ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE

Transkrypt

1 ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection Arletta Hawrylak (A,D,E,G), Katarzyna Barczyk (E,F,G), Czes³aw Giemza (C,D,F), Dorota Wójtowicz (B,E), Marcin Brodziñski (B,F) Wydzia³ Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Wroc³aw Faculty of Physiology, University School of Physical Education, Wroc³aw UKSZTA TOWANIE KRZYWIZN PRZEDNIO- TYLNYCH ORAZ RUCHOMOŒÆ KRÊGOS UPA STUDENTÓW AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROC AWIU SHAPING THE LORDOSIS-KYPHOSIS AND LUMBAR SPINE MOBILITY IN THE STUDENTS THE UNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION IN WROC AW S³owa kluczowe: metoda fotogramometryczna, ruchomoœæ krêgos³upa, inklinometr Saundersa, aktywnoœæ fizyczna Key words: photogramometric method, Saunders Digital Inclinometer, body posture Streszczenie Wstêp. Celem podjêtej pracy by³a ocena wybranych parametrów czynnoœciowych studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wroc³awiu. Materia³ i metody. Badania zosta³y przeprowadzone na 81-osobowej grupie studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wroc³awiu. Wiek studentów mieœci³ siê w przedziale lata. Badani zostali podzieleni na dwie grupy: grupa I studenci Wydzia³u Wychowania Fizycznego (50 osób), grupa II studenci Wydzia³u Fizjoterapii (31 osób). Do oceny stanu funkcjonalnego badanych wykorzystano cyfrowy inklinometr Saundersa oraz zestaw do komputerowej oceny postawy cia³a. Wyniki. Uzyskane wyniki badañ w obu grupach okaza³y siê istotne statystycznie w ruchu zgiêcia odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa. Prawid³ow¹ postawê cia³a stwierdzono u 44% badanych z grupy I oraz 61,4% badanych z grupy II. Powy ej 10 godzin na aktywnoœæ fizyczn¹ poœwiêcali tylko studenci z grupy I (a 34% badanych). Brak aktywnoœci fizycznej dotyczy³ 22% badanych w grupie I i 23% w grupie II. Wnioski. 1. W obu badanych grupach zaobserwowano zmiany w wybranych parametrach czynnoœciowych postawy cia³a. 2. Statystycznie istotn¹ ró nicê pomiêdzy badanymi grupami studentów zaobserwowano w ruchu zgiêcia odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa. 3. Czas trwania aktywnoœci fizycznej mo e wp³ywaæ na ukszta³towanie krzywizn przednio- -tylnych oraz ruchomoœæ odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa. Summary Medycyna Sportowa MEDSPORTPRESS, 2008; 4(6); Vol. 24, Word count: 3156 Tables: 0 Figures: 7 References: 18 Background. The aim of this study was to evaluate functional parameters in students of the University School of Physical Education in Wroclaw. Material and methods. The study was conducted in a group of 81 students of the University School of Physical Education in Wroclaw. The age of the students was years. They were divided into two groups: The first group consisted of the students of the Faculty of Physical Education (50 people), and the second group of the students of the Faculty of Physiotherapy (31 people). We used Saunders Digital Inclinometer and a computer set to evaluate the subjects' body posture. Results. The results obtained in both groups were statistically significant as for lumbar spine flexion. We observed a correct body posture in 44% of group I subjects and in 61,4% group II. Only group I students (34%) spared more than 10 hours for training. 22% people from I group and 23% people from II group did not play any sport. Conclusions. 1. In both groups we could observe changes in selected functional parameters of body posture. 2. Statistically significant between group differences were obtained in lumbar spine flexion. 3. The duration of physical activity affect shaping lordosis-kyphosis and lumbar spine mobility. Adres do korespondencji / Address for correspondence Arletta Hawrylak Wydzia³ Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego Wroc³aw, al. I. J. Paderewskiego 35, tel./fax: (0-71) , arletta.hawrylak@awf.wroc.pl Otrzymano / Received r. Zaakceptowano / Accepted r.

