VARIA. Ганна Гладкова Вiцебскiдзяржа уны унiверсiтэт. Асэнсаванне гiсторыi Польшчы у рамане ТэрэсыЯдвiгi Папi Цярнiстым шляхам

Transkrypt

1 BIAŁORUTENISTYKA BIAŁOSTOCKA TOM 8, ROK 2016 VARIA Ганна Гладкова Вiцебскiдзяржа уны унiверсiтэт Асэнсаванне гiсторыi Польшчы у рамане ТэрэсыЯдвiгi Папi Цярнiстым шляхам Асветнiца i педагог Тэрэса Ядвiга Папi належыць да лiку польскiхпiсьменнiцздакладнаакрэсленайвыхава учайнакiраванасцюмастацкай творчасцi. Канцэпцыя пазiтывiзму вытрымана у большасцi празаiчныхтвора у а утаркi,сяродякiхвылучаюццагiстарычныяаповесцi i раманы для моладзi, створаныя напраканцы ХIХ стагоддзя. Як адзначы у С. Канарскi, маралiзатарства твора у Т. Я. Папi захо увала аднолькавы прынцып: зло абавязкова будзе пакарана, дабро атрымае перамогу. Папулярнасць твора у пiсьменнiцы сярод моладзi была настолькiвялiкай,штосучаснiкiпара уно увалiяезвядомасцюсяроддарослайчытацкайа удыторыiтвора ую.i.крашэ ускага 1. Вызначальнаму моманту польскай гiсторыi па устанню гг. прысвечанырамант.я.папi Pociernistejdrodze (Крака у, 1896), падпiсаны псе уданiмам J. T. Gałązowska. Эпiчная панарама твора адлюстравала значны гiстарычны перыяд, якi ахоплiвае дзесяцiгоддзе да па устання (пачатак падзей адносiцца да 1818 г.), калi выхо уваеццапакаленнебудучыхзмагаро у,падзеi гг.наземляхПольшчы,перыядэмiграцыiпасляпаражэння.Гало унымiгероямi творасталiпадлеткiфелiксжарнiцкi iюлi ушканьскi, iхсябро ускае кола, браты i сëстры. Пiсьменнiца дазваляе чытачу прасачыць за ста- леннембудучыхудзельнiка упа устання,якiянапачаткупадзейнайлi- 1 S.Konarski,JadwigaPapi,[w:]Polskisłownikbiograficzny,t.25,Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk1980,s

2 454 ГАННА ГЛАДКОВА нii маюць па 14 гадо у, пабачыць крынiцы патрыятызму i загартаванасцiмаладыхпаляка у.па устанне гг.станевызначальным iтрагiчныммомантамулëсегероя у:фелiксзагiне убiтвепадбарэмлему1831годзе,юлi ушназа усëдыразвiтаеццазрадзiмай iнакiруецца уфранцыю. На думкуа утаркi,крынiцайнезвычайна моцнага патрыятычнага духу моладзi стала яе выхаванне на традыцыях гераiчнага мiнулага Рэчы Паспалiтай. Перш за усë маецца на увазе перамога польскiх легiëна у над расiйскiм войскам пад Рацлавiцамi 4 красавiка 1794 года, дзяржа уная дзейнасць караля Зыгмунта III, якi перанëс сталiцу федэрацыi з Кракава у Варшаву, перамогi гетмана Рэчы Паспалiтай, нацыянальнага героя Стэфана Чарнецкага, якi змага уся са шведскай агрэсiяй у XVII стагоддзi. Iдэалам змагара для маладога пакалення пачатку ХIХ стагоддзя ста у Тадэвуш Касцюшка, iмя якога авеяна легендарнай славай i гучыць як сiмвал незалежнасцi. Т. Я. Папi падкрэслiла, што па устанцы гг. захавалi вернасць традыцыям апошняга выступлення нацыянальных узброеных сiл Рэчы Паспалiтай (1794 г.) пад кiра унiцтвам Т. Касцюшкi. Пра гэта сведчыць факт клятвы патрыятычнай моладзi i члена у масонскай ложы 3 мая 1821 года пад Белянамi (тады ваколiца Варшавы): словы вернасцi гучалi над шабляй, эфес якой увенчва у медаль Касцюшкi. Акрамя гэтага, па устанцы гг. насiлi традыцыйны гала уны убор: шапку бардовага колеру, абшытую а учынай, якую называлi канфедэратка(rogatywka), i курткi гранатавага колеру адзнакiатрада касцюшко уца у.