w roku, pracownicy naukowi Uniwersytetu Śląskiego dokonują pomiarów wody (przepływ wody, poziom wody, poziom zanieczyszczeń) dla Sztolni Fryderyk, w trzech punktach (szyb Staszic, szyb Sylwester, wylot sztolni). Wyniki pomiarów są dokumentowane i przekazywane do głównego hydrologa tras turystycznych Zabytkowej Kopani Srebra i Sztolni Czarnego Pstrąga. Stowarzyszenie prowadzi zwyczajowo monitoring stanu zachowania elementów dobra poza granicami swojego gospodarowania. Dotyczy to między innymi wylotów sztolni i roznosów oraz szybów. Jednocześnie, również zwyczajowo, Stowarzyszenie monitoruje zmiany w dokumentach planistycznych pod kątem zachowania krajobrazu pogórniczego. Urząd miasta prowadzi bieżący przegląd utrzymania Parku Miejskiego i Parku Kunszt oraz parku kulturowego Hałda popłuczkowa. 34

284 Plan Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie identyfikuje istniejące i potencjalne zagrożenia dla zachowania właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków zwierząt i ich siedlisk będących przedmiotami ochrony. Działania ochronne przyjęte w Planie Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie są zgodne z celami ochrony nominowanego dobra światowego dziedzictwa. Działania dotyczące monitoringu stanu przedmiotów ochrony oraz monitoringu realizacji działań ochronnych dla obszaru Natura 2000 to: coroczna kontrola drożności szybu/wlotu, stanu technicznego, stanu zabezpieczeń i konserwacja zamknięcia i samej kraty (np. wymiana zamka / kłódki, zabezpieczenie przed korozją, malowanie), monitoring zimowy oraz kontrola stanu zachowania korytarzy. Ocena wskaźników parametru populacji i siedliska gatunku. Zgodnie z metodyką monitoringu GIOŚ. Monitoring odbywa się nie rzadziej niż co 4 lata. Instytucją nadzorującą powyższe działania jest Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach. Monitoring w zakresie ochrony zabytków prowadzi Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach (w szczególności obiekty i obszary wpisane do rejestru zabytków) oraz Powiatowy Konserwator Zabytków (w szczególności obiekty i obszary wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków). Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej odpowiada za monitoring podziemnych tras turystycznych Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga, w zakresie bezpieczeństwa ruchu turystycznego i obiektów. W Planie Zarządzania założono, iż ze względu na wyodrębnione zagrożenia monitoring będzie prowadzony w odniesieniu do czterech zasadniczych grup problemowych, które przedstawia poniższa tabela. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 35

285 Tabela 6. Zasadnicze elementy systemu monitoringu zawarte we wniosku. Wskaźnik Atrybuty dobra Okresowość Monitoring procesów i zjawisk geologiczno- -inżynierskich Ocena stanu zachowania obiektów budowlanych oraz postulaty konserwatorskie Kontrola stanu terenów zieleni i terenów zalesionych Kontrola polityki planistycznej na poziomie lokalnym 0.1, 1.0, 2.0 Raz na rok Raport 0.1, 1.0, 2.0 (we fragmentach obudowy szybów i sztolni) 1.3, 1.5, 1.6, 1.7, 1.8, 1,9, 2.8, 3.1, 3.6 Raz na rok Forma sprawozdania Raport 3.3, 3.4, 3.6 Raz na rok Raport Wszystkie Na bieżąco Wnioski i uwagi do projektów dokumentów planistycznych Miejsce przechowywania danych Archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Odpowiednie jednostki administracji samorządowej/ archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Monitoring procesów i zjawisk geologiczno-inżynierskich w części podziemnej i naziemnej dobra: monitoring przekształceń powierzchni (kontrola przemieszczeń pionowych i poziomych terenu, ciągłych i nieciągłych), monitoring przemieszczeń wgłębnych górotworu, monitoring zjawisk hydrogeologicznych, system monitoringu stanu powietrza i emisji gazów, sprawdzenie i ocena stanu bezpieczeństwa oraz stanu rozpoznania i zwalczania zagrożeń oraz innych zagadnień związanych z terenami pogórniczymi. Ocena stanu zachowania obiektów budowlanych oraz postulaty konserwatorskie: dokumentacja stanu zachowania opisująca stan obiektu, uwzględniając stopień i rodzaj zniszczenia poszczególnych części obiektu (min.: fundamenty, ściany, sklepienia, stropy, dach, wyposażenie, instalacje; statyka budowli), kontrola warunków ekspozycji zabytku (min.: warunki geotechniczne, warunki klimatyczne, skażenie środowiska, użytkowanie, presja urbanistyczna), określenie czynników niszczących, w tym źródeł zawilgocenia (min.: rodzaje drobnoustrojów, stopień zasolenia, budowa nawarstwień), 36

286 postulaty konserwatorskie wynikające z analizy stanu zachowania i określające podstawowe formy zabezpieczenia obiektu oraz postulaty dotyczące użytkowania jeśli użytkowanie zostało ocenione jako nieprawidłowe, dokumentacja fotograficzna. Kontrola stanu terenów zieleni i obszarów leśnych: monitoring składu gatunkowego zbiorowisk roślinnych, monitoring stanu zdrowotnego roślin, w szczególności roślinności drzewiastej, monitoring zagospodarowania otoczenia atrybutów dobra pod kątem ich potencjalnego wpływu na warunki siedliskowe w granicach i w otoczeniu części składowych dobra, określenie czynników negatywnie oddziałujących na stan środowiska przyrodniczego, zalecenia dotyczące koniecznych działań ochronnych (ochrona, konserwacja i zarządzanie). Kontrola polityki planistycznej na poziomie lokalnym: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, monitoring wydawania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (WZiZT) (decyzja administracyjna ustalająca warunki zmiany sposobu zagospodarowania terenu poprzez budowę obiektu budowlanego lub wykonaniu innych robót budowlanych wydawana tylko dla terenów, na których nie obowiązuje miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego) Kluczowe wskaźniki monitoringu zostały opisane w Strategii i planie działań ochronnych pkt. 7. Wszelkie dokumenty będą przechowywane w archiwum koordynatora planu zarządzania miejscem światowego dziedzictwa UNESCO. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 37

287 6. Strategia przygotowania na wypadek wystąpienia ryzyka w czasie wojny

288

289 Analizie poddano także możliwe zagrożenie poszczególnych atrybutów w czasie wojny i działań terrorystycznych. Uznano, iż rzeczone zagrożenie może wystąpić dla podziemnej części dobra (A 1 Podziemia). W czasie działań wojennych, poza oznakowaniem zabytków i podjęciem niezbędnych działań ochronnych, należy zwrócić szczególną uwagę na zapewnienie bezpieczeństwa wartościowym materiałom historycznym i dokumentacji dotyczącej dobra, która jest przechowywana w archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej oraz miejskich i państwowych archiwach, muzeach i instytucjach publicznych. Podobnie, jak w przypadku zagrożeń występujących w czasie pokoju, podstawowymi elementami systemu ochrony zabytków w sytuacji zagrożenia są: dokumentacja chronionych dóbr kultury, w tym zabytków, przygotowanie planów ochrony i organizacyjnych planów współdziałania, teoretyczne wykształcenie i praktyczne przygotowanie odpowiednich służb Podstawy formalno-prawne W przypadku konfliktów zbrojnych oraz ataków terrorystycznych obiekty i obszary zabytkowe mogą być narażone na zniszczenie z powodu celowych lub przypadkowych ataków zbrojnych, z powodu wykorzystania dla celów magazynowych i komunikacyjnych oraz jako schronienie dla ludności lub mienia, a także z powodu bliskości do strategicznych celów wojskowych. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Zasadniczymi dokumentami obowiązującymi w Polsce, które określają podstawowe działania na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w stosunku do dóbr kultury są: 1. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz Regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r. (Dz. U. z 1957 r. Nr 46, poz. 212) 2. Protokoły Dodatkowe do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., sporządzone w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r. (Protokół I dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych oraz Protokół II dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Dz. U Nr 41, poz. 175) 3. Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 listopada 1967 roku (Dz.U Nr 44 poz. 220 z późn. zm.) 4. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie szczegółowego zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin z dnia 25 czerwca 2002 r. (Dz. U. Nr 96, Poz. 850) 5. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz z późn. zm.) 6. Rozporządzenie Ministra Kultury w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych z dnia 26 sierpnia 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 212, poz. 2153) 7. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiego Komitetu Doradczego z dnia 27 kwietnia 2004 r. 8. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie świadczeń na rzecz obrony z dnia 5 lutego 2002 r. (Dz. U. Nr 18, poz. 168) 40