2 Hawrylak A. i wsp., Ocena wybranych parametrów czynnoœciowych studentów AWF Wstêp Jakoœæ postawy cia³a, czyli kszta³t i sposób przestrzennego usytuowania wielu elementów w swobodnej, dwuno nej pozycji stoj¹cej, jest w³aœciwoœci¹ osobnicz¹ cz³owieka. Postawa cia³a mo e ulegaæ zmianie na ka - dym etapie ontogenezy (w zale noœci od oddzia³uj¹cych zewnêtrznych i wewnêtrznych czynników) [1,2]. Ruchomoœæ stawów, a zw³aszcza stawów krêgos³upa, jest jedn¹ z podstawowych czynnoœci w ogólnej ocenie stanu narz¹du ruchu cz³owieka. Jednym z najdok³adniejszych sposobów pomiaru ruchomoœci krêgos³upa jest metoda wykorzystuj¹ca cyfrowy inklinometr Saundersa [3,4]. Aktywnoœæ fizyczna, jej rodzaj oraz intensywnoœæ mo e byæ czynnikiem maj¹cym wp³yw na kszta³t krzywizn przednio-tylnych oraz ruchomoœæ krêgos³upa. Szczególn¹ form¹ wzmo onej i ukierunkowanej aktywnoœci fizycznej jest wyczynowe uprawianie sportu, którego przeciwieñstwem jest aktywnoœæ umiarkowana, wynikaj¹ca z przeciêtnych potrzeb codziennego ycia [5]. Celem podjêtej pracy by³a ocena wybranych parametrów czynnoœciowych studentów Wydzia³u Wychowania Fizycznego oraz Wydzia³u Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego we Wroc³awiu. Program badañ zaprojektowano tak, aby uzyskaæ odpowiedzi na nastêpuj¹ce pytania: 1. Jakie zmiany w wybranych parametrach czynnoœciowych zaobserwowano u badanych studentów? 2. Czy istnieje statystycznie istotna ró nica pomiêdzy badanymi grupami? 3. Czy czas trwania aktywnoœci fizycznej mo e wp³ywaæ na ukszta³towanie krzywizn przednio-tylnych krêgos³upa oraz ruchomoœæ krêgos³upa odcinka lêdÿwiowego? Materia³ i metody Badania zosta³y przeprowadzone na 81-osobowej grupie studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wroc³awiu (œrednia wieku 20,98 lat). Zebrany materia³ badawczy zosta³ podzielony na dwie grupy. Do I grupy zakwalifikowano 50 studentów Wydzia³u Wychowania Fizycznego, natomiast w grupie II znalaz³o siê 31 studentów Wydzia³u Fizjoterapii. Program badañ obejmowa³: badanie ankietowe, pomiary ruchomoœci krêgos³upa odcinka lêdÿwiowego wykonane cyfrowym inklinometrem Saundersa; ocenê wielkoœci krzywizn przednio-tylnych krêgos³upa przeprowadzono za pomoc¹ zestawu do komputerowej oceny postawy cia³a. Uzyskane wyniki wielkoœci k¹towych krzywizn oraz wskaÿnika kompensacji odniesiono do typologii Wolañskiego w modyfikacji Zeyland-Malawki [6]. Wyniki Zakres ruchu zgiêcia w odcinku lêdÿwiowym krêgos³upa u badanych osób z grupy I wynosi³ œrednio 54,36, natomiast u osób z grupy II wynosi³ œrednio 40,29 (Ryc. 1). Jedynie zakres ruchu zgiêcia w odcinku lêdÿwiowym krêgos³upa w obu badanych grupach okaza³ siê, po analizie testem t-studenta, istotny statystycznie (p<=0,05) (Ryc. 1). Na podstawie analizy wyników mo na stwierdziæ, e œredni zakres ruchu zgiêcia odcinka lêdÿwiowego Background The quality of body posture, namely the shape and way of spatial arrangement of multiple elements in a free standing position is an individual feature of every human being. Body posture may change during every stage of ontogenesis (depending on internal and external factors) [1,2]. Joint mobility, particularly within the spine, is one of basic functions in general evaluation of motor apparatus in men. One of the most precise ways of measuring spine mobility is the method using Saunders Digital Inclinometer [3,4]. Physical activity, regarding its kind and intensity may be the factor affecting the shape of antero-posterior curvatures and spine mobility. Competitive sport is a specific form of intensive and directed physical activity, as opposed to moderate activity, resulting from average needs of everyday life [5]. The aim of this paper was evaluation of selected functional parameters in the students of the Faculty of Physical Education and the students of the Faculty of Physiotherapy of the University School of Physical Education in Wroc³aw. The study programme was designed so as to answer the following questions: 1. What changes in selected functional parameters were observed in the subjects? 