безумо уна, такая пераемнасць традыцый кансалiдавала нацыю i сведчыла пра не умiручасць польскага нацыянальнага духу у неспрыяльных гiстарычных абставiнах пазба улення дзяржа унасцi. З мэтай акрэслення палiтычнага становiшча у краiне напярэдаднi па устання пiсьменнiца увяла у мастацкую тканiну твора некалькi эпiзода у, дэманструючых жорсткасць i несправядлiвасць расiйскай улады (сцэнапраезда экiпажавялiкагакнязяканстанцiнапа улавiча па апусцелых вулiцах Варшавы; забойства падчас муштры тым жа князем польскага афiцэра за нязначную правiннасць; увядзенне расiйскiмiкiра унiкамiпакараннявайско уца упалкамi;парушэннеканстытуцыi 1815 года, шматлiкiя арышты, забарона свабод i г.д.). З дапамогай некалькiх мастацкiх фрагмента у з тагачаснай рэальнасцi Т. Я. Папi падводзiць чытача да разумення абвостранай палiтычнай сiтуацыi задо угадапа устання,адзначаеягосправядлiвыхарактарпапрычыне немагчымасцiдалейцярпецьздзекнаднацыяйзбокузахопнiка у.

3 АСЭНСАВАННЕГIСТОРЫIПОЛЬШЧЫ УРАМАНЕТЭРЭСЫЯДВIГIПАПI Напачатку згуртаванне маладых сiл па устанцкiх атрада у адбываецца стыхiйна, аднак паступова задачу каардынацыi руху бяруць на сябе вопытныя дарослыя змагары (генерал Ян Непомук Умiнскi з Познанi i афiцэр Валяр ян Лукасiньскi з Варшавы). Арганiзавана тайнае патрыятычнае таварыства, цэнтрам дзейнасцi якога прызначана Варшава, паралельна актывiзацыя па устанцкiх сiл праводзiцца у Лiтве, штопаказваеразуменне удзельнiкамi узброенагавыступленняважнасцiпадтрымкiзбоку усходняйчасткiбылойрэчыпаспалiтай.звусна у Юлi ушагучыцьаповедпрападзеi увiльнi (3мая 1823года): Podobno w jednem z gimnazyalistów chłopiec z piątej klasy, niejaki Michał Plater, napisał na tablicy w dzień trzeciego maja: Niech żyje konstytucya. Zrobiono z tego całą sprawę! Nowosilcow, komisarz carski, który obecnie w Wilnie bawi, dowiódł, że całe gimnazyum ma stosunki z naszem towarzystwem patryotycznem, że nawet dziesiaj cioletnie chłopcy do spisku należą... Więzienia Wilna przepełnione są uczniami, już około dwudziestu wywieziono z ogolonemi głowami na Sybir, w kajdanach tak ciężkich, iż jeden skonał, gdygowsadzononakibitkęijużtylkotrupapowieziono,atakichmączono przedtem, by wyznanie wydobyć, że niejaki Rolison życie sobie odebrał, wyskoczywszy oknem więzienia na bruk. Prócz gimnazyalistów aresztowano też wielu studentów uniwersytetu i ludzi, którzy nauki już skończyli, Zan, Czeczot,AdamMickiewiczwwięzieniu 2! Адзначым,штоТ.Я.Папiзакранула утворытэмуролiмасонства уарганiзацыiпольскагапа устання.ураманеадзначана,штогенерал Я. Умiнскi, якi стая у на чале таварыства вольных муляро у Познанi, прыбы у у Варшаву для сустрэчы з кiра унiком варша ускiх масона у В. Лукасiньскiм з мэтай аб яднання намагання у у справе вяртання дзяржа унайнезалежнасцi iкаардынацыiдзейнасцiстворанагатайнага патрыятычнага таварыства. Фелiкс Жарнiцкi i Юлi уш Каньскi былi сведкамi урачыстай клятвы на вернасць справе члена у таварыства, якаяадбылася 3мая 1821годападБелянамi, iсамiрыхтуюццападасягненнi 18-гадовага узростустацьчленамiмасонскайарганiзацыi. Пасля уступлення на трон цара Мiкалая I сiтуацыя у Польшчы пагаршаецца: у сталiцы працягвае дзейнасць тайнае патрыятычнае таварыства, члены якога ставяць мэтай забойства iмператара. Да такойдумкiсхiляеццафелiксжарнiцкi,беручынасяберолювыкана уцы 2 J.T.Gałązowska,Pociernistejdrodze:powieśćhistorycznazdziejówpowstania 1830 roku dla młodzieży, Kraków 1896, s Далей пры спасылцы на гэта выданне удужкахпадаеццастаронка.

