Katarzyna Drozd, Białoruska proza łagrowa, Warszawa 2016, ss. 252

Transkrypt

1 408 RECENZJE Беларускiя пiсьменнiкi аб сваiм лагерным вопыце DOI: /bb Katarzyna Drozd, Białoruska proza łagrowa, Warszawa 2016, ss. 252 КацярынаДроздзвярнулася усваëйманаграфiiдавельмiбалючайтэматыкi.яквядома,до угiчасусавецкiмсаюзезамо учваласяпраблемарэпрэсiй, якiя,распача ушысянапрыканцы 20-ыхгадо умiнулагастагоддзя,ахапiлi усю краiну. Беларусь, зразумела, не сталася выключэннем. Пры тым, трэба узгадаць, на пачатку 20-ых гадо у у Беларусi нейкi час меламесцабеларусiзацыя усiхгалiнграмадзянскага iпублiчнагажыцця.так, у 1923 годзе на VII з ездзе Камунiстычнай Партыi Беларусi дэпутатамi была прынятарэзалюцыяабпрызнаннiбеларускаймовыдзяржа унай.нацыянальна свядомыяасобыпаверылi у вяртаннеда крынiц сла унага мiнулага Беларусi, у развiццë адукацыi на роднай мове. За працэсамi нацыяналiзацыi з рознымi пачуццямiсачыла iнтэлiгенцыянаэмiграцыi.якадзначаея угенмiрановiч: Osoby przebywające poza granicami BSRR np. na Litwie, w Niemczech czy Czechosłowacji nie miały wpływu na kształtowanie sytuacji w ojczyźnie, mimo zajmowania kierowniczych stanowisk w emigracyjnych strukturach państwowych. Z kolei działacze białoruscy pozostający na terenie II Rzeczpospolitej nie mogli uzyskać zezwolenia na krzewienie kultury białoruskiej. W tej sytuacji jedynym rozsądnym rozwiązaniem wydawał się powrót do kraju. Tym bardziej, że władze BSRR nieustannie zachęcały emigrantówdopowrotuiwzięciaudziałuwbudowaniuojczyzny 1. Сапра уды, напачатку гэтага кароткага этапу беларусiзацыi, на радзiму вярнулiся рассеяныя па свеце вядомыя эмiграцыйныя дзеячы: Аляксандр Цвiкевiч, Вацла у Ласто ускi, Францiшак Аляхновiч i многiя iншыя, якiм адразу 1 E.Mironowicz,Białoruś,Warszawa1999,s.66.

2 RECENZJE 409 былiдавераныадказныякiра унiчыя функцыi у важныхкультурных,навуковых установах Беларусi, як хаця б загадванне Акадэмiяй Навук. На вялiкi жаль, хваля нацыянальнага уздыму хутка апала. У 1929 годзе у Мiнск прыехала з Масквы гало уная Камiсiя Партыйнага Кантролю пры Усесаюзнай Камунiстычнай Партыi бальшавiко у, якая пасля знаëмства зсiтуацыяйабвiнавацiла улады:opróbębezpodstawnegoprzeciwstawieniakultury białoruskiej kulturze rosyjskiej, agenturalność na rzecz Polski, a także o chęć odbudowykapitalizmu 2. Улiчваючы агульны iнтарэс беларускай дзяржавы,яе шматвяковую культурную спадчыну, гэтыя закiды можна было б успрыняць як абсурдальныя. Аднак кiра унiцтва беларускай камунiстычнай партыi падышло надзвычай сур ëзна да выказаных за уваг i кiнулася выпра уляць свае памылкi.