SUBSTANCJE CZYNNE WYSTĘPUJĄCE W ROŚLINACH

Transkrypt

1 SUBSTANCJE CZYNNE WYSTĘPUJĄCE W ROŚLINACH Lek med. Witold Wandel

2 SUBSTANCJE CZYNNE Substancje czynne Są to związki biologicznie aktywne od których zależą własności lecznicze roślin Substancje czynne możemy podzielić na dwie grupy: substancje podstawowe, które są produktami metabolizmu podstawowego Substancje podstawowe są niezbędne do życia każdej rośliny. Pełnią w roślinie funkcje fizjologiczne. Do substancji podstawowych należą: węglowodany, białka, tłuszcze, aminokwasy, enzymy, chlorofil substancje wtórne są to produkty metabolizmu wtórnego powstałe w procesie przemiany materii.

3 WĘGLOWODANY Węglowodany czyli cukrowce Powstają w procesie fotosyntezy Dzielą się na cukry proste i złożone Cukrowce są materiałem budulcowym Są niezbędne do podtrzymania wszystkich podstawowych procesów życiowych zachodzących w żywych organizmach Są również materiałem zapasowym Do wielocukrów zaliczamy również śluzy, pektyny, żywicę

4 TŁUSZCZE Tłuszcze czyli lipidy należ do grupy podstawowych związków występujących w świecie roślin i zwierząt. Tłuszcze dzielimy na proste i złożone Tłuszcze jako estry ulegają hydrolizie i rozpadają się na glicerol i kwasy tłuszczowe Kwasy tłuszczowe mogą być: nasycone np. kwas arachidowy i palmitynowy nienasycone np. kwas linolowy, linolenowy,olejowy kwasy specjalne np. erukowy, rycynolowy Należą do substancji energetycznych i często tworzą związki z białkami. Nienasycone kwasy tłuszczowe pełnią ważną rolę w budowie błony mitochondrialnej i mikrosomalnej. Specjalne nienasycone kwasy tłuszczowe uczestniczą w syntezie eikozanoidów do których należą tromboksany, leukotrieny, prostanoidy.

5 TŁUSZCZE ZŁOŻONE Najważniejszą grupą związków należących do tłuszczów złożonych są fosfolipidy. Fosfolipidy są ważnym składnikiem błon komórkowych. Występują zamiast amin, które zawierają inozytol, aminokwasy (seryna, treonina), będące źródłem organicznego fosforu. Fosfolipidy zawierające nienasycone kwasy tłuszczowe są substancjami o charakterze witamin i funkcjonują pod nazwą witaminy F

6 BIAŁKA Białka są podstawowymi substancjami potrzebnymi do życia każdej komórki. W komórkach występują w jądrze komórkowym, cytoplazmie, organellach, wodniczkach, ziarnach aleuronowych. Białka występujące w roślinach to białka plazmatyczne i białka zapasowe Białka dzielimy na proste i złożone Białka proste zawierają tylko aminokwasy Białka złożone oprócz aminokwasów zawierają inne związki chemiczne.

7 BIAŁKA PROSTE I ZŁOŻONE Białka proste Do tej grupy zaliczamy prolaminy, albuminy, gluteiny, globuliny Białka złożone Do tej grupy zaliczamy: glikoproteiny połączenie białek z węglowodanami lipoproteiny połączenie białek z lipidami fosfoproteiny połączenie białek z kwasem fosforowym chromoproteiny połączenie białek z barwnikami np. chlorofil mukoproteiny połączenia białek z śluzami nukleoproteiny połączenie białek z kwasami nukleinowymi Enzymy zaliczamy do substancji organicznych o charakterze białkowym.

