Галiна Тварановiч Беласток. Творчасць белавежца у у польскiх лiтаратуразна учыхдаследаваннях апошнiх дзесяцiгоддзя у

Transkrypt

1 BIAŁORUTENISTYKA BIAŁOSTOCKA TOM 5, ROK 2013 Галiна Тварановiч Беласток Творчасць белавежца у у польскiх лiтаратуразна учыхдаследаваннях апошнiх дзесяцiгоддзя у Уаднымзапошнiхвыпуска улiтаратурнайстаронкi Белавежа, што на працягу сарака гадо у з я улялася друкаваным органам беларускай пiсьменнiцкай арганiзацыi у тыднëвiку беларуса у Польшчы Нiве,тагачаснырэдактарСтаронкiСакратЯновiчправë у iнтэрв ю са старшынëй Беларускага лiтаратурнага аб яднання Янам Чыквiным. Белавежа якраз рыхтавалася да святкавання свайго 40-годдзя i сама гэта падзея схiляла да разваг, падвядзення вынiка у, акрэслення перспекты у.ушэрагужшматстайныхактуальныхпытання у прагучала наступнае: Не ведаю, як табе, але мне цалкам вiдавочнае тое, што выхад пiсьменнiка у Белавежы да польскага i наогуле урапейскагачытача,зацiка уленне iмi урасii iназахадзе,дае ужо падставы гаварыць пра Польшчу як краiну дзвюх лiтаратур: польскай, натуральна, i беларускай. Немагчыма, каб ты з гэтым не пагадзi уся!хацябадзвычайнагагонарузасваëасяроддзетворца у 1. Iвосьякоемеркаваннебыловыказана уадказнагэтапытанне-развагу: Тэза пра Польшчу як краiну дзвюх лiтаратур, на маю думку, усяго толькi тэза, хоць вельмi ж спакуслiвая сваëй нiбыта по унай ная унасцю, насычанасцюрэальнымзместам.то пра уда,што з нацыянальныхмяньшынь Польшчы адно беларусы маюць у галiне мастацкай лiтаратурнай творчасцi найбольш апублiкаваных кнiг. Гэта факт неаспрэчны, i з беларусамi упольскайпрасторыдагэтагачасунiхтонеможаканкураваць нi 1 Рабiцьсваë (ЗЯнамЧыквiнымгутарыцьСакратЯновiч), Нiва 1998, 9,с. 5.

2 44 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ немцы iлiто уцы,нi украiнцы,нiславакi. Iтаму унассамiхузнiкаеахвота падужацца з найбольшым лiтаратурным абшарам у Польшчы, польскай лiтаратурай. Аднак для нас карысней было б усë-такi, каб такое змаганне запрапанава унам,недзепацiху,польскiбок 2. Так, якраз паэты беларускага лiтаратурнага аб яднання Белавежа працягнулi традыцыi заходнебеларускай лiтаратуры i аказалiся пачынальнiкамi прыгожага пiсьменства на пасляваеннай Беласточчыне.Альманах Рунь (1959)ста уусвойчасувогулепершайкнiжнай паэтычнай ласта укай на Падляшшы. Арганiзатарамi Клубу польскiх пiсьменнiка у у Беластоку таксама выступiлi найперш белавежцы. Гэтыя фактысапра удыдаюць падставы гаварыцьтут,зразумела, не пра Польшчу, а пра Беласточчыну як культурны рэгiëн найперш дзвюх лiтаратур. Тым болей, што у паслясло уi да кнiгi Шлях па прамой часу, падрыхтаванай да пяцiдзесяцiгоддзя беларускай пiсьменнiцкай арганiзацыi у Польшчы, яе рэдактар Я. Чыквiн мiж iншага зазначы у:пiсьменнiкi Белавежы,сапра уды,шчыльна запо унiлi сваюэтнiчнуюпрасторукультурна-эстэтычнымзместам.зпо уным правам можна сказаць. што другая палова ХХ стагоддзя належыць убеластоцкiмкраiнайперш белавежцам 3. Несумненна, важным паказчыкам значнасцi мастацка-эстэтычнай з явы, стымулам для развiцця з я уляецца яе асэнсаванне крытыкай. Цяпер, з дыстанцыi звыш пяцiдзесяцiпяцiгадовага iснавання Белавежы, можна з по уным правам канстатаваць, што добразычлiвая зацiка уленасць творчасцю беларускiх пiсьменнiка у Польшчы, прая уленая ужо да iхняга калекты унага першынца, у пэ уным сэнсе задала тон, аказалася вызначальнай у стварэннi нарэшце цэлага корпусу крытычнай лiтаратуры аб беларускiм прыгожым пiсьменстве у Польшчы. Варта нагадаць, што на выхад Рунi адазвалiся як Беластоцкая газета, назва ушы кнiгубеларускiмпадарункам уагульнадзяржа унуюскарбнiцукультуры,так iмiнская Лiтаратура i мастацтва, украiнская Наша культура, маско уская Литературнаягазета,лодзiнскi Русскийголос,варша ускiя TrybunaLiteracka i Przyjaźń 4. 2 Тамсама. 3 Я. Чыквiн,Паслясло уе, (у:)шляхпапрамойчасу.дагiсторыiбеларускайлiтаратуры Польшчы, , Беласток 2007, с Я. Чыквiн,БеларускiлiтаратурнырухуПольшчы, Нiва 1991, 16снежня.