2. Is there any statistically significant difference between the study groups? 3. Can the duration of physical activity affect formation of anteroposterior spinal curvatures and lumbar spine mobility? Material and methods The study was carried out in 81 students of the University School of Physical Education in Wroc³aw (the subjects' mean age was years). The sample was divided into two groups. The first group consisted of 50 students of the Faculty of Physical Education, while the second group comprised 31 students of the Faculty of Physiotherapy. The study programme consisted of a survey, measurement of spine mobility using Saunders Digital Inclinometer and assessment of the magnitude of anteroposterior spinal curvatures using the set for computerized body posture evaluation. The obtained results of angular curvature values and compensation index were referred to Wolañski's typology modified by Zeyland-Malawka [6]. Results The average range of movement (ROM) in the lumbar spine in group I subjects was and in group II subjects (Fig. 1). The analysis performed using t-student test only ROM in flexion of the lumbar spine turned out to be statistically significant (p<=0,05) in both study groups (Fig. 1). Based on the analysis of the results, we may conclude that the mean ROM of lumbar spine flexion was 90.6%, and 67.2% in group II. The 100% ROM cor-

3 Hawrylak A. et al., Evaluation of selected functional parameters in the students of the University School of Physical Education krêgos³upa wynosi³ w grupie I 90,6%, a w grupie II 67,2%. Za 100% przyjêto normy podane przez AMA Guida, wynosz¹ce dla ruchu zgiêcia 60 (Ryc. 2) [7]. Natomiast œredni zakres ruchu wyprostu odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa w grupie I wynosi³ 49,2% a w grupie II 52,13%. Za 100% przyjêto normy podane przez AMA Guida, wynosz¹ce dla ruchu wyprostu 25 (Ryc. 3) [7]. Czêstoœæ wystêpowania poszczególnych typów i podtypów postawy cia³a kszta³towa³a siê ró nie w obu grupach badawczych. W grupie I lordotyczny typ postawy cia³a stanowi³ 64%, z czego podtyp L I 10%, L II 10%, L III 44%. Natomiast w grupie II ten typ postawy dotyczy³ jedynie 9,7%, z czego podtyp L I 6,5%, L II 3,2%, natomiast nie stwierdzono podtypu L III. Równowa ny typ postawy cia³a w grupie I stanowi³ 22%, z czego podtyp R I 4%, R II 16%, R III 2%, natomiast w grupie II ten typ postawy cia³a stanowi³ 32,3%, z czego podtyp R I 6,5%, R II 16,1%, R III 9,7%. W grupie I kiforesponded to the norms determined by AMA Guida, namely 60 in flexion (Fig. 2) [7]. The mean ROM in lumbar spine extension was 49,2% in group I and 52,13% in group II. The 100% ROM corresponded to the norms determined by AMA Guida, namely 25 in extension (Fig. 3) [7]. The prevalence of different types and subtypes of body posture varied in both study groups. I n group I 64% subjects presented with a lordotic type was including 10%, of L I subtype, 10% of L II subtype and 44% of L III subtype. In group II, this kind of posture was found in 9,7% only, including L I and L II subtypes, amounting to 6,5% and 3,2% respectively, and there was no case of L III type. 22% group I subjects presented with an analogous posture type including 4%, 16% and 2% of R I, R II and R III subtypes respectively, while in group II this posture type was found in 32,3% including the subtypes: R I (6,5%), R II (16,1%), R III (9,7%). In group I there were 14% of kyphotic posture cases with K I subtype only. In group II this type of posture was found in * p<=0,05 w stosunku do obu badanych grup, istotny statystycznie * p<=0,05 related to both studied groups, statistically significant Ryc. 1. Œrednie wartoœci (x) i odchylenia standardowe (SD) zakresów ruchów zgiêcia odcinka lêdÿwiowego metod¹ wskazówek AMA w badanych grupach Fig. 1. Mean values and standard deviations of ROM lumbar spine flexion using AMA method of the study groups Ryc. 2. Œrednie wartoœci ruchów zgiêcia odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa w grupie I i II Fig. 2. Mean values of ROM in lumbar spine flexion in groups I and II