4 456 ГАННА ГЛАДКОВА прысуду, аднак словы мацi Różne grzechy ciężą na sumieniu narodu polskiego,leczkrólobójcaminiebyliśmynigdy вяртаюцьгероюверу усправядлiвасць адзiнамагчымага адкрытага змагання (122). Ход па устання адзначаны у рамане некалькiмi эпiзодамi, схематычна,алепаслядо уна,штодазваляерэканструявацьпадзеiлiстапада 1830 года i наступных месяца у з улiкам мастацкай умо унасцi.zdawało się, iż wszystkie warstwy w kraju połączą się i zgodnie działać będą, такпiсьменнiцавызначыла агульнынастрой першыхдзëн па устання (173). Варшава вiтала злучэнне польскага войска з па устанцамi, абранне дыктатарам генерала Хлапiцкага, абвяшчэнне Анджэя Замойскагамiнiстрампалiцыi,БанавентурыНемае ускага мiнiстрамюстыцыi, IяхiмаЛелявеля мiнiстрамасветы. 18снежня 1830года уваршавеадбы усясейм,якiаб явi упа устанне усенароднымзмэтайаднавiць РэчПаспалiтую умежах 1772года.Аднакнаступныяпадзеiпакажуць, штостратэгiчнаважнаеадзiнства усiхстана уграмадстватак iнебыло дасягнута. Асаблiвую увагу усваiмраманет.я.папiнадалапрычынампаражэнняпа устання.нягледзячынавыключнуюмужнасць iпатрыятызм паляка у, яно было жорстка пада улена расiйскай уладай па наступных прычынах: па-першае, па устанне насiла характар сасло уна-абмежаванага узброенага выступлення, якое, на жаль, не стала масавым,народным (сялянеамальнебралi удзелусутычках, iхколькасць у па устанцкiх атрадах была адносна невялiкай), шляхецкi характар па устання трапна акрэслены у творы а утарскай алегорыяй:garstka niezastąpicałegoludu (208); па-другое, кiра унiкi па устання не ацанiлi ролю габрэйскага насельнiцтва як дадатковай сiлы (у рамане ëсць эпiзод,калiпа устанцызшляхтыадмовiлiгабрэйскаймоладзi управе падтрымаць узброенае выступленне); па-трэцяе, немалаважнай прычынайпаражэннястала iнертнасцькiра унiцтва,памылковаятактыка чакання дапамогi з Захаду. Як вядома, напачатку надзеi паляка у на вяртанне гiстарычнай справядлiвасцiбылiзвязанызiмемëзафагжэгажахлапiцкага,удзельнiканапалеона ускайкампанii,барадзiнскайбiтвы,якiбы уабвешчаны дыктатарампа устання.аднак,генерал-лейтэнант хутказгубi удавер у народзе па прычыне непапулярных мер, звязаных са спробай вырашыцьканфлiктзрасiйскiмi уладамiдыпламатычнымшляхам:powstanie ogarniało wszystkie prowincye; z Litwy, Rusi, Galicyi i z Poznańskiego ściągali ochotnicy, naród kipiał z niecierpliwości, a dyktator stale powtarzał: jeszczezasłabenaszesiły (181).УвынiкуХлапiцкiадмовi усяад дыктатарскiхпа унамоцтва у i з еха у украка у.такi учынакурамане