убеларусiзацыiдзяржавыпача усяадваротныпрацэс,штозразумела, хутка адчулi на сабе нацыянальна свядомыя грамадзяне, iнтэлiгенцыя, сяляне,увогуле усëбеларускаенасельнiцтва. Агульны лiк ахвяра у палiтычных рэпрэсiй на Беларусi у гадах,згодназархi унымiдакументамi,даякiхдайшо угiсторыкуладзiмiрадамушка, складае шэсцьсот тысяч асоба у.spośródnichwieletrafiłodogułagu radzieckiego systemu obozów pracy przymusowej. Warunki życia w Gułagu, sposób funkcjonowania i wpływ na psychikę osadzonych został odnotowany w wielu pozycjachliterackich,któreokreślanesąwspólnąkategorią literaturałagrowa 3, адзначае Кацярына Дрозд. Вiдавочна, манаграфiя доктар Кацярыны Дрозд Białoruska proza łagrowa з я уляецца запатрабаванай пазiцыяй у асэнсаваннi вельмi важнага тэматычна-праблемнага блоку беларускайлiтаратуры. Пра уда, да гэтага часу убеларусазна учыхчасопiсахпольшчыдрукавалiсяартыкулыпольскiх iбеларускiхдаследчыка у,уякiхзакраналасягэтатэматыка 4,тамузалiшнекатэгарычным выглядае сцверджанне даследчыцы, што: Dotychczas w analizie i opisie literackiego dyskursu łagrowego nie był nigdy uwzględniany dorobek pisarzy białoruskich (15). Безумо уна,кнiга К. Дрозд першая навуковаяпраца,уякойкампактна ахоплiваецца увесь перыяд iснавання карных лагеро у, даследуецца комплекс праблем,звязаныхзлагернайтэмай убеларускайлiтаратурыххстагоддзя. 2 Тамсама,с K.Drozd,Białoruskaprozałagrowa,Warszawa2016,s.14.Далейпрыспасылцына гэтаевыданне удужкахпадаеццастаронка. 4 J.Czykwin,Zastupnica(twórczośćŁarysyHieniusz),[w:] ActaPolono-Ruthenica 1996,t.1;ЯнЧыквiн,Зэльвенскаянепаслушнiца,[w:]ЯнЧыквiн,Далëкiя iблiзкiя. Беларускiя пiсьменнiкi замежжа, Беласток 1997; Людмiла Сiнькова, Чалавек i гiсторыя умемуарахянкiжамойцiна, [у:] Тэрмапiлы 2003, 7; Г. Тварановiч, ГiсторыялюбовiдаРадзiмы.А утабiяграфiчнаяаповесцьянкiжамойцiна Зперажытага, [у:] Polsko-białoruskie związki językowe, literackie, historyczne i kulturowe, t. VI, Białystok 2004; A. Mosk win, Łarysa Geniusz: Życie w izolacji,[w:] Studia Interkulturowe Europy Środowo-Wschodniej 2007, nr 21; А. Сак овiч, Пакутнiкi за Народ iбацька ушчыну (МемуарыФранцiшкаАляхновiча iянкiжамойцiна),(w:)białoruś. Przeszłość i teraźniejszość. Kultura, literatura, język. Redakcja Ryszard Radzik, Michał Sajewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010.