290 6.2. Plany działania kryzysowego i ochrony W ramach istniejącego systemu zarządzania kryzysowego sporządzane są kluczowe dokumenty z tego zakresu. Należą do nich plany zarządzania kryzysowego, Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego oraz Narodowy Program Ochrony Infrastruktury Krytycznej. Plany zarządzania kryzysowego są sporządzane na poziomie krajowym (odrębnie na potrzeby rządu i na potrzeby poszczególnych resortów), wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Ich celem jest zaplanowanie działań w sytuacji kryzysowej i określenie kto ma podjąć działania, co ma zrobić, w jaki sposób, z kim musi współdziałać. Muszą one uwzględniać wszelkie procedury i działania podejmowane przez podmioty administracji, zgodnie z innymi przepisami. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego jest przygotowywany na podstawie raportów cząstkowych przez ministrów kierujących działami administracji rządowej, kierowników urzędów centralnych oraz wojewodów. Narodowy Program Ochrony Infrastruktury Krytycznej to syntetyczna i kompleksowa wizja ochrony, opis celów ochrony infrastruktury krytycznej, model współpracy w realizacji zadań, role uczestników i dobre praktyki ochrony. W kontekście ochrony dziedzictwa, na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych sporządzane są plany ochrony zabytków na poziomie krajowym, wojewódzkim, powiatowym, gminnym i jednostki. Wojewódzki plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych województwa śląskiego został opracowany przez Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach 11 lipca 2005 r. Plan ten jest aktualizowany co roku. Dokument jest dostępny w biurze Urzędu Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach, ul. Francuska 12, Katowice). Plan zawiera między innymi: charakterystykę zasobów i rozmieszczenia zabytków oraz stopnia ich spodziewanego zagrożenia, analizę rozmieszczenia i zagrożenia zabytków, wniosków i sposobów zabytków, wykaz zabytków nieruchomych zawierający ważniejsze elementy podlegające zabezpieczeniu i sposoby zabezpieczenia oraz dane dotyczące realizacji prac, wykaz jednostek organizacji ochronnych zabytków ruchomych na miejscu przez rozśrodkowanie oraz ewakuację, dane dotyczące rodzajów i liczby zabytków ruchomych, sposób współdziałania powiadamiania i łączności, sposób alarmowania, powiadamiania, kierowania, współdziałania i łączności z wyliczeniem adresów, telefonów (faksów), jednostek ratowniczych, osób funkcyjnych, specjalistycznych służb, instytucji i rzeczoznawców, sposób informowania o stratach, zestawienie prac dokumentacyjnych i konserwatorsko-zabezpieczających w razie występowania strat i szkód w zabytkach, STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 41

291 wykaz jednostek, instytucji, organizacji i rzeczoznawców przewidzianych do udzielenia pomocy zabytkom w razie zagrożenia. Mapa jest objęta klauzulą poufności. W interesującym nas zakresie Plan zawiera informacje dotyczące Kopalni Zabytkowej Rud Srebronośnych z szybem Anioł, Żmija i Sylwester oraz Sztolni Czarnego Pstrąga. Zakłada odcięcie dostępu do wyrobisk oraz oznaczenie znakiem rozpoznawczym Konwencji Haskiej. Realizacja tych prac planowana jest jedynie w sytuacji zagrożeń wojennych. Tabela 7. Województwo śląskie. Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Sposób współdziałania, powiadamiania i łączności. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Dyrektor Ośrodka Ochrony Zabiorów Publicznych. Narodowa Instytucja Kultury Warszawa, Al. Ujazdowskie 6 Dyrektor Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków Warszawa, ul. Szwoleżerów 9 Władze kościelne Kuria Archidiecezjalna w Częstochowie Częstochowa, Al. MNP 54, Kuria Metropolitalna w Katowicach Katowice, Jordana 39, Kuria Diecezjalna w Gliwicach Gliwice, Łużycka 1, Kuria Diecezjalna w Sosnowcu Sosnowiec, Wawel 19, Kuria Diecezjalna w Opolu Opole, Książąt Opolskich 19, Kuria Diecezjalna w Kielcach Kielce, Jana Pawła II 3, Kuria Diecezjalna w Bielsku Białej Bielsko-Biała, Żeromskiego 5-7, Kuria Metropolitalna w Krakowie Kraków, Franciszkańska 3 MINISTER KULTURY Warszawa, Krakowskie Przedmieście 15/17 Generalny Konserwator Zabytków Ksawerów 13 Biuro Spraw Obronnych WOJEWODA ŚLĄSKI Katowice, Jagiellońska 25 Wydział Zarządzania Kryzysowego Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków Katowice, Francuska 12 Starosta Powiatu (Starostwa Ziemskie i Grodzkie) Wójt, Burmistrz, Prezydent, Naczelnik JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE łączność kierowania łączność współdziałania Śląski Komendant Wojewódzki PSP Katowice, Wita Stwosza 36 Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa Śląski Komendant Wojewódzki Policji Katowice, Lompy 19 Śląski Wojewódzki Inspektor Nadzoru Budowlanego Katowice, Powstańców Śl. 41a Śląski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska Katowice, Wita Stwosza 31 Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny Katowice, Raciborska 39 Komendant Śląskiego Oddziału Straży Granicznej Racibórz, Dąbrowskiego 2 Komendant Karpackiego Oddziału Straży Granicznej Nowy Sącz, 1 Pułku Strzelców Podh. 5 42

292 Powiatowy plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych dla powiatu tarnogórskiego został opracowany przez Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach w 2005 r. Plan ten jest aktualizowany na bieżąco (ostatnia aktualizacja 30. X r.). Dokument jest dostępny w siedzibie Urzędu (Powiatowe Centrum Zarządzania Kryzysowego, ul. Kałuszowiec 5, Tarnowskie Góry). Zgodnie z danymi przekazanymi przez WUOZ oraz jednostkę organizacyjną jaką jest Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, w interesującym nas zakresie Plan zawiera informacje dotyczące Kopalni Zabytkowej Rud Srebronośnych z szybem Anioł, Żmija i Sylwester oraz Sztolni Czarnego Pstrąga. Zakłada się odcięcie dostępu do wyrobisk oraz oznaczenie znakiem rozpoznawczym Konwencji Haskiej. Realizacja tych prac planowana jest jedynie w sytuacji zagrożeń wojennych. Tabela 8. Powiat tarnogórski. Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Sposób współdziałania, powiadamiania i łączności. Dyrektor Ochrony Zbiorów Publicznych w Warszawie ul. Krakowskie Przedmieście Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków Katowice, ul. Francuska 12 Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej Tarnowskie Góry, ul. Górnicza 36 Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach ul. Kałuszowiec 5 Komenda Powiatowa Policji Tarnowskie Góry ul. Oświęcimska 6a Burmistrz Miasta Kalety ul. Żwirki i Wigury 2 Burmistrz Miasta Miasteczko Śląskie Rynek 8 Wójt Gminy Świerklaniec ul. Młyńska 3 Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Rynek 4 Wójt Gminy Krupski Młyn ul. Krasickiego 9 Wójt Gminy Twaróg ul. Zamkowa 16 Burmistrz Miasta Radzionków ul. Męczenników Oświęcimskich 42 Wójt Gminy Ożarowice ul. Dworcowa 15 Wójt Gminy Zbrosławice ul. Oświęcimska 2 STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ łączność kierowania łączność współdziałania 43

293 Gminne plany ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Tarnowskich Gór został opracowany w 2005 r. Plan ten jest aktualizowany co 2 lata. Dokument jest dostępny w siedzibie Urzędu (Miejskie Centrum Zarządzania Kryzysowego, ul. Sienkiewicza 2, Tarnowskie Góry). Zgodnie z danymi przekazanymi przez WUOZ oraz jednostkę organizacyjną jaką jest Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, w interesującym nas zakresie Plan zawiera informacje dotyczące Kopalni Zabytkowej Rud Srebronośnych z szybem Anioł, Żmija i Sylwester oraz Sztolni Czarnego Pstrąga. Zakłada się odcięcie dostępu do wyrobisk oraz oznaczenie znakiem rozpoznawczym Konwencji Haskiej. Realizacja tych prac planowana jest jedynie w sytuacji zagrożeń wojennych. Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych gminy Zbrosławice został opracowany przez Urząd Gminy Zbrosławice w 2013 r. Plan ten jest aktualizowany w momencie identyfikacji zmian. Dokument jest dostępny w siedzibie Urzędu (Wydział Spraw Obywatelskich, Obrona Cywilna, ul. Tarnogórska 34, Kamieniec). Plan nie zawiera żadnych informacji dotyczących fragmentu dobra znajdującego się na terenie gminy (1.8, 1.9, 1.10). Tabela 9. Gmina Zbrosławice. Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Sposób współdziałania, powiadamiania i łączności. Dyrektor Ochrony Zbiorów Publicznych w Warszawie Aleje Ujazdowskie 6 Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach ul. Francuska 12 STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ Posterunek Policji w Zbrosławicach Kamieniec ul. Tarnogórska Ochotnicza Straż Pożarna w Zbrosławicach ul. Wolności 112 Starosta Powiatu w Tarnowskich Górach ul. Kałuszowiec 5 Wójt Gminy Zbrosławice ul. Oświęcimska 2 Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Tarnowskich Górach ul. Górnicza 36 Komenda Powiatowa Policji w Tarnowskich Górach ul. Bytomska 6 łączność kierowania łączność współdziałania 44

294 Plan ochrony zabytków jednostki organizacyjnej Plan ochrony zabytków Kopalni Zabytkowej Rud Srebronośnych i Sztolni Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych został opracowany w marcu 2005 r. Dokument jest dostępny w siedzibie Urzędu (Miejskie Centrum Zarządzania Kryzysowego, ul. Sienkiewicza 2, Tarnowskie Góry). W zakresie objętym opracowaniem Plan zawiera informacje dotyczące Kopalni Zabytkowej Rud Srebronośnych z szybem Anioł, Żmija i Sylwester oraz Sztolni Czarnego Pstrąga. W Planie wskazano najważniejsze zagrożenia dla wymienionych obiektów, w tym: zagrożenia naturalne: niekontrolowane przemieszczanie się skał w górotworze, zawały, obwały w wyrobiskach górniczych, zagrożenie wodne ze strony ponadnormatywnych, niekontrolowanych dopływów wód do wyrobisk górniczych powodujących ich podtapianie, wdarcie się kurzawki itp., zagrożenia pożarowe: w wyrobiskach górniczych wyłącznie egzogeniczne ze strony urządzeń energomechanicznych oraz na powierzchni w obiektach budowlanych, awarie techniczne i katastrofy budowlane, akt wandalizmu, rabunku, demonstracji i rozruchów, aktu terrorystycznego, konfliktu zbrojnego. Plan zakłada się odcięcie dostępu do wyrobisk oraz oznaczenie znakiem rozpoznawczym Konwencji Haskiej. Realizacja tych prac planowana jest jedynie w sytuacji zagrożeń wojennych. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 45