8 AMINOKWASY Wchodzą w skład białek Rola aminokwasów jest ogromna. Wiele aminokwasów jest koniecznych do prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego. Aminokwasy nieodzowne do życia ludzkiego to: tryptofan, lizyna, metionina,treonina, leucyna, izoleucyna, walina, fenyloalanina. Wiele aminokwasów stosuje się jako substancje lecznicze np.: Metionina ochrania wątrobę. Ornityna odtruwa komórki wątrobowe, poprawia metabolizm białek, węglowodanów, tłuszczów. Kwas Asparginowy wzmacnia układ nerwowy Tyroksyna jest hormonem tarczycy

9 ORGANICZNE KWASY TŁUSZCZOWE Organiczne kwasy tłuszczowe są szeroko rozpowszechnione wśród roślin. Nie są silnymi kwasami i łatwo tworzą sole i połączenia estrowe. Nadają roślinom smak kwaśny. Najwięcej występują w owocach. Ze względu na budowę dzielą się na związki alifatyczne, cykliczne, aromatyczne. Do kwasów aromatycznych zaliczamy kwas cynamonowy, tropowy, migdałowy, benzoesowy, chinowy, szikimowy wchodzą one do frakcji eterycznej roślin leczniczych Kwasy alifatyczne to: mrówkowy, octowy, jabłkowy, fumarowy, akonitowy, pirogronowy, szczawiowy, malonowy, propionowy, izo-walerianowy, angelikowy

10 SUBSTANCJE WTÓRNE

11 GLIKOZYDY Glikozydy powstają z połączenia cukrów prostych z niecukrami Glikozydy to związki składające się z dwóch części: Cukrowej zwanej glikonem Nie-cukrowej zwanej aglikonem Aglikon jest częścią aktywną glikozydu i on ma działanie lecznicze. W zależności od rodzaju aglikonu mamy różne glikozydy. Glikozydy powstają w liściach roślin i następnie są gromadzone w innych częściach roślin jak korzenie, kłącza, nasiona, owoce. W świeżych roślinach występują glikozydy pierwotne, które po suszeniu przechodzą w formę bardziej trwałą, czyli glikozydy wtórne, które wykorzystujemy w leczeniu.

12 GLIKOZYDY NASERCOWE Glikozydy nasercowe nazywane inaczej glikozydami kardenolidowymi odgrywają bardzo ważną funkcje w leczeniu Powodują wzmocnienie skurczu mięśnia sercowego, zwalniają, tętno, zwiększają objętość wyrzutową mięśnia sercowego. Zioła zawierające glikozydy nasercowe to: naparstnica wełnista, naparstnica purpurowa, miłek wiosenny, konwalia majowa

13 GLIKOZYDY ANTRAIDOWE Glikozydy antranoidowe zwane inaczej antrachinowymi lub antraglikozydami Działanie: działanie przeczyszczające zmniejszają resorbcję wody z jelita grubego, działają żółciopędnie, zwiększają wydzielanie soków żołądkowych przez pobudzenie błony śluzowej żołądka. Występują w korze kruszyny, marzannie barwierskiej, aloesie, korzeniu rzewienia, szkłaku pospolitym.

14 GLIKOZYDY FENOLOWE Działanie glikozydów fenolowych jest różnokierunkowe w zależności od rodzaju glikozydu. Arbutyna i metyloarbutyna mają działanie przeciwzapalne, rozkurczowe i moczopędne na drogi moczowe. Występują w liściach borówki brusznicy, mącznicy, gruszy. Salicyna o działaniu napotnym i przeciwgorączkowym. Występuje w korze wierzby, liściach topoli. Pozostałe glikozydy wykazują działanie: immunostymulujace i przeciwagregacyjne jak echinokozyd występujący w jeżówce wąskolistnej Immunostymulujące jak wiolutozyd występujący w fiołku trójbarwnym Glikozydy cyjanogenne mające działanie cytotoksyczne na komórki nowotworowe jak amigdalina, sambunikryna.