3 410 RECENZJE Аб ектамдаследаваннямаладойварша ускайдаследчыцысталiнаступныятворы, якiя складаюць лагерны дыскурс: У кiпцюрох ГПУ Францiшка Аляхновiча, Зонама учання СяргеяГрахо ускага, Кiтай Сыбiр Масква Язэпа Германовiча i Споведзь ЛарысыГенiюш.Мастацкiя успамiныпрадста улены ушырокiмгiстарычна-палiтычнымкантэксце.наасновебагатайбiблiяграфiчнайлiтаратурынабеларускай,польскай iрускаймоваха утаркакнiгiнаблiзiладашырокагаколачытачо ушматлiкiяважкiяпраблемысвайгодосведу. Можна назваць кнiгу Кацярыны Дрозд своеасаблiвым скандэнсаваным запiсам гiсторыi масавых рэпрэсiй над беларускiм народам. Разгледжаныя даследчыцай творы сведчаць аб характары карнай сiстэмы на пачатку яе iснавання,усярэдзiнеiнапрыканцыяе.жорсткiяздзекiнаднi учымневiнаватымi людзьмiтрывалiбольш,чымтрыццацьгадо у iвялiсязрознай iнтэнсi унасцю. Першаяхваляпрыпаланапачатактрыццатыхгадо уххстагоддзя.чарговая актывiзацыя арышта у пад канец гэтай дэкады, супала з пачаткам Другой сусветнай вайны i уваходам Чырвонай Армii на тэрыторыю II Рэчпаспалiтай.Паслязаканчэнняваенныхдзеяння упераследаваннiпашырылiсяяшчэна эмiгранта у,якiяжылi узамежныхмясцовасцяхнатэрыторыi уплыва уссср. Арыштыпа-замежамiБеларусiмелiхарактарнелегальныхвыкрадання улюдзей. Для прыкладу можна прывесцi сiтуацыю з арыштам беларускай паэткi ЛарысыГенiюш iяемужаяна уневялiкiммястэчкувiмпэркуначэшска-нямецкаймяжы,атаксамаязэпагермановiча,якiзнаходзi усязкаталiцкаймiсiяй у кiтайскiм мястэчку Харбiн. Як зазначае Кацярына Дрозд у прадмове да сваëй манаграфii, мэтай яе навуковыхдаследавання убыласпробаzrekonstruowaniaobrazułagrówwoparciu o dominujące motywy i wątki, z podkreśleniem strukturalno-stylistycznej specyfiki poszczególnych książek (31). У першым раздзеле Specyfika białoruskich utworów o tematyce łagrowej даследчыца праводзiць уважлiвае асэнсаванне канцэптуальна важных тэндэнцый, спосабу падыходу беларускiх а утара у да аповеду на тэму лагера у. Кацярына Дрозд звяртае увагу на важкi фактар часавую адлегласць памiж момантам вызвалення вязня-пiсьменнiка i рашэннем пералiць успамiны на паперу. На думку даследчыцы, ëн вызначае арганiзацыю зместу твора iмае,несумненна,уплы уна увасабленне уласнагавопыту,наnarratora,który w tym przypadku(ze względu na wspomnieniowy charakter omawianych utworów) możebyćutożsamianyzautorem (31). Выключэннем з гэтага з я уляецца першая частка аповесцiаляхновiча,уякую ëн уводзiцьфiкты унага героя Папутчыка, porte-parole самога пiсьменнiка. Прыëм гэты дазваляе пiсьменнiку аб екты унаzdystansowaćsiędowłasnegopostępowaniawstosunkudowładzyradzieckiej (113). Даследчыца звяртае увагу на дыфэрэнцыяцыю мэта у i спосабу запiсу лагерных успамiна у, называючы твор Аляхновiча энцыклапедыяй лагернага жыцця, творграхо ускага псiхалагiчным змаганнем з сiндромам ацалелага чалавека, Германовiча умацаваннем веры, Генiюш узмацненнем беларускай нацыянальнай iдэi.сапра уды,паэтканеаднойчы у Споведзi пiсалаабсваiм заангажаваннi усправыбеларусi,жаданнiслужыць ëй.радзiмуяназа усëды ставiла на першае месца.