295 Tabela 10. Jednostka organizacyjna. Plan ochrony zabytków Kopalni Zabytkowej Rud Srebronośnych i Sztolni Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Schemat kierowania i współdziałania sztabu kryzysowego SMZT z jednostkami ratowniczymi, służbami specjalnymi, urzędami i instytucjami na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (łączność telefoniczna i internetowa). URZĄD MIEJSKI W TARNOWSKICH GÓRACH MIEJSKI INSPEKTORAT OBRONY CYWILNEJ PRZEWODNICZĄCY SMZT I SZTABU KRYZYSOWEGO STAROSTWO POWIATOWE W TARNOWSKICH GÓRACH PROKURATURA REJONOWA W TARNOWSKICH GÓRACH JEDNOSTKA WOJSKOWA KRZ KOPALNI ZABYTKOWEJ RUD SREBRONOŚNYCH (Z-CA PRZEWODNICZĄCEGO SZTABU KRYZYSOWEGO) ZESPÓŁ WSPARCIA LOGISTYCZ- NEGO PRZODOWY SZTOLNI CZARNEGO PSTRAGA KIER. DZ. ROBÓT GÓRNICZYCH I WNETYLACJI (Z UPRAWNIENIENIAMI KRZ) PAŃSTWOWA STRAŻ POŻARNA POGOTOWIE RATUNKOWE STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ KIER. DZ. ENERGOME- CHANICZ- NEGO ODDZ. ELEKTRY- CZNY ODDZ. ELEKTRY- CZNY HYDRO- GEOLOG ODDZ. ELEKTRY- CZNY GOSPODARZ KOP. ZABYTKOWEJ CENTRALNA STACJA RATOWNICTWA GÓRNICZEGO OKRĘGOWA STACJA RATOWNICTWA GÓRNICZEGO OKRĘGOWY URZĄD GÓRNICZY W GLIWICACH STRAŻ MIEJSKA W TARNOWSKICH GÓRACH REJON ENER- GETYCZNY POGOTOWIE ENERGETYCZNE POGOTOWIE WODNO- -KANALIZA- CYJNE KOMENDA POWIATOWA POLICJI W TARNOWSKICH GÓRACH 46

296 6.3. Współpraca na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Zasadą współpracy w czasie konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych jest realizowanie założonych planów przez jednostki organizacyjne i władze na poziomie lokalnym. W sytuacji wykraczającej z jakichkolwiek powodów poza możliwości administracji na tym poziomie należy powiadomić jednostki wyższego szczebla. Schematy współdziałania, powiadamiania i łączności są elementem przygotowywanych planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Wśród najważniejszych jednostek odpowiedzialnych za realizację oraz koordynację planów i działań na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych są: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach ul. Francuska Katowice tel: , sekretariat@wkz.katowice.pl Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach, Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego ul. Jagiellońska 25, Katowice te.; wzk@katowice.uw.gov.pl Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego ul. Krakowskie Przedmieście 15/ Warszawa Tel: minister@mkidn.gov.pl Departament Współpracy z Zagranicą MKiDN (współudział w realizacji zadań wynikających z umów międzynarodowych dotyczących ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego) ul. Krakowskie Przedmieście 15/ Warszawa tel.: dwz@mkidn.gov.pl Biuro Administracyjno-Budżetowe MKiDN (realizacja zadań w zakresie ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych oraz obsługa biurowa Polskiego Komitetu Doradczego - międzyresortowego organu do spraw ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego) ul. Krakowskie Przedmieście 15/ Warszawa tel.: fax: (22) STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 47

297 Wyższy Urząd Górniczy ul. Poniatowskiego Katowice tel.: , Wnioski Analiza planów ochrony wykazała konieczność opracowania planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych dla całego obszaru wpisu. Założono, że zostanie on opracowany w ciągu 5 lat. Plan powinien być przygotowany zgodnie z obowiązującymi dokumentami oraz przez osoby do tego uprawnione, we współpracy z właścicielami, głównymi interesariuszami oraz urzędami ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Należy zwrócić szczególną uwagę na strategiczny dla bezpieczeństwa miasta system gospodarowania wodami podziemnymi oraz strukturę podziemnego systemu geologicznego. Wśród obiektów, które należy oznaczyć w razie konfliktu zbrojnego zgodnie z Konwencją Haską powinny się znaleźć: przebieg Głębokiej Sztolni Fryderyk (0.1 oraz ), wyloty sztolni odwadniających z portalami (1.9, 2.8), Stacja Wodociągowa Staszic (3.1), szyby nr 22 (1.5) oraz nr 5 (1.8) wraz z obudowami. STRATEGIA PRZYGOTOWANIA NA WYPADEK WYSTĄPIENIA ZAGROŻEŃ 48

298 Załączniki

299

300 SPIS TREŚCI 1. Nazwy atrybutów dobra w językach angielskim, niemieckim i polskim 2 2. Mapy i plany 4 Mapa 1. Nominowane dobro i proponowana strefa buforowa Mapa 7. Atrybuty nominowanego dobra Mapa 8. Prawne formy ochrony 3. Formy ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego w odniesieniu do poszczególnych atrybutów Dopuszczalne formy użytkowania wynikające z planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do poszczególnych atrybutów Potencjale źródła finansowania ochrony, konserwacji i zarządzania dobrem Lista czynników oddziałujących na dobro Lista adresowa interesariuszy oraz ważnych instytucji i organizacji występujących w Planie zarządzania 38

301 1. Nazwy atrybutów dobra w językach angielskim, niemieckim i polskim ANNEX 2

302 No. Nazwy atrybutów w języku angielskim Nazwy atrybutów w języku niemieckim Nazwy atrybutów w języku polskim 0 UNDERGROUND GRUBENBAU PODZIEMIA 0.1 UNDERGROUND WORKINGS UNTER TAGE GRUBENBAUE PODZIEMNE WYROBISKA 1 SOUTHERN ADIT SYSTEM ENTWÄSSERUNGSSYSTEM FRIEDRICHSGRUBE SÜDEN TAILE POŁUDNIOWY SYSTEM SZTOLNIOWY 1.0 FRIEDRICH MINE DEEP ADIT TIEFER FRIEDRICH STOLLEN SZTOLNIA GŁĘBOKA FRYDERYK 1.1 FRIEDEN SHAFT FRIEDEN SCHACHT SZYB POKÓJ (FRIEDEN) 1.2 BOHR SHAFT BOHR SCHACHT SZYB BOHR 1.3 ADOLPH SHAFT ADOLPH SCHACHT SZYB STASZIC 1.4 HELP HAPPINESS SHAFT GLÜCKHILF SCHACHT 1.5 ADIT ENGINE SHAFT NO. 22 LICHTLOCHER 22 MASCHINEN SCHACHT 1.6 ADIT SHAFT NO. 17 LICHTLOCHER 17 SCHACHT 1.7 ADIT SHAFT NO. 13 LICHTLOCHER 13 SCHACHT 1.8 ADIT SHAFT NO. 5 LICHTLOCHER 5 SCHACHT 1.9 FRIEDRICH MINE ADIT PORTAL 1.10 FRIEDRICH MINE ADIT DITCH 2 NORTHERN ADIT SYSTEM TIEFER FRIEDRICH STOLLEN MUNDLOCH MIT PORTAL TIEFER FRIEDRICH STOLLEN RÖSCHE ENTWÄSSERUNGSSYSTEM FRIEDRICHSGRUBE NORDEN TAILE SZYB POMOC SZCZĘŚCIU (GLÜCKHILF) SZTOLNIOWY SZYB MASZYNOWY NR 22 (ŚWIETLIK, SZYB KARLIK) SZYB SZTOLNIOWY NR 17 (ŚWIETLIK, SZYB SYLWESTER) SZYB SZTOLNIOWY NR 13 (ŚWIETLIK, SZYB EWA) SZYB SZTOLNIOWY NR 5 (ŚWIETLIK, SZYB ADAM) PORTAL WYLOTU SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK ROZNOS SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK PÓŁNOCNY SYSTEM SZTOLNIOWY 2.0 GOD HELP ADIT GOTTHELF STOLLEN SZTOLNIA BOŻE WSPOMÓŻ 2.1 ANGEL SHAFT ENGEL SCHACHT SZYB ANIOŁ 2.2 VIPER SHAFT SCHLANGE SCHACHT SZYB ŻMIJA 2.3 GOD BLESS SHAFT GLÜCKAUF SCHACHT SZYB SZCZĘŚĆ BOŻE 2.4 HEINITZ SHAFT HEINITZ SCHACHT SZYB HEINITZ 2.5 REDEN SHAFT REDEN SCHACHT SZYB REDEN 2.6 KAEHLER SHAFT KAEHLER SCHACHT SZYB KAEHLER 2.7 FREDERICA SHAFT FRIDERIKE SCHACHT SZYB FRYDERYKA 2.8 GOD HELP ADIT PORTAL GOTTHELF STOLLEN MUNDLOCH MIT PORTAL PORTAL WYLOTU SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ 2.9 GOD HELP ADIT DITCH GOTTHELF STOLLEN RÖSCHE ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ 3 ASSOCIATED ATTRIBUTES ANDERE VERBUNDEOBIEKTE ATRYBUTY POWIĄZANE 3.1 ADOLPH SHAFT WATERWORKS WASSERWERK ADOLFSCHAFT STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC MINING LANDSCAPE (19 TH CENTURY) MINING LANDSCAPE OF SILVER MOUNTAIN 3.4 FRIEDRICH MINE WASHING TIP GRUBENBAU (XIX ALTERSJAHR) GRUBENBAU SILBERBERG HALDE BLEIERRWÄSCHE DER KÖNIGLICHEN FRIEDRICHSGRUBE KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX W.) KRAJOBRAZ POGÓRNICZY SREBRNEJ GÓRY HAŁDA POPŁUCZKOWA KOPALNI FRYDERYK 3.5 ORIGINAL SITE OF FRIEDRICH MINE FRÜHER GEBIET FRIEDRICHSGRUBE TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK 3.6 MUNICIPAL PARK STADTISCH PARK PARK MIEJSKI ANNEX 3