5 АСЭНСАВАННЕГIСТОРЫIПОЛЬШЧЫ УРАМАНЕТЭРЭСЫЯДВIГIПАПI адназначнаназваныздрадай (235).Наступныкiра унiк гало унакамандуючыпа устанцкайармiяйгенералянскшынецкi ахарактарызаваны пiсьменнiцай як dobry człowiek, żołnierz odważny, ale na kierownika tak trudnej wojny zdolności odpowiednich nie ma (241). Адзначым яшчэ адзiн факт, якi ускосна па уплыва у на канчатковы вынiк: марнымi будуць спадзяваннi па устанца у на дапамогу Е уропы, у першую чаргу Англii, Францыi, А устрыi. Юлi уш Каньскi так разважа у пра лëс змагання:całanaszanadziejaobecniewzagranicy spoczywa; jeśli obce mocarstwa dadzą nam pomoc, może rzeczy wezmą jeszczedobryobrót (241). Аднак, А устрыя, нягледзячы на спадзяваннi паляка у, не падтрымала нацыянальны рух гг., не аказала дапамогу,якгэтабыло учасыбарскайканфедэрацыi ( ):як толькiпольскаевойскаапынуласянаа устрыйскайтэрыторыi,яноатрымала загад скласцi зброю. Пасля узяццярасiйскiмвойскамваршавылëспа устаннябы уканчаткова вырашаны. Ваенны урач Юлi уш Каньскi накiруецца з жонкай Вандай (з дому Жарнiцкiх) у эмiграцыю. У Францыi знойдуць прытулак «gwiazdy Polski» А. Мiцкевiч, Ю. Славацкi i iнш. У творы ëсць паказальны дыялог Ванды Жарнiцкай i пана Каньскага (бацькi Юлi уша), у якiм на пытанне пра неабходнасць эмiграцыi панi Жарнiцкая адкажа: Albożby car pozwolił im pracować? skrępował by ich myśli, okuł serca, orłów w biedne ptaszyny pozamieniałby! Tam swobodnie pracować mogą i stamtąd budzić będą nasze serca, krzepić naszą nadzieję (290). Важную iдэйнуюролю утворывыконваеэпiлог,якiадкрываецца апiсаннем жыцця у Парыжы сям i Юлi уша Каньскага i апавядае пра становiшча паляка у у эмiграцыi. Знакавым эпiзодам заключнай кампазiцыйнайчасткiсталаапiсанненядзельнайвячэры удомеканьскiх, наякуюзапрошаныа.мiцкевiч.падчассустрэчыпрадста унiкiпольскага эмiграцыйнага руху абмярко уваюць стварэнне камiтэта польскай эмiграцыi пад кiра унiцтвам дзяржа унага дзеяча, пiсьменнiка Б. Немае ускага. З болем Ю. Каньскi апавядае пра нязгоду у асяроддзi суайчыннiка у, якая не дазваляе палякам рэалiзаваць асветнiцкiя iдэi:адкрыцьпольскуюшколу уфранцыi,стварыцьпрытулакдля эмiгранта у,якiянемаюцьматэрыяльныхсродка уцiпазба уленымагчымасцi працаваць. Доктар Каньскi упэ унены, што адзiная магчымасцьдапамагчывыжыцьначужынесуайчыннiкам гэтаэфекты уная сумеснаядзейнасцьпольскiхэмiгранта у. Безумо уна, iдэйнымнатхнiцелемдля усiхтых,хтобы увымушаны пакiнуцьпольшчу iапыну усязамяжой,ста уадаммiцкевiч.т.я.па-