4 RECENZJE 411 Таксама iстотнай, на думку Кацярыны Дрозд, з я уляецца дата арышту творцы, ze względu na przemiany zachodzące w Gułagu(warunki życia w obozach na przestrzeni ich istnienia były różne, regulowane rozporządzeniami wydawanymi przez władze radzieckie) (35). Найбольш яркiм прыкладам у разнастайнасцi функцыянаваннялагера у сяродразглядаемых даследчыцайтвора у з я уляецца гiсторыя двух палiтычных вязня у Фр. Аляхновiча i Л. Генiюш. А утар Укiпцюрах ГПУ бы уарыштаванына пачатку iснаваннякарнайсiстэмы i не спазна у на сабе формы Особныелагеря,або iнакш называемых шизо (штрафнойизолятор),бояны узнiклi у 1948годзе.Утойчас,якЛ.Генiюш, адбываючы свой тэрмiн па такiм жа самым абвiнавачваннi, зведала страшныя шизо. Храналогiя выхаду у друку успамiна у таксама мае уплы у на iх характар. Так як Аляхновiч бы у першым вядомым вязнем лагера у, якi адразу па вызваленнi напiса у свае мемуары, то перад iм стаяла складаная задача, як падкрэслiвае К. Дрозд, пераканаць грамадства у пра удзiвасцi таго, што ëн перажы у. У 1937 годзе яшчэ не было агульнавядомым,што на самой справе адбываецца укарныхлагерахудалëкайсiбiры iнасала уках.увесьчаслюдзi сутыкалiся з афiцыйнай прапагандай, w myśl której więźniowie w obozach w godnych warunkach bytowych resocjalizują się poprzez pracę (34). Таму былы вязень так шмат месца адводзiць у сваiм сведчаннi тлумачэнню лагернай спецыфiкiжыцця iзначэнняяготэрмiна у,сло у.кожнынаступныпiсьменнiк у сваiм творы- успамiне аб карных лагерах закладва у, што тэма ужо вядомая большаму кругу чытачо у i па утараццаняма сэнсу,апроста хаце уперадацьсвае уражаннi ад перажытага, неаднойчы успамiнаючы твор свайго папярэднiка (Л. Генiюш). Безумо уна, Фр. Аляхновiчу, высокаадукаванамучалавеку, таленавiтаму мастакудорагакаштавалаадкрытанапiсаць,штоз-засваëйнаi унасцi ëнста у ахвярай рэпрэсiй: Чытачы мае! Вы думаеце, што гэта лëгка прызнацца, што я, ужо не дзяцюк, да утак наi уна,так дурнавата,гэтак бязьмежна недарэчнаашукацьсябе! Мне цяпер сорамна, што я гэтак бяскрытычна веры у тады у савецкi мiраж, што нават агента у ГПУ прыйма у за людзей, якiм можна верыць, мала што не за сваiхпрыяцеля у 5. Далей даследчыца звяртаецца да успамiна у Сяргея Грахо ускага, асобы двойчы арыштаванай органамi ГПУ. Першае зняволенне паэта мела месца у 1936 годзе, i, нягледзячы на тое, што увесь дзесяцiгадовы прысуд бы у iм адбыты, а утар Зоны ма учання до уга не ме у спакою. Па уторны арышт Грахо ускага адбы уся у 1949 годзе. Давялося паэту прабыць у лагеры да 1955года,калiлагерыбылi ужорасфармiраваныя. К.Дроздадзначае,што успамiныс.грахо ускага унейкайступенiпадобныянааповедыфр.аляхновiчя iя.германовiча.агульная у iхрэфлексiяаб нечаканасцi арышту i глыбокiм перакананнi, што гэта памылка, якая хутка 5 Фр.Аляхновiч,УкапцюрохГПУ,Мiнск 1994,с. 71.