303 2. Mapy i plany Mapa 1. Nominowane dobro i proponowana strefa buforowa Mapa 7. Atrybuty nominowanego dobra Mapa 8. Prawne formy ochrony ANNEX 4

304 3. Formy ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego w odniesieniu do poszczególnych atrybutów Atrybuty A 1 Podziemia 0.1 Podziemne wyrobiska 1.0. Sztolnia Głęboka Fryderyk Ochrona dziedzictwa kulturowego Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia kruszconośnych Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych 1.1 Szyb Pokój Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga Park Kulturowy Hałda Popłuczkowa w Tarnowskich Górach dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: park kulturowy Hałda Popłuczkowa GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych 1.2 Szyb Bohr Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych 1.3 Szyby Staszic i maszynowy Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych Ochrona dziedzictwa przyrodniczego Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH ANNEX 11

305 ANNEX Atrybuty 1.4 Szyb Pomoc Szczęściu 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 (świetlik, szyb Karlik) 1.6 Szyb sztolniowy nr 17 (świetlik, szyb Sylwester) 1.7 Szyb sztolniowy nr 13 (świetlik, szyb Ewa) 1.8 Szyb sztolniowy nr 5 (świetlik, szyb Adam) 2.0. Sztolnia Boże Wspomóż Ochrona dziedzictwa kulturowego Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia kruszconośnych Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych Rejestr zabytków: park krajobrazowy z pozostałościami dawnego zwierzyńca oraz aleją kasztanową, stanowiącą fragment drogi z Rept do Tarnowic Starych Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: park krajobrazowy (d. zwierzyniec); Repty Śląskie GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych Rejestr zabytków: park krajobrazowy z pozostałościami dawnego zwierzyńca oraz aleją kasztanową, stanowiącą fragment drogi z Rept do Tarnowic Starych Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: park krajobrazowy (d. zwierzyniec); Repty Śląskie GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Zbrosławice: wylot, roznos, świetlik Sztolni Czarnego Pstrąga GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych Ochrona dziedzictwa przyrodniczego Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Park w Reptach i Dolina Dramy Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Park w Reptach i Dolina Dramy Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Park w Reptach i Dolina Dramy Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH

306 Atrybuty Ochrona dziedzictwa kulturowego 2.1 Szyb Anioł Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych 2.2 Szyb Żmija Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych 2.3 Szyb Szczęść Boże Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych 2.4 Szyb Heinitz Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych 2.5 Szyb Reden Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia kruszconośnych 2.6 Szyb Kaehler Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych 2.7 Szyb Fryderyka Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych Ochrona dziedzictwa przyrodniczego Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH ANNEX 13

307 ANNEX Atrybuty A 2 Portal i roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk 1.9 Portal wylotu Sztolni Głębokiej Fryderyk 1.10 Roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk Ochrona dziedzictwa kulturowego Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: GEZ, gm. Zbrosławice: wylot, roznos, świetlik Sztolni Czarnego Pstrąga GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych dodatkowo: GEZ, gm. Zbrosławice: wylot, roznos, świetlik Sztolni Czarnego Pstrąga GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia rud kruszconośnych A 3 Portal i roznos Sztolni Boże Wspomóż 2.8 Portal wylotu Sztolni Boże Wspomóż 2.9 Roznos Sztolni Boże Wspomóż A 4 Stacja Wodociągowa Staszic 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga Rejestr zabytków: dawna kopalnia kruszcu w Tarnowskich Górach Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga (część podziemna) dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: zespół zabudowań i naszybi szybów Adolph (Staszic) i maszynowego; Repty Śląskie GEZ, gm. Tarnowskie Góry: dawna kopalnia kruszconośnych (część podziemna) GEZ, gm. Tarnowskie Góry: zespół kolejki wąskotorowej; A 5 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.2 Krajobraz dodatkowo: pogórniczy GEZ, gm. Tarnowskie Góry: zespół kolejki wąskotorowej (XIX w.) A 6 Srebrna Góra i hałda popłuczkowa 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry Ochrona dziedzictwa przyrodniczego Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Park w Reptach i Dolina Dramy Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Park w Reptach i Dolina Dramy Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH (część podziemna) Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko Bytomskie, PLH Rezerwat Przyrody Segiet (fragment) 14

308 Atrybuty 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk A 7 Teren dawnej Kopalni Fryderyk 3.5 Teren dawnej Kopalni Fryderyk Ochrona dziedzictwa kulturowego Park Kulturowy Hałda Popłuczkowa w Tarnowskich Górach dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: park kulturowy Hałda Popłuczkowa dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: kopiec pamiątkowy Kunszt na hałdzie szybu Rudolfina; Bobrowniki Śląskie GEZ, gm. Tarnowskie Góry: zespół kolejki wąskotorowej A 8 Park miejski 3.6 Park miejski dodatkowo: GEZ, gm. Tarnowskie Góry: Park miejski GEZ, gm. Tarnowskie Góry: zespół kolejki wąskotorowej; Ochrona dziedzictwa przyrodniczego Pomnik Przyrody Żywej Park Kunszt Pomniki przyrody żywej (wybrane drzewa) Pomnik przyrody nieożywionej głaz narzutowy Za poszczególne formy ochrony oraz odpowiadają właściwe instytucje, których zestawienie ukazuje poniższa tabela. Dziedzictwo kulturowe Dziedzictwo przyrodnicze rejestr zabytków Formy ochrony park kulturowy Hałda Popłuczkowa Pomnik Historii Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych oraz Sztolni Czarnego Pstrąga dodatkowo: Gminna Ewidencja Zabytków obszar Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie zespół przyrodniczo-krajobrazowy Park w Reptach i Dolina Dramy pomnik przyrody żywej Park Kunszt rezerwat przyrody Segiet Instytucja odpowiedzialna/ zarządzająca Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Kancelaria Prezydenta RP Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w imieniu Ministerstwa Narodowy Instytut Dziedzictwa (monitoring) Urzędy miast i gmin Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Katowicach Wojewódzki Konserwator Przyrody Burmistrz Miasta Tarnowskie Góry Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Katowicach ANNEX 15

309 nr Plany miejscowe zagospodarowania przestrzennego atrybuty Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego północnych dzielnic 1 miasta Tarnowskie Góry: Opatowice, Rybna, Strzybnica, Pniowiec, 0.1 (w części objętej Sowice, części Lasowic na północ od ul. Częstochowskiej i terenów planem), 2.8, 2.9 leśnych; Uchwała Nr XXXVIII/424/2013 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 27 lutego 2013 r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2013r., poz. 2361) 2 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dzielnic: Śródmieście-Centrum, Lasowice, Osada Jana w Tarnowskich Górach; Uchwała Nr XXVI/314/2012 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 27 czerwca 2012 r. ( Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2 sierpnia 2012r., poz. 3156) 2.6, Dopuszczalne formy użytkowania wynikające z planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do poszczególnych atrybutów Zestawienie obowiązującym planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego dla poszczególnych atrybutów Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 28 października 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego byłego terenu górniczego Górniczych Zakładów Dolomitowych S.A. w Siewierzu Kopalni Dolomitu Bobrowniki-Blachówka w granicach administracyjnych miasta Tarnowskie Góry; Uchwała Nr LVI/494/2006 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 23 marca 2006 r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2006r. nr 49, poz. 1404) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Zbrosławice dla sołectwa Ptakowice; Uchwała Nr XXXVI/596/06 Rady Gminy Zbrosławice z dnia 4 października 2006 r. (Dz. U. Województwa Śląskiego Nr 154, poz. 4892) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego północnej części miasta Bytomia, zwanego planem "Blachówka" - część południowa, Uchwała Nr VIII/113/15 Rady Miejskiej w Bytomiu z dnia 27 kwietnia 2015 r. (Dz. U Województwa Śląskiego, poz. 2570) 0.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.5, 1.6, 1.7, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 3.1, 3.2, 3.3 (w części), , , 1.9, (w części) ANNEX 16