15 ANTOCYJANY Inna nazwa to glikozydy antycyjanowe. Zbudowane są z części niecukrowej którą tworzą antycyjanidyny, a część cukrową stanowią cząsteczki cukru jak glukoza, galaktoza, ramnoza. Antocyjany to wielofenolowe barwniki roślinne. Występują w kwiatach, owocach, liściach, czasami w łodygach. Przyjmują zabarwienie czerwone, niebieskie, fioletowe. Zabarwienie zależy od środowiska w którym się znajdują. W środowisku kwaśnym są czerwone w zasadowym fioletowe. Typowymi surowcami antocyjanowymi są owoc aronii, owoc czarnej porzeczki, owoc bzu czarnego, kwiat bławatka, borówka czernica Działanie Przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, zmniejszają przepuszczalność naczyń, poprawiają ukrwienie tęczówki oka, poprawiają ostrość widzenia, usuwają wolne rodniki.

16 SAPONINY Saponiny to związki organiczne bez azotowe występujące tylko w roślinach. Cechą charakterystyczną saponin odróżniających je od innych glikozydów jest pienienie się. Saponiny emulgują tłuszcze i zmniejszają napięcie powierzchniowe wody. Posiadają zdolność hemolizowania erytrocytów oraz wiązania cholesterolu w płynach ustrojowych i błonach komórkowych. Syntetyzowane są w liściach, a następnie magazynowane w innych częściach roślin. Saponiny słabo wchłaniają się w przewodzie pokarmowym. Są bezpieczne w stosowaniu, jedynie przy kontakcie z krwinkami mogą powodować zatrucie. Działanie saponin to działanie przeciwkrwotoczne, przeciwwysiękowe, przeciwzapalne, spazmolityczne na mięśnie przewodu pokarmowego, wykrztuśnie, obniżające kwaśność soku żołądkowego.

17 KUMARYNY Są to tzw. glikozydy kumarynowe, powszechnie rozpowszechnione w świecie roślinnym. Działanie: Rozszerzają naczynia krwionośne serca, Uszczelniają i wzmacniają ścianki naczyń krwionośnych Posiadają właściwości przeciwzakrzepowe (kumaryna i dikumarol) Uspakajają ośrodkowy układ nerwowy (angelicyna i kumaryna) Działają przeciwskurczowo i przeciwobrzękowo. Obniżają ciśnienie krwi (skopoletyna) Działają żółciopędnie (izofraksydyna) Działają bakteriobójczo, grzybobójczo i przeciwrobaczo.

18 FLAWONOIDY Są znaczną grupą związków fenolowych, stanowią jedną z najbardziej licznych grup związków występujących w świecie roślinnym. Występują w formie glikozydów te głównie w kwiatach, liściach i wolnych aglikonów. Charakteryzują się bardzo zróżnicowanymi właściwościami farmakologicznymi jak i też zastosowaniem w lecznictwie.

19 BIOFLAWONOIDY BIOFLAWONIDY np. rutyna, kwercetyna, hesperytyna Uszczelniają i wzmacniają ścianę naczyń krwionośnych Obniżają ciśnienie krwi Ułatwiają przyswajanie witaminy C Znajdują się np. w zielu ruty, fiołka trójbarwnego, gryki. Pozostałe bioflawonoidy wykazują działanie moczopędne, (np. w liściach mącznicy, brzozy, ziela skrzypu, rdestu ptasiego, kwiatach bzu czarnego i zielu fiołka trójbarwnego). Funkcje Obniżają poziom cholesterolu, Przeciwdziałają powstawaniu miażdżycy naczyń krwionośnych, Działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych, przeciwgrzybiczo, przeciwobrzękowo Działają odtruwająco, wiążą metale ciężkie. Działają przeciwwirusowo, przeciwutleniająco i przeciwnowotworowo.