6 458 ГАННА ГЛАДКОВА пi стварыла у рамане вобраз польскага пiлiгрыма невыпадкова: яго задача уэпiлогу паказаць,штострачанаяпольшчаацалела, ëсцьсiлы, кансалiдуючыя нацыю, значыць, не будуць забытымi палякi, якiя засталiся на радзiме унеспрыяльныхумовах.удоме Каньскагапрыгадваюць баiапошняга па устання (бiтвыпад Астралэнкай, Сточкам, Варшавай,абаронуаднагозапорныхпункта упольскайсталiцы легендарнага рэдута Воля, узарванага Юльянам Ардонам). Мiцкевiч чытаесябрам урывакзпаэмы РэдутАрдона,створанайу1832годзе, у якiм апавядаецца пра подзвiг абаронцы умацавання. Сiмвалiчным заклiкам да суайчыннiка у-эмiгранта угучаць апошнiя словы польскага рамантыка на развiтанне: (...) my, wieszcze narodu, nie dozwolimy umrzeć Polsce, stąd będziemy krzepić braci, którym niewola ducha osłabi, tocelnaszejpracy (305). Паэт упэ унены, што эмiграцыя здолее стаць адзiнайсiлай iператварыць слова усправу. У эпiлогу пiсьменнiца падкрэслiла, што падтрымкай палякам у эмiграцыi сталi верныя iм жанчыны. Адказваючы на камплiмент А.Мiцкевiчу,Ванда Каньская узгадвае iмякла удзiiпатоцкай(klaudyapotocka) якадной здабрачынных полек.сапра уды,кла удзiяпатоцкая ( ) стала для суайчыннiка у узорам высокай маральнасцi, дабрынi i самаахвярнасцi. У Варшаве яна была сястрой мiласэрнасцi у шпiталi у час эпiдэмii халеры, пазней, у эмiграцыi, стала сябрама.мiцкевiча iа.адынца.апошнiназва уяе зоркайчысцiнi, прыкладам самаадданага служэння людзям. Апошнiястаронкiраманаапавядаюцьпралëспаляка у,асуджаных навыгнанне усiбiр:закаваныя уланцугiпа устанцызiмой iдуцькалонай углыб Расii. Пазба уленыя свабоды людзi засталiся нязломленымi духо уна:марознайноччунадстэпамгучыць iхпесняабволi.пiсьменнiцападкрэслiвае,штонасумленнiпаляка унямаграху,бозмаганне iх насiла справядлiвы характар, таму wrogom twarzy smutnych nie pokażą, by nie urągali, że ich zgnąbili... (307). За пакаранымi палякамi паехалi увыгнанне iхжанчыны,чыйучынакста уузорамлюбвi,самаахвярнасцi i вернасцi. Публiцыстычным пафасам прасякнуты заключныя радкi рамана, уякiхгучыцьспадзяваннеа утаркi,што народгероя у урэшцерэшт прыйдзе да згоды у барацьбе, скiне кайданы, i па устане Польшча знебыцця.сэнсназвытворазаключаны условахфелiксажарнiцкага Ciernistą drogą usłali nam ojcowie, obyśmy inną zostawili tym, którzy po nasprzechodzićjąbędą (77) i утрымлiвае сiмвал: цярнiсты шлях як цяжкi шлях праз страты i пакуты, якi трэба прайсцi дзеля дасягнення неабходнай мэты.