310 Dodatkowe strefy ochronne zestawienie obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Nr identyfikacyjny dodatkowej strefy ochronnej 1 Atrybuty numery identyfikacyjne 1.2, 1.4, 2.2, 2.3, 2.4, 3.1, 3.2, , 1.9, Plany miejscowe zagospodarowania przestrzennego Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego byłego terenu górniczego Górniczych Zakładów Dolomitowych S.A. w Siewierzu Kopalni Dolomitu Bobrowniki-Blachówka, w granicach administracyjnych miasta Tarnowskie Góry, Uchwała nr LVI/494/2006 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2006 r. nr 49, poz. 1404) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Zbrosławice dla obszaru sołectwa Ptakowice, Uchwała nr XXXVI/596/06 z dnia r. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dzielnic: Śródmieście - Centrum, Lasowice, Osada Jana w Tarnowskich Górach, Uchwała nr XXVI/314/2012 z dnia 27 czerwca 2012 r. ( Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2 sierpnia 2012r., poz. 3156) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) ANNEX 17

311 Analiza planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego pod kątem ochrony atrybutów dobra Atrybut Plan miejscowy zagospodarowania przestrzennego Dopuszczalne formy użytkowania Uwagi i zalecenia na przyszłość A 1 Podziemia 0.1 Podziemne wyrobiska 1.0. Sztolnia Głęboka Fryderyk 1.1 Szyb Pokój Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego byłego terenu górniczego Górniczych Zakładów Dolomitowych S.A. w Siewierzu Kopalni Dolomitu Bobrowniki-Blachówka, w granicach administracyjnych miasta Tarnowskie Góry, Uchwała nr LVI/494/2006 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2006 r. nr 49, poz. 1404) Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 1.2 Szyb Bohr Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) ZO tereny zieleni ochronnej urządzonej krajobrazowo Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 1.3 Szyby Staszic i maszynowy Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) 5B-RI tereny rolne 5B-ZLII tereny zadrzewień Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. ANNEX 1RWI tereny obiektów i urządzeń wodociągowych 18

312 Analiza planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego pod kątem ochrony atrybutów dobra, cd. 1.4 Szyb Pomoc Szczęściu Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. R-ZLII tereny zadrzewień 3R-RI tereny rolnicze 1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Dla zapisu IR-UKI ważny jest monitoring wydawanych decyzji i odpowiednie kształtowanie ewentualnej zabudowy na tym obszarze. 1.6 Szyb sztolniowy nr 17 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) IR-UKI tereny zabudowy usługowej z podstawowym przeznaczeniem pod usługi komercyjne 4R-ZLII tereny zadrzewień 4R-RI tereny rolnicze Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 5R-ZPI tereny zieleni urządzonej ANNEX 19

313 Analiza planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego pod kątem ochrony atrybutów dobra, cd. Atrybut Plan miejscowy zagospodarowania przestrzennego Dopuszczalne formy użytkowania Uwagi i zalecenia na przyszłość 1.7 Szyb sztolniowy nr 13 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 5R-ZPI tereny zieleni urządzonej 1.8 Szyb sztolniowy nr 5 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Zbrosławice dla obszaru sołectwa Ptakowice, Uchwała nr XXXVI/596/06 z dnia r. Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. ANNEX Sztolnia Boże Wspomóż 2.1 Szyb Anioł Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) 2.2 Szyb Żmija Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) 9 ZL tereny lasów adaptowanych 18 RZ tereny łąk, pastwisk w ramach ekologicznego systemu terenów otwartych S-UKI tereny zabudowy usługowej przeznaczone pod usługi komercyjne (obszar do rewitalizacji) 11S-ZNI tereny trwałych użytków zielonych Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów.

314 Analiza planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego pod kątem ochrony atrybutów dobra, cd. 2.3 Szyb Szczęść Boże 2.4 Szyb Heinitz 2.5 Szyb Reden Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) 6S-ZNI tereny trwałych użytków zielonych 6B-ZNI tereny trwałych użytków zielonych Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. Ważny jest monitoring wydawanych decyzji w odniesieniu do otoczenia szybu Reden (szczególnie dla zapisów 3S-UCI oraz 3S-MNUII) i odpowiednie kształtowanie zabudowy na tym obszarze. 2.6 Szyb Kaehler Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dzielnic: Śródmieście-Centrum, Lasowice, Osada Jana w Tarnowskich Górach; Uchwała Nr XXVI/314/2012 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 27 czerwca 2012 r. ( Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2 sierpnia 2012r., poz. 3156) 2S-ZNI tereny trwałych użytków zielonych Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 2.7 Szyb Fryderyka 1S-WI tereny obiektów i urządzeń wodociągowych Należy monitorować projekt planu ANNEX 21

315 Analiza planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego pod kątem ochrony atrybutów dobra, cd. Plan miejscowy Atrybut zagospodarowania przestrzennego A 2 Portal i roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk 1.9 Portal wylotu Sztolni Głębokiej Fryderyk Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Zbrosławice dla obszaru sołectwa Ptakowice, Uchwała nr XXXVI/596/06 z dnia r. Dopuszczalne formy użytkowania Uwagi i zalecenia na przyszłość Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów Roznos Sztolni Głębokiej Fryderyk Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Zbrosławice dla obszaru sołectwa Ptakowice, Uchwała nr XXXVI/596/06 z dnia r. 9 ZL tereny lasów adaptowanych 18 RZ tereny łąk, pastwisk w ramach ekologicznego systemu terenów otwartych Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. ANNEX A 3 Portal i roznos Sztolni Boże Wspomóż 2.8 Portal wylotu Sztolni Boże Wspomóż 2.9 Roznos Sztolni Boże Wspomóż Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego północnych dzielnic miasta Tarnowskie Góry Opatowice, Rybna, Strzybnica, Pniowiec, Sowice, części Lasowic na północ od ulicy Częstochowskiej i terenów leśnych, Uchwała nr XXXVIII/424/2013 z dnia 27 lutego 2013 r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2013r., poz. 2361) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego północnych dzielnic miasta Tarnowskie Góry Opatowice, Rybna, Strzybnica, Pniowiec, Sowice, części Lasowic na północ od ulicy Częstochowskiej i terenów leśnych, Uchwała nr XXXVIII/424/2013 z dnia 27 lutego 2013 r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2013r., poz. 2361) 9 ZL tereny lasów adaptowanych 18 RZ tereny łąk, pastwisk w ramach ekologicznego systemu terenów otwartych 13 SR-ZNI tereny trwałych użytków zielonych 13 SR-ZNI tereny trwałych użytków zielonych Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 22

316 Analiza planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego pod kątem ochrony atrybutów dobra, cd. A 4 Stacja Wodociągowa Staszic 3.1 Stacja Wodociągowa Staszic Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. A 5 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) 3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX w.) Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) 1RWI tereny obiektów i urządzeń wodociągowych Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. A 6 Srebrna Góra i hałda popłuczkowa 3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej Góry Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego północnej części miasta Bytomia, zwanego planem Blachówka część południowa, Uchwała Nr VIII/113/15 Rady Miejskiej w Bytomiu z dnia 27 kwietnia 2015 r. (Dz. U Województwa Śląskiego, 6 maja 2015, poz. 2570) 9S-ZNI tereny trwałych użytków zielonych 4R-ZNI tereny trwałych użytków zielonych Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 01ZL tereny leśne 01Z tereny zieleni US1 tereny rekreacji i wypoczynku ANNEX 23

317 Analiza planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego pod kątem ochrony atrybutów dobra, cd. Atrybut Plan miejscowy zagospodarowania przestrzennego Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 28 października 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) Dopuszczalne formy użytkowania Uwagi i zalecenia na przyszłość Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. ANNEX 3.4 Hałda popłuczkowa Kopalni Fryderyk Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego byłego terenu górniczego Górniczych Zakładów Dolomitowych S.A. w Siewierzu Kopalni Dolomitu Bobrowniki-Blachówka, w granicach administracyjnych miasta Tarnowskie Góry, Uchwała nr LVI/494/2006 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2006 r. nr 49, poz. 1404) A 7 Teren dawnej Kopalni Fryderyk 3.5 Teren dawnej Kopalni Fryderyk Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla dzielnic południowych miasta Tarnowskie Góry - Bobrowniki Zachód, Repty Śląskie, Stare Tarnowice i osiedle Przyjaźń ; Uchwała Nr XLVIII/551/2009 z dnia r. (Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2010r. nr 14, poz.232) 1B-ZlI tereny lasów ZO tereny zieleni ochronnej urządzonej krajobrazowo UW tereny usług i wytwórczości RP tereny upraw rolniczych ZP tereny zieleni ochronnej urządzonej w formie założenia parkowego wraz z terenem zorganizowanej rekreacji i sportu 6B-ZNI tereny trwałych użytków zielonych 4B-ZPI teren zieleni urządzonej B-NNI tereny zabudowy jednorodzinnej 15 KDW ulica wewnętrzna BKKI tereny kolejowe Dla zapisu UW ważny jest monitoring wydawanych decyzji i odpowiednie kształtowanie ewentualnej zabudowy na tym obszarze. Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 24

318 Analiza planów miejscowego zagospodarowania przestrzennego pod kątem ochrony atrybutów dobra, cd. A 8 Park miejski 3.6 Park miejski Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dzielnic: Śródmieście-Centrum, Lasowice, Osada Jana w Tarnowskich Górach; Uchwała Nr XXVI/314/2012 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 27 czerwca 2012 r. ( Dz. Urz. Woj. Śląsk. z 2 sierpnia 2012r., poz. 3156) Ważne jest zachowanie obecnych zasad zagospodarowania gruntów. 1S-ZPI tereny zieleni urządzonej 34S-UP UKI tereny zabudowy usługowej obejmującej usługi publiczne i komercyjne 3S-USI tereny sportu i rekreacji ANNEX 25

