This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection Tomasz Sipko (A,D,E), Agnieszka Durzyñska (B,C), Ewa Demczuk-W³odarczyk (G), Ewa Bieæ (F) Zak³ad Kinezyterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Wroc³aw Wystêpowanie bólu w bocznych skrzywieniach krêgos³upa Occurrence pain in scoliosis S³owa kluczowe: skolioza, ból, choroba przeci¹ eniowa krêgos³upa Key words: scoliosis, pain, overload disease of spine STRESZCZENIE Wstêp. Rola zmian zniekszta³caj¹cych w skoliozach jako przyczyna bólu krêgos³upa jest kontrowersyjna. Za³o ono, e krêgos³up zmieniony przez boczne skrzywienie przenosi nieprawid³owo obci¹ enia, w zwi¹zku z tym czêœciej i ju w m³odszym wieku mo e dochodziæ do powstawania choroby przeci¹ eniowej krêgos³upa. Materia³ i metody. Badaniami objêto grupê 75 osób w wieku od 12 do 50 lat z bocznym skrzywieniem krêgos³upa, przy czym 57% stanowi³y skoliozy I, 40% skoliozy II i 3% -skoliozy III. Metod¹ badawcz¹ by³a ankieta. Zawiera³a pytania otwarte i zamkniête. Pytania dotyczy³y charakterystyki bólu oraz okolicznoœci jego wystêpowania. W ankiecie zawarto równie skalê natê enia bólu wg Jacksona-Moskowitza oraz skalê intensywnoœci bólu. Wyniki. Wyniki badañ wskazuj¹, e u wiêkszoœci badanych ból nasila³ siê w pozycjach statycznych. Stopieñ odczuwania bólu wzrasta wraz ze stopniem skrzywienia, przy czym prawie po³owa osób ze skrzywieniem I równie odczuwa bóle silne. We wszystkich grupach wiekowych badani wskazywali na wiêcej ni jedno Ÿród³o bólu, czêœciej jednak ból dotyczy³ odcinka lêdÿwiowego, nastêpnie piersiowego. Wnioski. Krêgos³up skoliotyczny jest czynnikiem wywo³uj¹cym objawy choroby przeci¹ eniowej krêgos³upa. SUMMARY Background. The scoliotic changes as a cause of pain of spine are controversial. It put was that altered scoliotic spine transfers burdens irregularly, therefore more often and in younger age can come to formation of overload disease of spine. Material nad methods. It investigations was done on 75 persons in age since 12 till 50 years with scoliosis, 57% made up scoliosis I, 40% II and 3% III. Inquiry was investigative method. It contained open and closed questions. The questions concerned the profiles of pain as well as circumstance his occurrence. The scale of intensity of pain in inquiry was contained was according to Jacksona also Moskowitza as well as the scale of intensity of pain. Results. The results of investigations showed that studied pain majorities intensified in static positions. The degree of feeling of pain grows up from degree scoliosis together with, whereat persons' almost half from twist I feels strong pain also. In all age groups studied they indicated on more than one source of pain and was often concerned the lumbar section, then thoracal. Conclusions. The scoliotic spine is a factor coused the symptoms of overload disease of spine. Liczba s³ów/word count: 2618 Tabele/Tables: 0 Ryciny/Figures: 10 Piœmiennictwo/References: 17 Adres do korespondencji / Address for correspondence Tomasz Sipko Zak³ad Kinezyterapii, Akademia Wychowania Fizycznego Wroc³aw, ul. RzeŸbiarska 4, tel , tsipko@wp.pl Fizjoterapia Polska MEDSPORTPRESS, 2006; 1(4); Vol. 6, Otrzymano / Received r. Zaakceptowano / Accepted r. 37