5 412 RECENZJE высветлiцца, бо нiякага ж злачынства iмi не было учынена. З увагi на тое, што Зонама учання былатрэцяйбеларускаймемуарнайкнiгайаблагерах, якая убачыласвет, Грахо ускi,уадрозненнеадфр.аляхновiча,дазваляесабе некаторую метафарызацыю загало ука у.як пiша даследчыца, паэт забяспечвае tytuły rozdziałów określeniami niejednoznacznymi, możliwymi do wyjaśnienia dopiero po lekturze zapisków(krótszy szlak..., Białe zjawy, i in.) (35). Назвы раздзеламдалi iя.германовiч, iл.генiюш. КнiгаС.Грахо ускаганайпершвыдзяляецца унутранайпатрэбайпiсьменнiкапатлумачыцьчытачу,чамуменавiтаяму удалосяперажыцьлагер iпрагайвыказаццаабтым,як ëнвыкарыста усваëдараванаежыццë.тамуможна сказаць,штонапiсаннетворамеладляяготэрапе утычнуюфункцыю i,магчыма, дапамагло, у нейкай ступенi, псiхiчна вызвалiцца ад пачуцця вiны перад калегамi, ахвярамi карнай сiстэмы. Зусiмiншыхарактарлагернагадыскурсувыя уляецца укнiзеязэпагермановiча Кiтай Сiбiр Масква.Аповедксяндза,пазба уленыэмацыянальнага хвалявання, адзначаецца суровай храналагiчнай строгасцю, iмкненнем як мага большлагiчна i упарадкавана,зусiмiпадрабязнасцямiперадацьпачарзе усе этапы арышту, следства i зняволення. Я. Германовiч шмат месца адводзiць сваiм адносiнам да вязня у,асаблiвапры канстатацыi паводзiншматлiкiх iншых зняволеных, пры найбольшай увазе да духо уных асоба у. А утар Кiтай Сiбiр Масква абсалютна перакананы,што яму удалосяперажыць лагер толькiдзякуючывышэйшайволiбога.я.германовiчадзначае,штоза усëды iмкну усябыцьуражлiвымдакры удыдругогачалавека,чэсным, iадначасова падкрэслiвае, што не так лëгка пiсаць аб сабе. КацярынаДроздслушназа уважае,штомемуарыл.генiюшзначнаадрознiваюццаадтвора уяепапярэднiка у.найпершжаночымпозiркамнатое,што адбываласянарадзiме i улагерах.таксамарознiцаза уважаецца утым,што паэтка не абмяжо уваецца у сваëйкнiзе пераказамтолькiчасу арышту,следства iзняволення,апiшаабцэлымсваiмжыццi пачынаючыадраннiхгадо у дзяцiнства,маладосцi,потымпераходзiцьдасвайгозамужжа iпрадста улення цэлайвялiкайсям i,сваëй iмужа.а утарка Споведзi такiмчынампаказвае абставiны, у якiх яна сфармiравалася як асоба. Шырокi жыццëвы аб ëм зместу кнiгi гэта свядомая задума Ларысы Генiюш, бо такiм чынам яна хацела, як пiша Кацярына Дрозд, вытлумачыць iапра удацьсябеперадчытачомзняслушнагаабвiнавачвання,што учасвайныянасупрацо унiчалазнемцамi.дзякуючыгэтамуцэласнамуахопудо угага шляхуа утарка Споведзi даказвае,што уяезсамыхраннiхгадо убылаглыбокая нацыянальная свядомасць i непахiсная адданасць беларускай справе. У другiм раздзеле кнiгi Кацярыны Дрозд Rzeczywistość polityczna w białoruskiejproziełagrowej падкрэслiваецца,што укожнымзаналiзаваныхтвора у робiццанацiскнарозныяаспектыадносiнналiнii улада чалавек,што,несумненна, выцякае з разнароднасцi асабiстага вопыту пiсьменнiка у, а таксама з рознай палiтычнай свядомасцi. Так, мужчынскi дыскурс дзякуючы кнiзе Я. Германовiча узбагачаецца прадста уленнем як выглядала у лагерах сiтуацыя ксяндзо у,як таталiтарная улада адносiлася да гэтага асяроддзя.вобразыдухо уных асоба у сустракаем