4 Hawrylak A. i wsp., Ocena wybranych parametrów czynnoœciowych studentów AWF tyczny typ postawy cia³a stanowi³ 14%, stwierdzono tylko podtyp K I. W grupie II ten typ postawy cia³a stanowi³ 58,1%, z czego podtyp K I 32,3%, K II 9,7%, K III 16,1% (Ryc. 4-5). 58,1%, of all cases including the subtypes: K I (32,3%), K II (9,7%) and K III (16,1%) (Fig. 4-5). Considering the total number of weekly hours of physical activity, apart from the university training, it was noted that in group I 8% of the subjects were Ryc. 3. Œrednie wartoœci ruchów wyprostu odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa w grupie I i II Fig. 3. Mean values of ROM in lumbar spine extension in groups I and II Ryc. 4. Rozk³ad procentowy wystêpowania poszczególnych typów i podtypów postawy cia³a w grupie I Fig. 4. The prevalence of particular types of body posture in group I Ryc. 5. Rozk³ad procentowy wystêpowania poszczególnych typów i podtypów postawy cia³a w grupie II Fig. 5. The prevalence of particular types of body posture in group II

5 Hawrylak A. et al., Evaluation of selected functional parameters in the students of the University School of Physical Education Ryc. 6. Rozk³ad procentowy czasu spêdzanego na zajêciach ruchowych poza uczelni¹ w grupie I Fig. 6. The frequency of extracurricular activity performance in group I Ryc. 7. Rozk³ad procentowy czasu spêdzanego na zajêciach ruchowych poza uczelni¹ w grupie II Fig. 7. The frequency of extracurricular activity performance in group II Bior¹c pod uwagê iloœæ godzin spêdzanych w tygodniu na uprawianiu aktywnoœci fizycznej, poza zajêciami na uczelni, zaobserwowano, e w grupie I od 1 do 3 godzin przeznacza na to 8% badanych, natomiast w grupie II 45% badanych. Od 4 do 6 godzin 26% w grupie I oraz 26% w grupie II. Od 7 do 9 godzin spêdza 10% badanych w grupie I i 7% w grupie II. Powy ej 10 godzin na aktywnoœæ fizyczn¹ przeznaczali tylko studenci z grupy I (a 34% badanych). Brak aktywnoœci fizycznej dotyczy³ 22% badanych w grupie I i 23% w grupie II (Ryc. 6-7). Dyskusja W analizie, klasyfikacji oraz ocenie postawy cia³a szczególn¹ uwagê zwraca siê na kszta³t krêgos³upa. Ocena ukszta³towania krêgos³upa w p³aszczyÿnie strza³kowej jest bardzo skomplikowana. Charakteryzuje j¹ du a indywidualnoœæ i zmiennoœæ zwi¹zana z wiekiem, stopniem rozwoju ontogenetycznego, p³ci¹ [8]. W pracy podjêto siê oceny krzywizn przednio-tylnych krêgos³upa w obu badanych grupach. Przeprowadzona analiza polega³a na zaszeregowaniu poszczególnych typów i podtypów postawy wg metody Wolañskiego w modyfikacji Zeyland-Malawki. Dodatkowo dokonano analizy procentowej wystêpowania postaw prawid³owych i nieprawid³owych w ka dej z ocenianych grup. Prawid³ow¹ postawê cia³a stwierdzono u 44% badanych w grupie I i u 61,4% badanych w grupie II. Nieprawid³ow¹ postawê cia³a stwierdzono u 56% badanych z grupy I oraz u 38,6% badanych z grupy II. physically active for 1-3 hours weekly, while in group II as many as 45% of the subjects were physically active for the same length of time. 26% of group I subjects and 26% of group II subjects spared 4-6 hours weekly for physical activity. Only 10% of group I subjects and 7% of group II subjects were physically active for 7-9 