319 5. Potencjale źródła finansowania ochrony, konserwacji i zarządzania dobrem W ramach prac nad Planem zarządzania na lata przeprowadzono wstępne rozpoznanie potencjalnych źródeł finansowania działań, które zostały wyznaczone do realizacji w Planie zarządzania. Poniższą listę należy traktować jako otwartą. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko XI Priorytet Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Kultura i dziedzictwo kulturowe ma celu aktywne wspieranie rozbudowy i modernizacji infrastruktury kultury i szkolnictwa artystycznego oraz ochronę dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim i światowym. Podejmowane w ramach programu działania umożliwią wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego dla zwiększenia atrakcyjności Polski Program Europa dla Obywateli Europa dla Obywateli to program Unii Europejskiej wspierający aktywne obywatelstwo europejskie. Program ten, zaplanowany na lata , dąży do zaangażowania obywateli i organizacji społeczeństwa obywatelskiego w proces integracji europejskiej; komponent 1 Pamięć europejska, Dziedzictwo kulturowe Celem Programu Dziedzictwo kulturowe jest ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego w kraju i za granicą, wspieranie działalności muzeów oraz popularyzacja kultury ludowej Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju: Szczegółowy opis osi priorytetowych Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Oś priorytetowa II Ochrona środowiska, w tym adaptacja do zmian klimatu (Działanie 2.4 Ochrona przyrody i edukacja ekologiczna) Zgodnie z Programem ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej ANNEX 26

320 wraz z planem działań na lata realizowany będzie szeroki zakres zadań począwszy od czynnej ochrony zagrożonych gatunków i siedlisk, poprzez zarządzanie zasobami przyrodniczymi, ograniczanie presji gatunków inwazyjnych i konfliktowych, do podnoszenia poziomu wiedzy społeczeństwa na temat ochrony środowiska i różnorodności biologicznej. W ramach działania wspierane będą projekty związane z ochroną wybranych gatunków i siedlisk na terenach parków narodowych oraz obszarach Natura 2000 jak również poza obszarami chronionymi np. w korytarzach ekologicznych oraz na obszarach występowania cennych gatunków i siedlisk Oś priorytetowa VIII Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury (Działanie 8.1 Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury) Biorąc pod uwagę cele VIII osi priorytetowej realizowane będą projekty dotyczące: obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO lub uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii oraz obiektów zlokalizowanych na obszarach objętych wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO lub położonych na obszarach uznanych za Pomniki Prezydenta RP. W ramach działania realizowane będą inwestycje dotyczące zarówno ochrony zabytków, jak też rozwoju zasobów kultury. Wsparcie ukierunkowane na zachowanie dziedzictwa będzie dotyczyło prac związanych z renowacją, konserwacją, rewaloryzacją i restauracją obiektów zabytkowych (i ich zespołów), jak również przebudowy i rozbudowy obiektów zabytkowych. Dofinansowanie będą mogły otrzymać także projekty związane z konserwacją i restauracją zabytków ruchomych (w tym ich ochrona i udostępnienie poprzez proces digitalizacji) Ministerstwo Sportu i Turystyki: Corocznie otwarty konkurs ofert na realizację zadań publicznych z zakresu turystyki. Priorytety dotyczące zadań z zakresu turystyki: 1. Wspieranie rozwoju produktów turystycznych. 2. Wspieranie rozwoju systemu jakości, poprzez m.in. certyfikacje, rekomendacje. 3. Kształtowanie przestrzeni turystycznej poprzez wytyczanie, znakowanie i konserwację szlaków pieszych, narciarskich, rowerowych, wodnych itp., które znajdują się na terenie Polski. 4. Zwiększenie kompetencji kadr, poprzez szkolenia, konferencje, warsztaty, seminaria etc. 5. Popularyzacja turystyki krajowej, poprzez m.in. organizację imprez, konkursów. Zarząd Województwa Śląskiego: Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata Oś Priorytetowa V Ochrona środowiska i efektywne wykorzystanie zasobów (II.5.3 Dziedzictwo kulturowe/ II.5.4 Ochrona różnorodności biologicznej) W odniesieniu do sektora kultury, środki będą skoncentrowane na realizacji projektów mających na celu ochronę dziedzictwa kulturowego, w szczególności obiektów wpisanych do rejestru Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Szlaku Zabytków Techniki, ważnych z punktu widzenia rozwoju regionu. Wsparcie uzyskają także projekty polegające na ochronie obszarów ANNEX 27

321 cennych przyrodniczo, w tym zmniejszeniu presji i uporządkowaniu ruchu turystycznego na tych obszarach oraz działania polegające na budowie, modernizacji i doposażeniu ośrodków prowadzących działalność w zakresie edukacji ekologicznej lub ochrony różnorodności biologicznej. szoop_ Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej: Programy priorytetowe NFOŚiGW Geologia i górnictwo Rozpoznanie budowy geologicznej kraju oraz racjonalna gospodarka zasobami złóż kopalin i wód podziemnych, poprzez wdrażanie długoterminowych polityk państwa i kierunków badań w zakresie geologii, implementację stosownych dyrektyw oraz realizację zadań ustawowych i innych, niezbędnych do poszerzenia bazy geologicznej, w zakresie badawczo-rozpoznawczym i dokumentacyjnym oraz ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko wynikającego z wydobycia kopalin i likwidacji zakładów górniczych. geologia-i-gornictwo/ 4.1. Ochrona i przywracanie różnorodności biologicznej Powstrzymanie procesu utraty różnorodności biologicznej i krajobrazowej, odtworzenie i wzbogacenie zasobów przyrody oraz skuteczne zarządzanie gatunkami i siedliskami (w tym rozpoznanie pojawiających się zagrożeń). ochrona-obszarow-i-gatunkow-cennych-przyrodniczo/ 5.1. Wsparcie Ministra Środowiska w zakresie realizacji polityki ochrony środowiska Wsparcie działań Ministra Środowiska niezbędnych do realizacji polityki ochrony środowiska. Opracowania, raporty, ekspertyzy, opinie, prace studialne oraz naukowo-badawcze służące wspieraniu i wypełnianiu zobowiązań Ministra Środowiska oraz wsparcie systemu ocen oddziaływania na środowisko, poprzez finansowe wsparcie organów administracji publicznej zaangażowanych w postępowania ocen oddziaływania przedsięwzięć na środowisko, strategicznych ocen oddziaływania na środowisko oraz ocen oddziaływania na obszary Natura ekspertyzy-i-opracowania/ 5.2. Wspieranie działalności monitoringu środowiska Wspomaganie systemu zarządzania, jakością środowiska oraz wspomaganie osłony hydrologicznej i meteorologicznej społeczeństwa i gospodarki, ze szczególnym uwzględnieniem wywiązywania się Polski ze zobowiązań międzynarodowych. wspieranie-dzialalnosci-monitoringu-srodowiska/ ANNEX 28

322 5.3. Przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska z likwidacją ich skutków Podniesienie poziomu ochrony przed skutkami zagrożeń naturalnych (zgodnie z kierunkami działań zapisanymi w Strategicznym Planie Adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030 ) oraz po-ważnych awarii, usprawnienie usuwania ich skutków oraz wzmocnienia wybranych elementów zarządzania środowiskiem. W szczególności Zapobieganie i likwidacja skutków nadzwyczajnych zagrożeń Działania skupione na usuwaniu skutków powstałych zagrożeń środowiska - zdarzeń naturalnych (powodzi, pożarów, suszy) i awarii (zdarzeń wynikających z działalności człowieka) przeciwdzialanie-zagrozeniom-srodowiska/ 5.4. Edukacja ekologiczna Podnoszenie poziomu świadomości ekologicznej i kształtowanie postaw ekologicznych społeczeństwa poprzez promowanie zasad zrównoważonego rozwoju. edukacja-ekologiczna/ Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska I Gospodarki Wodnej w Katowicach: Zespół Ochrony Atmosfery i Powierzchni Ziemi prowadzi program Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi obejmujący zadania między innymi rewitalizację terenów poprzemysłowych, przywracanie terenom zdegradowanym wartości przyrodniczych oraz zadania z zakresu ochrony powierzchni ziemi, dofinansowane ze środków zagranicznych. Zespół Ochrony Przyrody, Edukacji Ekologicznej i Profilaktyki Zdrowotnej prowadzi zadania z zakresu OCHRONY RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ I FUNKCJI EKOSYSTEMÓW, które obejmują działania mające na celu zachowanie, odtworzenie i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej. Zakres ten obejmuje: ukształtowanie regionalnego systemu obszarów chronionych, ochronę roślin i zwierząt, ochronę lasów i terenów zielonych. Zespół Ochrony Przyrody, Edukacji Ekologicznej i Profilaktyki Zdrowotnej zarządza zadaniami z zakresu EDUKACJI EKOLOGICZNEJ obejmują działania mające na celu kształtowanie świadomości ekologicznej mieszkańców województwa śląskiego oraz propagowanie działań proekologicznych i zasady zrównoważonego rozwoju. Szeroki zakres pozyskiwania środków przedstawia LISTA PRZEDSIĘWZIĘĆ PRIORYTETOWYCH PLANOWANYCH DO DOFINANSO- WANIA ZE ŚRODKÓW WOJEWÓDZKIEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W KATOWICACH NA 2016 ROK Zespół Ochrony Przyrody, Edukacji Ekologicznej i Profilaktyki Zdrowotnej zajmuje się wnioskami dotyczącymi badań, opracowań i ekspertyz, które obejmują tworzenie zintegrowanego systemu ANNEX 29