6 RECENZJE 413 iва успамiнахбеларускайпаэткi.л.генiюшзвялiкайпашанай iзахапленнем пiша аб украiнскiх манашках, вельмi набожных, глыбока веруючых i непахiсных змагарах за правасла уную веру. Побыт, знаходжанне побач з iмi вельмi узмацнiла духо уна паэтэсу i дапамагло у далейшым адбываннi катаргi. Несумненна, створаны у Споведзi вобразжаночайзоны, аб якоймужчыны пiсалiскупа,боведалiаб ëйтолькiзчужыхпераказа у,з я уляецца унiкальным iкашто уным. У апошнiм, трэцiм раздзеле манаграфii Кацярыны Дрозд Białoruski obraz łagrów разглядаюцца важныя ракурсы лагернай творчасцi Ф. Аляхновiча, С. Грахо ускага,ю.германовiча i Л. Генiюш, тое, якiмспосабамяныапавядаюць аб перажытым. У расповедзе Язэпа Германовiча, напрыклад, сустракаецца шмат акрэслення у,зачэрпнутыхзмiфалогii,пара унання усасветамжывëлы iраслiна у. Ксëндз,як iфр.аляхновiч,спяша усязапiсаннемперажытага улагерах,магчыма,з-засваiхгадо у i уласныхпраблемсаздаро уем. Iнiчогадзi унага,што карнамупобыту,як iрозным iспытамяшчэзмаладыхгадо у,духо унаяасоба надае сэнс i вышэйшую рэлiгiйную меру. Германовiч, падобна як Л. Генiюш, нетолькiставiцьпытаннi,чамутаксталася,заштотрапi уужорсткiлагерны свет, але i адначасова дае на iх адказ, што так мусiла быць, каб лепш зразумець цярпенне другога чалавека. Варта пагадзiцца з удакладненнем Яна Чыквiна, што Л. Генiюш у большай ступенi была змагаркай супраць сiстэмы за чалавечнасць, за радзiму, за нацыянальнасць,чымахвярайсталiнскай iдэалогii.вiдаць,таму уяетворах нямарытарычнагапытанняахвяры:зашто?няманiякiхскарга у,апра удання уусваëйневiнаватасцi, (...). Зразумела, штопаэтэсатаксамажжыла надзеямi,спадзяваннямi iтаксамапыталася 6,алетолькi убога:зашто? Зельвеньскаянепаслушнiца усваiхуспамiнахнепрывязваелiшняйувагi да апiсання знешняга выгляду лагера, бо не гэта было мэтай яе кнiгi. Кацярына Дрозд разважае: We wspomnieniach pisarka zwraca większą uwagę na spotkane osoby niż na warunki odbywania kary. Stąd też w opisie więzienia i obozu dominują informacjeowspółwięźniach (237).До угаячасаваядыстанцыядазволiлапаэтцы увесцi уаповедмногiякаментарыi,як,напрыклад,аналогiюпамiждвума тыранамi свету Сталiным i Гiтлерам. Падводзячы вынiкi, Кацярына Дрозд слушна адзначае, што у польскай i рускай лагернай лiтаратуры беларускi голас мае сваю адметнасць: Odmienność białoruskiej literatury łagrowej tkwi więc w jej zróżnicowaniu, uwarunkowanym zarówno czasem, w którym powstały poszczególne utwory, indywidualnymi doświadczeniami autorów, jak i ich poglądami, w tym świadomością polityczno-społeczną (29). Усiхпiсьменнiка убеларускайлагернайпрозыаб ядно уваепачуццëкры уды,нi учымнеапра уданыхпакута у,падобныхнаданта ускаепекла.успамiны iх з я уляюццапра удзiвымсведчаннемабтым,як насамойсправевыглядала савецкая карная сiстэма. 6 ЯнЧыквiн,Зэльвенскаянепаслушнiца, [у:]я.чыквiн,далëкiя iблiзкiя.беларускiя пiсьменнiкi замежжа, с. 115, 116.

7 414 RECENZJE Варта падкрэслiць, што манаграфiя Кацярыны Дрозд пабачыла свет на польскай мове, што аблягчае польскаму чытачу не толькi знаëмства з асэнсаваннем лагернай тэматыкi, але i можа стаць дадатковым стымулам для рэалiзацыiзацiка уленасцi увогулебеларускiмпрыгожымпiсьменствам. Анна Саковiч Беласток