20 FLAWONOIDY Występują głównie jako glikozydy w połączeniu z cukrowcami, a rzadko w wolnej formie. Ochraniają ważne oksydanty, takie jak: witamina C, glutation, witamina E. Do najcześciej spotykanych aglikonów należą : Kwercytyna Kamfenol Apigenina Luteolina Mają zdolność modyfikowania wielu enzymów. Obniżają ciśnienie krwi, wpływają na procesy zapalne.

21 ALKALOIDY Są to związki chemiczne które najbardziej oddziaływają na człowieka i mają charakter zasadowy. W roślinie alkaloidy powstają na drodze biosyntezy aminokwasów i ich pochodnych. Wyróżniamy: Alkaloidy tropanowe Alkaloidy izochinolinowe Alkaloidy indolowe Alkaloidy purynowe Alkaloidy pirydonowe i piperydynowe Alkaloidy steroidowe Alkaloidy chinolinowe Alkaloidy pirolizydynowe Alkaloidy chinolizydynowe.

22 Alkaloidy tropanowe Przykładem jest atropina, skopolamia, hyoscyjamina. Występują np. w bieluniu, lulku czarnym, pokrzyku wilczej jagodzie. Wykazują działanie na mięśniówkę gładką, rozszerzają żrenicę oka, Działanie hamująco na czynności wydzielnicze np. wydzielanie potu, śluzu, śliny i soku żołądkowego. Ponadto działają na układ nerwowy. Alkaloidy izochinolinowe Przykładem są morfina, narkotyna, papaweryna, kodeina, tebaina i narceina. Wykazują działanie przeciwbólowe, uspokajające i nasenne oraz obniżają napięcie mięśni gładkich. Występują w maku, zielu i korzeniu glistnika, zielu dymnicy, owocach i korzeniach berberysu.

23 Alkaloidy indolowe Przykłady: Ergotamina, regometryna, ergotoksyna (powodują skurcz mięśni gładkich i dużych naczyń krwionośnych). Znajdują zastosowanie w leczeniu chorób kobiecych, nerwowych i umysłowych. Występują w roślinach z grupy marzanowatych, męczennicowatych i bobowatych. Rezerpina powoduje znaczny spadek ciśnienie krwi i działa uspakajająco. Występuje w korzeniu rauwolfii Ajmalina przywraca właściwy rytm serca. Winblastyna i winkrystyna działają przeciwbiałaczkowo. Występują w naturalnym barwniku różowym Alkaloidy purynowe Przykładem jest kofeina, teofilina, teobromina Działają pobudzająco na układ nerwowy, moczopędnie, poszerzają naczynia wieńcowe i mózgowe. Występują w nasionach kawy, nasionach kakaowca, liściach herbaty i orzeszkach kola

24 Alkaloidy pirydonowe i piperydynowe Alkaloidy chinolinowe Przykładem jest nikotyna i lobelina. Występują rzadko w świecie roślinnym. Działają pobudzająco na układ nerwowy, powodują zwiększenie wydzielania adrenaliny podnosząc ciśnienie krwi. Występują w roślinach z grupy psiankowatych, stroiczkowych, lobeliowatych i selerowateych. Przykładem jest chinina i chinidyna. Ograniczają metabolizm komórkowy i hamują procesy utleniania. Stosowana w leczeniu malarii. Znajdują się w korze chinowca.

25 Alkaloidy pirolizydynowe Alkaloidy chinolizydynowe Zlokalizowane są w: zielu ogórecznika, korzeniu żywokostu, w liściach i kwiatach podbiału. Przykładem jest sparteina i cytyzyna. Działają na ośrodkowy układ nerwowy. UWAGA! Wykazują silne działanie uszkadzające wątrobę i rakotwórcze. Występują w żarnowcu, łubinach, w roślinach z rodzin makowatych, marzanowatych i psiankowatych. UWAGA!! Dawkowanie tych alkaloidów każdorazowo ustalać lekarz.