7 АСЭНСАВАННЕГIСТОРЫIПОЛЬШЧЫ УРАМАНЕТЭРЭСЫЯДВIГIПАПI Як вынiкае з iдэйна-мастацкага аналiзу рамана Po ciernistej drodze, Т.Я.Папi стварыла яго у традыцыях лiтаратуры варша ускага пазiтывiзму, гэтым абумо улены гало уны лейтматы у твора служэнне грамадзянiна на карысць айчыне, выхаванне маладога пакалення уатмасферывысокайдухо унасцi iвернасцi iдэалампродка у.разгортваннесюжэтныхлiнiйдазволiлаа утарупаказацьнетолькiпаступовае сталенне будучыхзмагаро у,сцвердзiць адзiнамагчымывыхадзабвостранай палiтычнай сiтуацыi адкрытае супрацi уленне захопнiкам, але таксама спынiцца на прычынах паражэння i даць уласную ацэнкугiстарычнымпадзеяммiнулага.значную увагупiсьменнiцанадала праблемелëсупаляка ууэмiграцыi,абазначыланапрамкiработызгуртаванняпападтрымцысуайчыннiка узамяжой iсувязяхзпатрыятычнымi сiламi на радзiме. У творы глыбокi патрыятызм i свабодалюбства вызначаны як базiсныя рысы польскай нацыi, пiсьменнiца верыць у адраджэнне Польшчы,бодзецiяенешкадуюцьжыццядзеляперамогi.Раманста умастацкiм дакументам эпохi, якi аказва у у першую чаргу выхава учы уплы у на маладое пакаленне, а таксама асэнсаваннем па устання гг. у перыяд тэрытарыяльна-палiтычнай экспансii Расii. Адзначым,што упольскiмлiтаратуразна устветворчасцьт.я.папi атрымала годную ацэнку, аднак пiсьменнiцу крытыкавалi за празмерную iдэалiзацыюгероя у,шточасампазба уляла iхжыццëвасцi.напрыклад, Анэля Шыц, аналiзуючы лiтаратурную творчасць асветнiцы,за уважала,штонекаторыяяетворымаюцьзаганы,уласцiвыяпачатковыма утарам:расцягнутасць,недахопжыццëвай iпсiхалагiчнай пра уды, але, разам згэтым, Т.Я. Папi уносiцьновыя элементы улiтаратуру для моладзi: iдэю узаемадапамогi, культ працы i стойкасцi, уводзiць персанажа у з нiжэйшых слаë у грамадства, асаблiва мяшчанства 3. Будзем улiчваць, што задача пiсьменнiцкай творчасцi, як яебачылаа утарка,заключалася увыхаваннiмаладогапакалення,заахвочваннi моладзi да навукi, салiдарнасцi i згоды. Выхава учая роля яе твора у бачыцца першазначнай, на гэтапрацуюць усеэлементы мастацкага твора (вобразная сiстэма, мастацкiя сродкi, сюжэтная пабудова iг.д.).думаецца,штодлямаладогапакаленняпаляка уканца XIXстагоддзяраманТ.Я.Папi Цярнiстымшляхам бы укнiгай,якая давала узор для наследавання, загарто увала iнатхняла надалейшую барацьбу за свабоду Айчыны. 3 A.Szyc,TeresaJadwigaPapi, PrzeglądPedagogiczny 1997, 1,s.2.

8 460 ГАННА ГЛАДКОВА ЛIТАРАТУРА Gałązowska J. T., Po ciernistej drodze: powieść historyczna z dziejów powstania 1830 roku dla młodzieży, Kraków Konarski S., Jadwiga Papi,[w:] Polski słownik biograficzny, t. 25, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk1980. Szyc A., Teresa Jadwiga Papi, Przegląd Pedagogiczny 1997, 1. STRESZCZENIE ROZUMIENIE HISTORII POLSKI W POWIEŚCI T.J. PAPI PO CIERNISTEJ DRODZE W artykule omówiono powieść Po ciernistej drodze autorstwa dziewiętnastowiecznej polskiej pisarki Jadwigi Papi. W powieści poświęconej powstaniu , przedstawiono autorską interpretację wydarzeń, etap przygotowania powstania, przyczyny klęski i sytuację imigrantów. Podkreślono edukacyjną wartość powieści oraz jej miejsce w twórczości pisarki. Słowa kluczowe: pozytywizm, artystyczny dokument epoki, powstanie listopadowe, patriotyzm, patos publicystyczny. SUMMARY UNDERSTANDING THE HISTORY OF POLAND IN T. Y. PAPI S NOVEL TERNISTYM PUTEM The article analyzes the novel Ternistym putem, written by a nineteenth century Polish writer Teresa Jadwiga Papi, which was devoted to the uprising of The novel is considered as the author s interpretation of the preparatory phase of the uprising, the reasons for its failure, the situation of immigrants. Educationalvalueofthenovelforyoungpeopleanditsplaceintheauthor swork are discussed. Key words: positivism, artistic document of the period, the November Uprising , patriotism, publicistic pathos.