323 zarządzania środowiskowego w regionie, opracowanie strategii i programów wdrożeniowych w zakresie ochrony środowiska i gospodarki wodnej, opracowanie strategii ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej oraz opinie naukowe, opracowania i ekspertyzy. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach: Zgodnie z Rozporządzenie ministra kultury w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków z dnia 6 czerwca 2005 roku, WUOZ ogłasza corocznie konkurs nabór wniosków na celowe dotacje. Inne źródła: Finansowego wsparcia mogą udzielić także organizacje non profit, takie jak fundacje, stowarzyszenia i inne instytucje przyznające dotacje i działające lokalnie oraz na terenie całego kraju, jak również zagraniczne organizacje dotacyjne. Wśród najważniejszych organizacji są: Śląska Organizacja Turystyczna: Ogłaszany corocznie konkurs na wsparcie działalności wydawniczej i promocyjnej dla członków ŚOT Kapituła Drogowych Znaków Turystycznych działająca przy Śląskiej Organizacji Turystycznej czuwa nad tworzeniem systemu oznakowania drogowymi znakami turystycznymi atrakcji turystycznych w całym województwie. Fundacja KGHM Polska Miedź: Projekt Ratujemy Zabytki Pielęgnujemy Tradycje Spółka KGHM od lat jest mecenasem polskiej kultury, narodowego dziedzictwa i wspólnego dobra, a ten projekt jest tego najlepszym przykładem. Formą długofalowego, przemyślanego i jasno sprecyzowanego działania. Niezależnie od tego, czy zabytek ma wartość historyczną, artystyczną, czy naukową, zależy nam na tym, by utrzymać go w jak najlepszym stanie. Nasze darowizny trafiają nie tylko właścicieli obiektów, ale także do fundacji i stowarzyszeń, które skupiają wokół siebie ludzi pełnych troski o lokalne zabytki. Fundacja Banku Zachodniego WBK: Program Bank Ambitnej Młodzieży Program Bank Ambitnej Młodzieży (BAM) ma na celu uświadomienie młodym ludziom, że od wykształcenia, inicjatywy, aktywności i działalności społecznej zależy nie tylko ich własna przyszłość, ale także przyszłość lokalnego środowiska, narodu i państwa polskiego. Fundacja wspiera inicjatywy realizowane w obszarach tematycznych takich jak: rozwój i edukacja, aktywność gospodarcza, społeczna, obywatelska, kultura, historia i dziedzictwo narodowe. ANNEX 30

324 Gmina Tarnowskie Góry: Programu współpracy Gminy Tarnowskie Góry z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność w sferze zadań pożytku publicznego na rok 2016 Celem głównym Programu jest budowanie partnerstwa pomiędzy Gminą Tarnowskie Góry oraz organizacjami pozarządowymi, służącego diagnozowaniu i zaspokajaniu potrzeb mieszkańców miasta Tarnowskie Góry, kreowaniu polityki społecznej oraz wzmacnianiu aktywności społeczności lokalnej. Ogłasza konkursy na udzielenie małych grantów w zakresie między innymi: I. Podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej II. Kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego III. Wspierania i upowszechniania kultury fizycznej i sportu oraz turystyki i krajoznawstwa IV. Ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego ANNEX 31

325 6. Lista czynników oddziałujących na dobro Lista czynników oddziałujących na dobro Kategoria oddziaływania Zabudowa i inwestycje budowlane Infrastruktura transportowa Podkategoria oddziaływania Zabudowa mieszkaniowa (głównie zabudowa jednorodzinna, jednorodzinno-usługowa) Zabudowa komercyjna (tereny usług i wytwórczości, wielkopowierzchniowe obiekty handlowe, usługi komercyjne) Obiekty służące interpretacji i obsłudze odwiedzających (infrastruktura obsługi ruchu turystycznego, tras turystycznych, punktów widokowych, obiekty zakwaterowania zwiedzających, miejsca piknikowe) Infrastruktura transportu naziemnego Skutki wykorzystania infrastruktury transportowej Charakterystyka oddziaływania Oddziaływanie na: stan struktur podziemnych, wartości widokowe (zaburzenie/ ingerencja w panoramę), otoczenie, związek z otoczeniem. Oddziaływanie na: stan struktur podziemnych, wartości widokowe (zaburzenie/ ingerencja w panoramę), otoczenie, związek z otoczeniem. Oddziaływanie na: stan struktur podziemnych, wartości widokowe (zaburzenie/ ingerencja w panoramę), otoczenie, związek z otoczeniem Likwidacja nasypów kolejowych i budowa nowych dróg Oddziaływanie na: stan zachowania dobra i strefy buforowej wartości widokowe (zaburzenie/ ingerencja w panoramę), otoczenie, związek z otoczeniem Budowa nowych dróg Oddziaływanie na: wartości widokowe (zaburzenie/ ingerencja w panoramę), otoczenie, związek z otoczeniem Oddziaływanie na: stan struktur podziemnych (drgania) Atrybuty 0.1, 1.0, 1.2, 1.4, 2.0, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 3.1, 3.2, 3.3, , 1.5, 2.5, 3.1, 3.2, 3.4, , 1.0, 1.6, 1.7, 2.0, 2.1, 2.2, 3.4, 3.1, , 3.2, 3.4, 3.5, , 1.0, 2.0 ANNEX 32

326 Lista czynników oddziałujących na dobro, cd. Infrastruktura techniczna Ważniejsze obiekty liniowe (linia wysokiego napięcia biegnąca przez obszar Srebrnej Góry - zasady utrzymania, wjazd ciężkiego sprzętu) Oddziaływanie na: lokalne ukształtowanie terenu i pokrywę roślinną 3.3 Zanieczyszczenie wód gruntowych Zanieczyszczenie wód gruntowych (ścieki socjalno-bytowe ścieki deszczowe z centrum o dużym natężeniu ruchu, zanieczyszczenia rolnicze) Oddziaływanie na: stan struktur podziemnych i portali wylotów sztolni, stanu wód odprowadzanych sztolniami przez roznosy do rzek, faunę i florę 0.1, 1.9, 1.10, 2.8, 2.9 Zanieczyszczenie środowiska Zanieczyszczenie wód powierzchniowych (kwaśne deszcze, wycieki z kopalni/odpadów poeksploatacyjnych, spływy rolnicze) Zanieczyszczenie powietrza (nadmierna emisja dymu lub szkodliwych substancji, kurz, pył; komunikacja, spalanie substancji paliw kopalnianych) Oddziaływanie na: stan wód odprowadzanych przez roznosy do rzek, faunę i florę Oddziaływanie na: stan obiektów architektonicznych 1.10, , 3.1, 3.6 Odpady stałe składowiska odpadów, instalacje do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, dzikie wysypiska (odpady kopalniane, przemysłowe, śmieci) Oddziaływanie na: stan wód odprowadzanych przez roznosy do rzek, faunę i florę, wartości widokowe 0.1, 1.0, 1.1, 1.2, 1.4, 1.8, 1.9, 1.10, 2.0, 2.8, 2.9, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6 Zmiana użytkowania gruntów (rolnictwo, obszary wiejskie, gospodarka leśna, łąki) Oddziaływanie na: obiekty i obszary, wartości krajobrazowe, walory widokowe (szczególnie w odniesieniu do użytkowania rolniczego) 0.1, 1.2, 1.4, 1.5, 1.8, 2.2, 2.5, 1.10, 2.9, 3.2, 3.4, 3.5 otoczenie, związek z otoczeniem Wykorzystanie / modyfikacja zasobów biologicznych Hodowla żywego inwentarza/wypas zwierząt domowych fauna i flora Oddziaływanie na: flora (murawy galmanowe) 3.2, 3.4, 3.5 Uprawy rolne (orka, uprawy, ogrodnictwo) Oddziaływanie na: wartości krajobrazowe, 0.1, 1.2, 1.4, , 1.10, 2.2, 2.5, 2.9, 3.2, 3.4, 3.5 walory widokowe (szczególnie w odniesieniu do użytkowania rolniczego) otoczenie, związek z otoczeniem fauna i flora ANNEX 33

327 Lista czynników oddziałujących na dobro, cd. ANNEX Kategoria oddziaływania Wykorzystanie / modyfikacja zasobów biologicznych Wydobycie surowców naturalnych Warunki lokalne oddziałujące na fizyczną materię danego miejsca Społeczne / kulturalne sposoby wykorzystania Dziedzictwa Podkategoria oddziaływania Gospodarka leśna / produkcja drewna (wyręby na terenach pogórniczych), zadrzewienia śródpolne) Woda (pozyskiwanie wody i zarządzanie wodą przez Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S. A. w Katowicach oraz Przedsiębiorstwo Wodociągów i Komunikacji Sp. z o. o.) Wiatr (erozja, wibracje) Woda Mikroogranizmy Wartościowanie dziedzictwa przez społeczeństwo (zmiany w wartościach prowadzące do nowego wykorzystania zasobów dziedzictwa, rozszerzenie/ uzupełnienie aktualnego wykorzystania zasobów dziedzictwa, wartości konfliktowe, porzucenie/ opuszczenie) Wykorzystanie do celów duchowych i pokrewnych aktywności (festiwale, przedstawienia etc.) Zmiany w tradycyjnym sposobie życia i systemie wiedzy Charakterystyka oddziaływania Oddziaływanie na: wartości krajobrazowe, walory widokowe (szczególnie w odniesieniu do użytkowania rolniczego), otoczenie, związek z otoczeniem, fauna i flora Oddziaływanie na: stan struktur podziemnych, fauna i flora Oddziaływanie na: stan struktur architektonicznych i ziemnych, flora I fauna Oddziaływanie na: stan struktur podziemnych i portali wylotów sztolni, faunę i florę Oddziaływanie na: stan struktur podziemnych, architektonicznych (działanie glonów, grzybów i innych mikroorganizmów powodujących korozję biologiczną skał i substancji murów kamiennych i ceglanych oraz elementów drewnianych i metalowych) Oddziaływanie na: tożsamość lokalnej społeczności Oddziaływanie na: identyfikację miejsc, związki z miejscami Oddziaływanie na: lokalne nazewnictwo 1.2, 1.4, 2.2, 2.3, 2.4, 1.9, 1.10, 3.1, 3.3, 3.4, 3.5, , 2.6, 3.1 Atrybuty 1.3, 1.5, 1.8, 1.9, 2.5, 2.8, 3.1, , 1.0, 1.10, 2.0, 2.9, , 1.0, 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.5, 1.6, 1.7, 1.8, 1.9, 2.0, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.7, 2.8, 3.1, 3.4, 3.6 wszystkie atrybuty 0.1, 1.0, 1.3, 1.6, 1.7, 1.9, 1.10, 2.0, 2.1, 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 3.6 wszystkie atrybuty 34