hours weekly. Only group I subjects (as many as 34% of the subjects) spared more than 10 hours for physical activity. No activity was reported in 22% of group I subjects and 23% of group II subjects (Fig. 6-7). Discussion During classification analysis and body posture evaluation, particular attention is paid to the shape of the spine. Evaluation of spine shaping in the sagittal plane is very complicated. It is characterized by a high degree of individuality related to age, the stage of ontogenesis and gender [8]. Antero-posterior spinal curvatures were measured in both groups. The analysis consisted in classification of different types and subtypes using Wolañski's method, modified by Zeyland-Malawka. Additionally, a percentage of correct and incorrect body postures was calculated for each of the studied groups. A correct body posture was found in 44% and 61,4% of group I and group II subjects respectively. An incorrect body posture was found in 56% and 38,6% in group I and group II subjects respectively. Spine mobility is an important indicator of motor apparatus condition. The biggest movement restraint

6 Hawrylak A. i wsp., Ocena wybranych parametrów czynnoœciowych studentów AWF Wa nym wyznacznikiem stanu narz¹du ruchu jest ocena ruchomoœci krêgos³upa. Najwiêksze ograniczenie ruchomoœci w obu grupach badawczych zaobserwowano w ruchu wyprostu. Przyczyny zmniejszonej ruchomoœci krêgos³upa w tym zakresie mog¹ wynikaæ miêdzy innymi z powodu sedenteryjnego trybu ycia. Wed³ug McKenzi`ego, w czasie przed³u onego pozostawania w pozycji siedz¹cej mo e dochodziæ do sp³aszczenia lordozy lêdÿwiowej. Sta³e przebywanie w pozycji zgiêciowej odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa mo e spowodowaæ ograniczenie jego wyprostu [9,10]. Przeprowadzone badania potwierdzaj¹ opiniê innych autorów, e ukszta³towanie krzywizn przednio- -tylnych oraz zakres ruchomoœci odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa mog¹ byæ zwi¹zane z rodzajem, a tak- e intensywnoœci¹ uprawianej aktywnoœci fizycznej [8,9,11,12,13,14,15,16]. Zaobserwowano bardziej zadowalaj¹ce wyniki dotycz¹ce zakresu ruchu zgiêcia krêgos³upa odcinka lêdÿwiowego w grupie I, czyli u studentów Wydzia³u Wychowania Fizycznego, którzy znacznie wiêcej czasu poœwiêcali na aktywnoœæ fizyczn¹. W grupie tej stwierdzono jednak wiêcej postaw nieprawid³owych, co mo e wynikaæ z rodzaju oraz intensywnoœci uprawianej aktywnoœci fizycznej i zwi¹zanych z tym przeci¹ eñ krêgos³upa. Ruch jest podstawowym czynnikiem stymuluj¹cym rozwój fizyczny i sprawnoœæ motoryczn¹ cz³owieka. Jednak jego niedostatek, ale tak e nadmiar, mog¹ byæ przyczyn¹ wielu zaburzeñ i zwiêkszonego ryzyka wystêpowania choroby zwyrodnieniowej krêgos³upa [15,16,17]. Badania sportowców amatorów i sportowców stosuj¹cych trening si³owy (przeprowadzone przez Kempfa) wykaza³y u wszystkich badanych wiêksze lub mniejsze ograniczenia ruchomoœci w poszczególnych stawach. Z³e, statyczne pozycje przyjmowane na co dzieñ, a tak e jednostronne fizyczne obci¹ enie lub z³y trening si³owy czêsto prowadz¹ do skracania d³ugoœci miêœni, co w efekcie mo e byæ przyczyn¹ zaburzeñ czynnego i biernego aparatu ruchu [18]. Wnioski 1. W obu badanych grupach zaobserwowano zmiany w wybranych parametrach czynnoœciowych postawy cia³a. 