2 Ryc 1. Rozk³ad stopni skrzywienia bocznego krêgos³upa Fig. 1. Distribution of degrees of the scoliosis 38 WSTÊP Rola zmian skoliotycznych jako przyczyna bólu krêgos³upa jest kontrowersyjna. Z wielu prac wynika, i pacjenci z bocznym skrzywieniem krêgos³upa (b. s. k) nie maj¹ wiêkszej czêstoœci i nasilenia bólów ni, dostosowana do wieku i p³ci zdrowa populacja [1,2,3]. Inni autorzy utrzymuj¹, e b. s. k jest powodem wystêpowania bólu [4,5,6,7,8,9]. Jedn¹ z przyczyn bólów u osób z b. s. k mo e byæ choroba przeci¹ eniowa krêgos³upa. Wed³ug Stodolnego istot¹ choroby jest stopniowe, wieloetapowe zu ywanie elementów krêgos³upa, nadmierne i przyœpieszone, wskutek oddzia³ywania przeci¹ eñ przewy szaj¹cych ich wytrzyma- ³oœæ, w warunkach obni onych zdolnoœci adaptacyjnych [10,11]. Zmieniony skoliotycznie krêgos³up powoduje zaburzenia równowagi miêœniowej, ograniczenie ruchomoœci stawów, kompresjê powierzchni stawowych, przeci¹ enia struktur aparatu wiêzad³owo-torebkowego [12,13]. Skrzywienia krêgos³upa, zw³aszcza te znacznego stopnia, mog¹ ulegaæ dalszej progresji u doros³ych, prowadz¹c do niekorzystnych nastêpstw, w tym zespo³ów bólowych krêgos³upa. Czêstoœæ wystêpowania bólów krêgos³upa u osób ze skolioz¹ wynosi od 50% do 80% [8,9]. Dolegliwoœci bólowe najczêœciej wystêpuj¹ na szczycie skrzywienia, gdzie wyraÿnie zaznaczona jest rotacja rdzenia spowodowana przez nadmiernie napiête, przesuniête ku ty³owi jego korzenie po wypuk³ej stronie skrzywienia. Ból towarzyszy najczêœciej skoliozom strukturalnym II i III [4]. Mo e byæ spowodowany równie zmniejszeniem otworów miêdzykrêgowych [5]. Z badañ przeprowadzonych przez Perennou wynika, e pacjenci z b. s. k. w odcinku lêdÿwiowym mieli wiêksze dolegliwoœci bólowe, z objawami promieniowania do koñczyn dolnych [5]. Pogl¹d, e skolioza musi prowadziæ do bólów krêgos³upa, jest obecnie kwestionowany. Warte uwagi postêpy poczynili w tej dziedzinie Jackson, Simson i Stripinis, poddali obserwacji 197 osób dotkniêtych b. s. k. oraz 180 osób zdrowych. Stwierdzili, e zapadalnoœæ na bóle krzy a by³a w obydwu grupach taka sama, z tym, e na silniejsze dolegliwoœci wskazywa³y osoby ze skolioz¹. Co wa ne, u osób ze zdrowym krêgos³upem do poprawy dochodzi a w 64%, a u osób z b. s. k tylko w 17%. U tych ostatnich ból wzrasta wraz z wiekiem oraz ma zwi¹zek z zaawansowaniem skoliozy [14]. Bardziej cierpi¹ chorzy ze skolioz¹ lêdÿwiow¹ (z regu³y skrzywienia kompensacyjne). Ból umiejscawia siê po stronie wklês³oœci skrzywienia i pochodzi zarówno z kr¹ ka miêdzykrêgowego, stawów miêdzywyrostkowych, jak i z korzeni nerwowych. Leczenie zachowawcze czêsto jest bezskuteczne, wskazane s¹ operacje, które przynosz¹ z³agodzenie objawów w 83% przypadków [15]. W pierwotnych skrzywieniach lêdÿwiowych wczeœniej ni w innych typach wystêpuj¹ dolegliwoœci bólowe, czêsto jeszcze przed 20 rokiem ycia [4]. Odcinek lêdÿwiowo-krzy- owy krêgos³upa jest te najczêstszym miejscem dolegliwoœci bólowych [10,12]. Za³o ono, e boczne skrzywienie krêgos³upa powoduje nieprawid³owy rozk³ad obci¹ eñ, w zwi¹zku z tym czêœciej i w m³odszym wieku u osób z b. s. k mo e dochodziæ do powstawania choroby przeci¹ eniowej krêgos³upa. Program badañ opracowano tak, by odpowiedzieæ na nastêpuj¹ce pytania badawcze: 1. Czy stwierdzony ból ma zwi¹zek ze stopniem skrzywienia i wiekiem badanych? 2. W jakich okolicznoœciach wystêpuje lub nasila siê ból krêgos³upa? 3. W jakim odcinku krêgos³upa ból wystêpuje najczêœciej? 4. Czy boczne skrzywienie krêgos³upa jest czynnikiem wywo³uj¹cym objawy choroby przeci¹ eniowej krêgos³upa? MATERIA I METODY Badaniami objêto grupê 75 osób w wieku od 12 do 50 lat z bocznym skrzywieniem krêgos³upa. Grupê ankietowanych stanowi³y osoby przebywaj¹ce na turnusach rehabilitacyjnych w Specjalistycznym Rehabilitacyjno-Ortopedycznym Zespole Opieki Zdrowotnej przy ul. Poœwiêckiej we Wroc³awiu, w ZOZ dla Szkó³ Wy szych przy ul. Chopina we Wroc³awiu, w Niepublicznym Zespole Leczniczo-Rehabilitacyjnym przy ul. G¹siorowskiego w Konstancinie Jeziorna. Charakterystykê badanych osób przedstawiono na Rycinach 1, 2 i 3.