26 OLEJKI ETERYCZNE Należą do najbardziej rozpowszechnionych substancji czynnych występujących w roślinach. Są to substancje lotne o słabym lub silniejszym zapachu. Występują we wszystkich organach rośliny. Do roślin wyróżniających się zawartością olejków należą Anyż, arcydzięgiel, kminek, kolendra, koper wołoski, koper ogrodowy, biedrzeniec, lubczyk, pietruszka, lawenda, lebiodka. Działanie olejków: Działanie drażniące np. olejek rozmarynowy, eukaliptusoy, goryczny, kamforowy. Działanie przeciwbakteryjne np. olejek tymiankowy, miętowy, anyżkowy, majerankowy. Działanie wykrztuśne np. olejek sosnowy, eukaliptusowy, miętowy, czosnkowy. Działanie moczopędne np. olejek jałowcowy i pietruszkowy. Działanie żółciopędne np. olejek miętowy i tymiankowy. Działanie uspakajające np. olejek walerianowy, melisowy i gożdzikowy. Najważniejszym działaniem olejków jest działanie dezynfekcyjne Takie składniki olejków lotnych jak borneol i kamfora regulują krążenie krwi.

27 AZULANY Są to związki o barwie szafirowo-niebieskiej CHAMAZULEN występujący w koszyczku rumianku pospolitego i kwiecie krwawnika. Wykazuje on działanie przeciwzapalne, pobudza do aktywności leukocyty, przyśpiesza gojenie ran i hamuje rozwój bakterii oraz działa przeciwalergicznie.

28 GARBNIKI Są to związki o różnorodnej budowie chemicznej, mają łatwość łączenia się z białkami osocza (też z metalami ciężkimi) i tworzenia z nimi trwałych, nierozpuszczalnych połączeń. Działanie lecznicze zawdzięczają właściwościom ściągającym, polegającym na koagulacji białka. Mają zastosowanie zewnętrzne i wewnętrzne. Garbniki o działaniu zewnętrznym stosuje się do mycia, płukania, okładów owrzodzeniach, odmrożeniach, odparzeniach, hemoroidach i nadmiernej potliwości. Garbniki o działaniu wewnętrznym stosuje się przy biegunce, w nieżytach błon śluzowych żołądka i jelit, jako odtrutka w zatruciach metalami ciężkimi. Ponadto garbniki mają działanie przeciwdrobnoustrojowe, przeciwalergiczne, immunostymulujące, przeciwmutagenne, przeciwwirusowe. Bogatymi w garbniki są : Kora dębu, kłącze pięciornika, owoce borówki czernicy, liście borówki czernicy, wierzba, orzech włoski, poziomka, szałwia.

29 GORYCZE Najlepiej poznanymi są: Gencjopikryna Amarogetyna Loganina Erytrocentaurynayd Artabsyna Swerozyd Gorycze mają działanie uspakajające, wyksztuśne, oraz działające na układ odpornościowy. W lecznictwie stosowane są: do pobudzenia trawienia, z tego względu, że pobudzają kubki smakowe (tym samym inicjują wydzielanie soków trawiennych) jako środki poprawiające apetyt i ułatwiające trawienie. Surowcami są np. drapacz lekarski, goryczka żółta, liść bobrka trójlistnego, ziele tysiącznika, krwawnika i piołunu, korzeń mniszka.

30 ŚLUZY Są to naturalne wielocukry tworzące z wodą galaretowate żele. Działanie: ochronne i osłaniające błony śluzowe gardła i krtani. ochraniające i przeciwkaszlowe w chorobach GDO działanie przeczyszczające działanie osłaniające w nieżytach żołądka i jelit Powszechnie stosuje się wyciągi z korzeni i liści prawoślazu, kwiatów i liści ślazu i nasion lnu. PEKTYNY Są podobne do śluzów i gum. W środowisku kwaśnym i przy udziale cukrów tworzą konglomeraty żelowe. Działanie: Powlekające Osłaniające Przeciwzapalne Zwiększające krzepliwość krwi.