2. Statystycznie istotn¹ ró nicê pomiêdzy badanymi grupami studentów zaobserwowano w ruchu zgiêcia odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa. 3. Czas trwania aktywnoœci fizycznej mo e wp³ywaæ na ukszta³towanie krzywizn przednio-tylnych oraz ruchomoœæ krêgos³upa odcinka lêdÿwiowego. was observed in extension. A decreased spine mobility within this range may result, among other things, from a sedentary lifestyle. According to McKenzie, maintaining a seated position for a prolonged time may result in flattening of lumbar lordosis. Permanent flexion of the lumbar spine may result in a restricted extension [9,10]. The study results confirm other authors' opinions that formation of antero-lateral curvatures and lumbar spine ROM may be related to the kind and intensity of the performed physical activity [8,9,11,12,13, 14,15,16]. More positive results concerning ROM of spine flexion in group I subjects the students of the Faculty of Physical Education, who spared much less time for physical activity. In this group however, a bigger percentage of incorrect body postures was found, which may result from the kind and intensity of physical activity and related spine loads. Movement is a basic factor stimulating physical development and motoric fitness in men. Its deficiency however, may be the reason for numerous disorders and increased risk of degenerative disease of the spine [15,16,17]. The study by Kempf, conducted in amateur athletes and strength training athletes indicated a higher and lower ROM restraint in different joints. Incorrect, static postures, assumed everyday, as well as unilateral physical load or inappropriate strength training often lead to muscle length reduction, which may result in active and passive motor apparatus disorders [18]. Conclusions 1. In both studied groups, changes in selected functional body posture parameters were observed. 2. A statistically significant between group difference was observed during lumbar spine flexion. 3. The duration of physical activity may affect the formation of anteroposterior curvatures and lumbar spine mobility. Piœmiennictwo / References 1. Ku d a³ A, Szczygie³ A, Æwirklej A. Porównanie parametrów krzywizn krêgos³upa w p³aszczyÿnie strza³kowej mierzonych metod¹ antropostereometryczn¹ i inklinometryczn¹. Postêpy Rehabilitacji 2004; 18 (4): Zeyland-Malawka E. Klasyfikacja i ocena postawy cia³a w modyfikacjach metody Wolañskiego i Nowojorskiego Testu Klasyfikacyjnego. Fizjoterapia 1999; 4 (7): Gawinek M, Kiljan W. Terapia bólów krêgos³upa w odcinku lêdÿwiowo-krzy owym metod¹ Robina McKenziego. Wydawnictwo Rewera Pona E, Koziatek A. Ocena rzetelnoœci zmodyfikowanej metody Schobera badania ruchomoœci krêgos³upa. Fizjoterapia 1999; 7 (3): Œlê yñski J. Postawa cia³a cz³owieka i metody jej oceny. AWF Katowice 1992.

7 Hawrylak A. et al., Evaluation of selected functional parameters in the students of the University School of Physical Education 6. Zeyland-Malawka E. Klasyfikacja i ocena postawy cia³a w modyfikacjach metody Wolañskiego i nowojorskiego Testu Klasyfikacyjnego. Fizjoterapia 1999; 7 (4): AMA. Guides to the Evaluation of Permanent Impairments, 4th edition, Revised. AMA, Chicago IL Barczyk K, Skolimowski T, Hawrylak A, Bieæ E. Ukszta³towanie krêgos³upa w p³aszczyÿnie strza³kowej u osób uprawiaj¹cych wybrane dyscypliny sportowe, Medycyna Sportowa 2005; 21 (6) Hawrylak A. Asymetria tu³owia osób z dyskopati¹ lêdÿwiowego odcinka krêgos³upa na poziomie L5-S1. Praca doktorska. AWF Wroc³aw McKenzie RA. Low back pain-diagnosis, treatment and therapy, Spinal Publications Ltd. (N2) Dziak A. Bolesny krzy. Medicina Sportiva. Kraków Starosta W. Krêgos³up w motoryce cz³owieka. Trening 1993; 3: Stok³osa H. Symetria i asymetria cia³a cz³owieka. Rocznik Naukowy 1995; 23: Czaplicki Z. Rozwój motoryczny dzieci i m³odzie y w procesie ontogenezy. Lider 2003; 4: Kabsch A. Przeci¹ enia narz¹du ruchu w pracy zawodowej i sporcie. Tom III. AWF Warszawa Szczygie³ A, Œlusarczyk A. Ruchomoœæ oraz ukszta³towanie krzywizn krêgos³upa u dzieci z wadliw¹ postaw¹ cia- ³a. Fizjoterapia Polska 2003; 3: Kutzner-Koziñska M. Proces korygowania wad postawy. AWF Warszawa Kempf H-D. Szko³a pleców. Program profilaktyki i rehabilitacji schorzeñ krêgos³upa. Warszawa 2002.