3 Ryc. 2. Rozk³ad umiejscowienia skrzywieñ bocznych krêgos³upa Fig. 2. Distribution of location of the spinal curvature Ryc. 3. Struktura wieku w badanej grupie Fig. 3. Structure of age in studied group Metod¹ badawcz¹ by³a ankieta. Zawiera³a pytania otwarte i zamkniête. Przeprowadzono j¹ na wybranych osobach, u których pojawi³ siê problem bólu. Dane dotycz¹ce rodzaju i stopnia skrzywienia krêgos³upa pochodzi³y z kart pacjentów. Ankieta by³a anonimowa i przeprowadzona osobiœcie. Pytania dotyczy³y charakterystyki bólu oraz okolicznoœci jego wystêpowania. W ankiecie zawarto skalê natê enia bólu wg Jacksona Moskowitza, skalê intensywnoœci bólu. Wzór ankiety zamieszczono w Aneksie 1. WYNIKI Wystêpowanie bólu w zale noœci od rodzaju skrzywienia krêgos³upa Analiza wystêpowania bólu w zale noœci od rodzaju skrzywienia wskazuje, e w ka dym typie skoliozy wystêpuje problem bólu, przy czym szczególnie w grupie skolioz lêdÿwiowych, dominowa³a ocena bólu jako silnego (70%), pozosta³e osoby (30%) charakteryzowa³y ból jako bardzo silny (Ryc. 4). W grupie skolioz piersiowo-lêdÿwiowych 47,7% badanych odczuwa³o ból jako silny, 31,8% jako bardzo silny, a 4,5% jako nie do wytrzymania. W grupie skolioz piersiowych 47% osób oceni³o ból jako silny; 29,4% jako s³aby; 17,6 jako bardzo silny, a 5% jako ból nie do wytrzymania. Skolioz szyjno-piersiowych (5,3%) by³o niewiele, dlatego w analizie nie zosta³y uwzglêdnione. Wystêpowanie bólu w zale noœci od stopnia skrzywienia krêgos³upa Analiza wystêpowania bólu w zale noœci od stopnia skrzywienia wskazuje, e poziom bólu roœnie wraz ze stopniem skrzywienia. W grupie skolioz I najczêœciej ból okreœlano jako silny (46,5%), w podobnym odsetku (po 25%) jako ³agodny i bardzo silny, interesuj¹ce jest równie, e 4,6% osób z I oznaczy³o ból jako nie do wytrzymania (Ryc. 5). W grupie skolioz II ankietowani w wiêkszoœci (66,6%) okreœlali ból jako silny i bardzo silny (30%). W grupie skolioz III po³owa osób badanych podawa³a poziom bólu jako silny lub bardzo silny, nale y jednak pamiêtaæ o ma³ej liczebnoœci tej grupy (2,6%). Zale noœæ stopnia intensywnoœci bólu od wieku badanej grupy Analiza wystêpowania bólu w zale noœci od wieku osób badanych wskazuje, e ból bardzo silny dominuje w przedziale lat, ból silny i bardzo silny w przedziale lat. W ka dym przedziale wiekowym stwierdzono wystêpowanie bólu silnego, przy czym najwiêkszy odsetek badanych wystêpuje w wieku lat oraz (Ryc. 6). 39

4 Ryc. 4. Charakterystyka stopnia natê enia bólu w zale noœci od rodzaju skrzywienia bocznego krêgos³upa Fig. 4. Characteristic of degree of intensity pain in dependence on kind spinal curvature Ryc. 5. Zale noœæ bólu i stopnia skrzywienia bocznego krêgos³upa Fig. 5. Dependence of pain and degree of the spinal curvature Ryc. 6. Rozk³ad wystêpowania bólu w najgorszym okresie w poszczególnych grupach wiekowych Fig. 6. Distribution of occurrence in the worst period the pain in age individual groups 40