328 Lista czynników oddziałujących na dobro, cd. Tożsamość, spójność społeczna, zmiany w lokalnej populacji i społeczności Oddziaływanie na: tożsamość i spójność lokalnej społeczności, źródła utrzymania lokalnej społeczności, wszystkie atrybuty migracje z i do miejsca dziedzictwa Wpływ turystyki / odwiedzających /rekreacji (niewłaściwa interpretacja lub jej brak, wysoki poziom liczby odwiedzających, wzrost liczby sprzedawców i usługodawców wewnątrz/ na zewnątrz miejsca dziedzictwa, budowanie wsparcia społeczności lokalnej, zrównoważone źródła utrzymania) Oddziaływanie na: stan obszarów i obiektów, zrozumienie dziedzictwa, identyfikację miejsc, stan zatrudnienia, finanse lokalne i finanse mieszkańców 0.1, 1.0, 1.3, 1.6, 1.7, 1.9, 1.10, 2.0, 2.1, 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6 Działania nielegalne: Oddziaływanie na: 1.8, 1.9, 2.5, 3.2, 3.3, 3.4 Inne działania ludzkie palenie ognisk (1.8, 1.9), napisy na budowlach (1.9), rozkopanie hałd, (2.5), zasypywanie terenów pogórniczych (3.2), rozjeżdżanie hałdy (3.4) stan dobra Zmiany klimatu i skrajne zjawiska atmosferyczne Powodzie/ susze (zaburzenie równowagi wodnej, obniżenie lub podniesienie poziomu wód) Oddziaływanie na: stan dobra, fauna i flora 0.1, 1.0, 1.9, , 3.1, 3.4 Sukcesja naturalna Oddziaływanie na: stan dobra 0.1, 1.0, 1.1, 1.5, 1.8, 1.9, 1.10, 2.0, 3.3, 3.4, 3.6 fauna i flora Szkody górniczy, zapadliska Oddziaływanie na: 0.1, 1.0, 2.0 stan dobra, Nagłe zdarzenia ekologiczne lub geologiczne Osuwiska Erozja i zamulanie/ odkładanie się osadów fauna i flora Oddziaływanie na: stan dobra, fauna i flora Oddziaływanie na: stan dobra , 1.0, 2.0 Pożary (prawdopodobieństwo pożaru ze względu na bliskość lasu lub znacznych zadrzewień) Oddziaływanie na: stan dobra 1.5, 1.6, 1.7, 1.8, 1.9, 3.3, 3.4, 3.6 Gatunki inwazyjne/obce lub gatunki nadmiernie rozprzestrzeniające Gatunki nadmiernie rozprzestrzeniające się (np.: wypierające florę galmanową) Oddziaływanie na: flora 3.2, 3.3, 3.4 ANNEX 35

329 Lista czynników oddziałujących na dobro, cd. Kategoria oddziaływania Czynniki zarządcze i instytucjonalne Inne czynniki Podkategoria oddziaływania Ustalenie właściciela Polityka przestrzenna Działania badawcze/ kontrolne o niskim oddziaływaniu (badania archeologiczne) Charakterystyka oddziaływania Oddziaływanie na: prace konserwatorskie, poszukiwanie finasowania, zarządzenie dobrem i jego interpretacją Oddziaływanie na: zachowanie dobra, sposoby użytkowania dobra Oddziaływanie na: zachowanie dobra Atrybuty 1.2, 1.5, 1.10, 2.3, 2.5, 2.7, 3.2, 3.3, 3.4, , 2.5, 3.4, ANNEX 36

330 37 ANNEX

331 7. Lista adresowa interesariuszy oraz ważnych instytucji i organizacji występujących w Planie zarządzania Lista adresowa interesariuszy oraz ważnych instytucji i organizacji występujących w Planie zarządzania ANNEX Lp. Nazwa instytucji Adres 1. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego ul. Krakowskie Przedmieście 15/ Warszawa Tel.: minister@mkidn.gov.pl 2. Ministerstwo Energii, Departament Górnictwa Plac Trzech Krzyży 3/ Warszawa Tel.: , mg@mg.gov.pl, sekretariatdga@mg.gov.pl 3. Ministerstwo Skarbu Państwa ul. Krucza 36/Wspólna Warszawa Tel.: bm@msp.gov.pl, minister@msp.gov.pl 4. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ul. Wiejska Warszawa Tel.: Fax: listy@prezydent.pl 5. Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie ul. Kopernika 36/ Warszawa Tel.: info@nid.pl 6. Ośrodek ds. światowego dziedzictwa w Narodowym Instytucie Dziedzictwa (punkt kontaktowy ds. światowego dziedzictwa) 7. Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach ul. Kopernika 36/ Warszawa Tel.: unesco@nid.pl ul. Francuska Katowice Tel.: sekretariat@wkz.katowice.pl 8. Powiatowy Konserwator Zabytków ul. Karłuszowiec Tarnowskie Góry Tel.: konserwator@tarnogorski.pl 38

332 Lista adresowa interesariuszy oraz ważnych instytucji i organizacji występujących w Planie zarządzania, cd. 9. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach 10. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach (RDLP Katowice) ul. Dąbrowskiego Katowice Tel.: sekretariat.katowice@rdos.gov.pl ul. Huberta 43/ Katowice Tel.: sekretariat@katowice.lasy.gov.pl 11. Nadleśnictwo Brynek, RDLP Katowice ul. Grabowa 3, Brynek Tworóg Tel.: brynek@katowice.lasy.gov.pl 12. Wyższy Urząd Górniczy ul. Poniatowskiego Katowice Tel.: , wug@wug.gov.pl 13. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej ul. Gliwicka Tarnowskie Góry Tel.: smzt@kopalniasrebra.pl 14. Tarnogórski Klub Taternictwa Jaskiniowego ul. Górnicza Tarnowskie Góry tktj@interia.pl 15. Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych ul. Reja Parowozownia Bytom Tel.: , k.czarnecki@sgkw.eu 16. Stowarzyszenie Trasy Rowerowe ul. Francuska 30/ Tarnowskie Góry rafgis@o2.pl 17. Stowarzyszenie na rzecz zabytków fortyfikacji Pro Fortalicium 18. Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach ul. Powstańców Śląskich Bytom Tel.: (CEO) dariusz.pietrucha@interia.pl (CEO) ul. Juliusza Ligonia Katowice Tel.: , wew./ext poczta@scdk.pl, dyrektor@scdk.pl 19. Archiwum Państwowe w Katowicach ul. Józefowska Katowice Tel.: , kancelaria@katowice.ap.gov.pl 20. Muzeum w Tarnowskich Górach Rynek Tarnowskie Góry Tel.: muzeum@muzeumtg.art.pl 21. Śląski Urząd Wojewódzki ul. Jagiellońska Katowice Tel.: wzk@katowice.uw.gov.pl ANNEX 39

333 Lista adresowa interesariuszy oraz ważnych instytucji i organizacji występujących w Planie zarządzania, cd. Lp. Nazwa instytucji Adres 22. Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego ul. Jagiellońska 25, Katowice tel.: wzk@katowice.uw.gov.pl 23. Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Juliusza Ligonia Katowice Tel.: kancelaria@slaskie.pl 24. Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach ul. Karłuszowiec Tarnowskie Góry Tel.: , kancelaria@tarnogorski.pl, starosta@tarnogorski.pl 25. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach Rynek Tarnowskie Góry Tel.: sekretariat@tarnowskiegory.pl 26. Urząd Miejski w Bytomiu ul. Parkowa Bytom Tel.: um@um.bytom.pl 27. Urząd Gminy Zbrosławice ul. Oświęcimska Zbrosławice Tel.: urzad@zbroslawice.pl 28. Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów S.A. w Katowicach 29. Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Tarnowskich Górach ul. Wojewódzka Katowice Tel.: gpw@gpw.katowice.pl ul. Opolska Tarnowskie Góry Tel.: sekretariat@pwik-tg.pl 30. Polskie Koleje Państwowe S.A. (PKP) ul. Szczęśliwicka Warszawa Tel.: Oddział Gospodarowania Nieruchomościami PKP S.A. w Katowicach ul. Dworcowa Katowice Tel.: pawel.kopczynski@pkp.pl ANNEX 40

334