5 Odsetek badanych z bólem ³agodnym maleje wraz z wiekiem. Wiek rozpoczêcia siê problemów bólowych Z ogólnej charakterystyki wynika, e u najwiêkszej liczby osób (44%) pierwsze objawy bólowe pojawi³y siê w wieku lat, u 17,3% w wieku 8-13 lat i lat. Na podstawie tych wyników mo na s¹dziæ, e u 78% badanych problem bólu pojawi³ siê przed 25 rokiem ycia. 8% ankietowanych odczuwa³o pierwsze dolegliwoœci bólowe dopiero w wieku lat, a pozostali (po 7%) w wieku i lat (Ryc. 7). Ryc. 7. Okresy pojawiania siê dolegliwoœci bólowych w grupie Fig. 7. Periods of appearing the pain ailments in group Charakterystyka ogólna wystêpowania bólu w czasie aktywnoœci fizycznej, utrzymywania pozycji statycznych i oddychaniu Z badañ wynika, e ból nasila³ siê najbardziej w nastêpuj¹cych okolicznoœciach: 1) w d³ugotrwa³ej pozycji siedz¹cej (80%), 2) w czasie d³ugotrwa³ej pozycji stoj¹cej (50,6%), 3) w czasie podnoszenia ciê kich rzeczy (48%), 4) podczas d³ugotrwa³ego marszu, biegu (44%). adna spoœród badanych grup nie zaznaczy³a bólu podczas oddychania (Ryc. 8). Ryc. 8. Rozk³ad liczebnoœci [%] wystêpowania bólu podczas aktywnoœci fizycznej, utrzymywania pozycji statycznych i oddychaniu Fig. 8. Distribution of number in [%] occurrence of the pain during motion activity, static position and breathing 41

6 Charakterystyka wystêpowania bólu w czasie aktywnoœci fizycznej, utrzymywania pozycji statycznych i oddychaniu w zale noœci od wieku W grupie wiekowej lat m³odzie najczêœciej zaznacza³a wystêpowanie bólu w nastêpuj¹cych okolicznoœciach (Ryc. 9): 1) w d³ugotrwa³ej pozycji siedz¹cej (69,2%), 2) podczas podnoszenia ciê kich rzeczy (34,6%), 3) jazdy na rowerze (26,9%), p³ywania (26,9%), w d³ugotrwa³ej pozycji stoj¹cej (50,6%). W grupie wiekowej lat m³odzie najczêœciej zaznacza³a wystêpowanie bólu w nastêpuj¹cych okolicznoœciach: 1) w d³ugotrwa³ej pozycji siedz¹cej (93,3%), 2) w czasie podnoszenia ciê kich rzeczy (64,2%), 3) podczas d³ugotrwa³ego marszu, biegu (60%), 4) w d³ugotrwa³ej pozycji stoj¹cej (57,1%), 5) gimnastyka (42,8%), 6) p³ywania (35,7%). W grupie wiekowej lat doroœli najczêœciej zaznaczali wystêpowanie bólu w nastêpuj¹cych okolicznoœciach: 1) w d³ugotrwa³ej pozycji siedz¹cej (78,5%) 2) w czasie podnoszenia ciê kich rzeczy (57,1%) 3) w czasie d³ugotrwa³ej pozycji stoj¹cej (50%), podczas d³ugotrwa³ego marszu, biegu (50%), 4) we œnie (28,5%), gimnastyka (28,5%). W grupie wiekowej lat badani najczêœciej zaznaczali wystêpowanie bólu w nastêpuj¹cych okolicznoœciach: 1) w d³ugotrwa³ej pozycji siedz¹cej (78,5%), w czasie d³ugotrwa³ej pozycji stoj¹cej (78,5%), Ryc. 9. Wystêpowania bólu podczas aktywnoœci fizycznej, utrzymywania pozycji statycznych i oddychaniu w poszczególnych grupach wiekowych Fig. 9. Occurence of the pain of during motion activity, static position and breathing in age individual groups Ryc. 10. Charakterystyka umiejscowienia bólu [%] w poszczególnych grupach wiekowych Fig. 10. Characteristics location of pain in [%] in age individual groups 42

7 ) podczas d³ugotrwa³ego marszu, biegu (57,1%), 3) w czasie podnoszenia ciê kich rzeczy (35,7%), 4) we œnie (14,2%). W grupie wiekowej lat ankietowani najczêœciej zaznaczali wystêpowanie bólu w nastêpuj¹cych okolicznoœciach: 1) w d³ugotrwa³ej pozycji siedz¹cej (85,7%), 2) podczas d³ugotrwa³ego marszu, biegu (42,8%), we œnie (42,8%), schylania siê (42,8%), w czasie d³ugotrwa³ej pozycji stoj¹cej (42,8%), 3) w czasie podnoszenia ciê kich rzeczy (35,7%). Cech¹ wspólna wszystkich grup by³o wystêpowanie bólu w pozycji siedz¹cej, stoj¹cej, podczas podnoszenia ciê kich rzeczy, d³ugotrwa³ego marszu. M³odzie czêœciej ni starsze osoby zaznacza³a sytuacje o charakterze dynamicznym. Charakterystyka lokalizacji bólu w zale noœci od wieku Analiza lokalizacji bólu w zale noœci od wieku wskazuje, e najczêœciej ból by³ odczuwany w odcinku lêdÿwiowym i piersiowym we wszystkich przedzia³ach wiekowych. Ból odcinka krzy owego ujawnia siê wyraÿnie u badanych w przedziale wieku lat. Ból odcinka szyjnego wystêpuje szczególnie w wieku lat (Ryc. 10). DYSKUSJA Podsumowuj¹c wyniki badañ mo na stwierdziæ, e osoby z b. s. k cierpi¹ na dolegliwoœci bólowe krêgos³upa. Wœród badanych mo na zaobserwowaæ nastêpuj¹ce zale - noœci. Stopieñ natê enia i intensywnoœæ bólu roœnie wraz z wiekiem, stopniem skrzywienia. Tomczak w swoich badaniach stwierdzi³a, e 63% osób ze skolioz¹ I i II skar y³o siê na bóle ograniczaj¹ce codzienn¹ aktywnoœæ fizyczn¹ [8,9]. Pierwsze dolegliwoœci bólowe pojawiaj¹ siê ju u m³odzie y (14-19 lat). Odcinek lêdÿwiowo-krzy owy jest najczêœciej wskazywanym miejscem dolegliwoœci, w drugiej kolejnoœci podawano odcinek piersiowy. Ból nasila³ siê podczas wysi³ków o charakterze statycznym we wszystkich grupach wiekowych oraz podczas wysi³ków dynamicznych u m³odzie y. Niepokoj¹ce jest, e dolegliwoœci bólowe zaczynaj¹ siê dosyæ wczeœnie. Najwiêcej ankietowanych (44%) pierwsze objawy odczuwa³o w wieku lat, a 17,3% w wieku 8-13 lat i lat. Na podstawie tych wyników badañ mo na s¹dziæ, e u wiêkszoœci badanych problem bólu krêgos³upa ujawnia siê przed 25 rokiem ycia. Tomczak badaj¹c doros³ych (30-46 lat) z b. s. k stwierdzi³a, e œredni wiek wyst¹pienia bólów krêgos³upa to 33 lata [8]. Podobne wyniki uzyska³a Œwiderska badaj¹c zawodowych tancerzy. Najwiêkszy procent tancerek odczuwaj¹cych bóle krêgos³upa by³a w wieku lat [7]. Wed³ug Kostuik [1] nie ma zwi¹zku miêdzy wiekiem a wystêpowaniem bólu u osób doros³ych z b. s. k. Wyniki badañ w³asnych potwierdzaj¹ czêstsze wystêpowanie bólu krêgos³upa w odcinku lêdÿwiowym, jednak czêsto równie ból by³ odczuwany w odcinku piersiowym krêgos³upa zw³aszcza u osób m³odszych, natomiast o osób powy ej 30 roku ycia równie w odcinku krzy owym. Wed³ug Skolimowskiego, boczne skrzywienie krêgos³upa ma wp³yw na zaburzenia ruchomoœci stawów biodrowych oraz zmiany statyki miednicy [13]. Zaburzenia ruchomoœci stawów krzy owo-biodrowych wystêpuj¹ ju w skoliozach I [16]. Dysfunkcje w tej okolicy s¹ przyczyn¹ stopniowego przeci¹ ania struktur miêkkich wiêzade³ miednicy i zespo- ³ów bólowych krêgos³upa lêdÿwiowo-krzy owego [10,11,12]. Wed³ug Jacksona [17] dolegliwoœci bólowe u osób doros³ych z b. s. k. (n=100) maj¹ wysoki zwi¹zek z wielkoœci¹ skrzywienia powy ej 40, rotacj¹ krêgów skoliotycznych, a tak e hiperkifoz¹ piersiow¹. WNIOSKI 1. W bocznych skrzywieniach krêgos³upa wystêpuje problem bólu, który nasila siê z wiekiem i stopniem skrzywienia krêgos³upa. 2. Ból w bocznych skrzywieniach krêgos³upa pojawia siê ju u m³odzie y (14-19 lat). 3. Ból w bocznych skrzywieniach krêgos³upa wystêpuje najczêœciej w pozycjach statycznych i jest odczuwany w odcinku lêdÿwiowym i piersiowym. 4. Krêgos³up skoliotyczny mo e byæ czynnikiem wywo³uj¹cym objawy choroby przeci¹ eniowej krêgos³upa. PIŒMIENNICTWO 1. Kostuik J, Bentivoglio J. The incidence of low-back pain in adult scoliosis. Spine 1981; 6 (3): Dega W. (red): Ortopedia i rehabilitacja. Warszawa: PZWL; Tylman D. Patomechanika bocznych skrzywieñ krêgos³upa. Warszawa: Sewerius; Dega W, Milanowska K. Rehabilitacja medyczna. Warszawa: PZWL; Perennou D i wsp. Adult lumbar scoliosis. Epidemiologic aspect in low back pain population. Spine 1994; 19 (2): Saint-Maurice C, Muller J, Meynadier J. Ból leczenie, diagnostyka, prewencja. Warszawa: Gebetner i Spó³ka; Œwiderska K. Zdrowie tancerzy. Warszawa: AM; Tomczak H. Czêstoœæ wystêpowania zespo³ów bólowych krêgos³upa u doros³ych chorych ze skolioz¹, leczonych i nie leczonych operacyjnie. Fizjoterapia Polska 2001; 3 (3): Tomczak H. Spo³eczne skutki bólu krêgos³upa u doros³ych ze skolioz¹ leczonych i nie leczonych operacyjnie. Fizjoterapia Polska 2001; 1 (3): Stodolny J. Zespo³y anatomiczno-czynnoœciowe krêgos³upa, ich funkcja i znaczenie w mechanizmach powstawania i profilaktyce przeci¹ eñ. Medycyna Sportowa 2001; 114 (17): Lewit K. Terapia manualna w rehabilitacji chorób narz¹du ruchu. Kielce: ZL-Natura; Rakowski A. Strategie postêpowania terapeutycznego w leczeniu dysfunkcyjnych Ÿróde³ bólu narz¹dów ruchu. Medycyna Manualna 1997; 1 (1): Skolimowski T. Kszta³towanie siê parametrów czynnoœciowych narz¹du ruchu w przebiegu idiopatycznych bocznych skrzywieñ krêgos³upa. Wroc³aw: AWF; 1991; Jackson R, Simmons E, Stripinis D. Incidence and severity of back pain in adult idiopatic scoliosis. Spine 1983; 8 (7): Kostuik J, Current concepts review operative treatment of idiopathic scoliosis. J. Bone Joint Surg 1990; 72 (7): Skolimowski T, Ostrowska B, Sipko T. Zmiany parametrów czynnoœciowych miednicy i stawów biodrowych w skoliozach idiopatycznych I0. Pediatria Polska 2004; 79 (1): Jackson R, Simmons E, Stripinis D. Coronal and sagittal plane deformities correlating with back pain and pulmonary function in adult idiopathic scoliosis. Spine 1989; 14 (12):

8 Aneks 1. Annex )