3 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ Пры тым гiсторыя Белавежы дае падставы для своеасаблiвай перыядызацыiкрытычна-лiтаратуразна учайдумкiабпiсьменнiцкайарганiзацыi. Так, па першым часе, што вiдавочна сведчыла аб культурным, творчым патэнцыяле самой белавежскай сябрыны, найаператы уная ацэнка творчасцi рабiлася самiмi белавежцамi на нi ускай Лiтаратурнай старонцы Белавежы, гэтым яе творчым варштаце, як своеасаблiвай лiтаратуразна уча-крытычнай секцыi класiчнага пiсьменнiцкага саюзу 5. Аднак, вяртаючыся да узгаданага паперад нi ускага iнтэрв ю, належыць падкрэслiць, што творчасць беларускiх лiтаратара у Польшчы амаль ад самага пачатку iснавання Белавежы прыцягнула увагу менавiта польскiх пiсьменнiка у, перакладчыка у, лiтаратуразна уца у. Гэта яны Фларыян Ня уважны, ЯнГушча,Мар янюрко ускi,я угенiюшкабатц,ежылiтвiнюк,генрык Бэрэза, Анджэй Дравiч, Эдвiн Крук, Януш Тэрмер, Вальдэмар Смашч, Эльжбэта Фелiксяк, Ян Куровiцкi, Анна Сабэцка, Ян Леанчук i iншыя спрычынiлiся у першыя белавежскiя дзесяцiгоддзi да папулярызацыi, асэнсавання на розных узро унях лiтаратуры беларуса у Польшчы,штоадбывалася узначнайступенiва унiсонзасэнсаваннем сваëй творчасцi самiмi белавежцамi. Здавалася б, парадаксальна, але у Беларусi до угi час творчасць беларускiхпiсьменнiка упольшчыпрадста уляласятолькiспарадычна, асобнымi iмëнамi. Iцiкавасцьда Белавежы актывiзавалася уметраполiiнапераломе хгадо умiнулагастагоддзя укароткачасовую парутрэцягабеларускагаадраджэння.у2000годзе услынным Беларускiмкнiгазборы пабачы у свет салiднытом Беларускiя пiсьменнiкiпольшчы згрунто унайпрадмовайуладзiмiраконана.друкавалiся рэцэнзii, творчыя партрэты, аглядныя i канцэптуальныя артыкулы,разнастайныярэфлексii,абаранялiсядысертацыi,ва унiверсiтэтах чыталiся спецыяльныя курсы па творчасцi беларускiх пiсьменнiка у Польшчы. Паказальна, што, напрыклад, Мiхась Скобла у а утарскай анталогii беларускай паэзii ХХ стагоддзя змясцi у вершы дванаццацi белавежца у 6.Раздзел пра творчасць беларускiхпiсьменнiка упольшчы бы у уключаны у чатырохтомную акадэмiчную Гiсторыю беларускай лiтаратуры 7. Пачалi акты уна выступаць а утары з Беларусi 5 Г. Тварановiч, Дынамiка развiцця белавежскай крытычнай думкi ( ), (у:)прыбрамахрадзiмы.лiтаратурнаеаб яднанне Белавежа :стана уленне,праблемы,асобы,беласток 2012,с М. Скобла,Краса iсiла.анталогiябеларускайпаэзiiххстагоддзя,мiнск У.В. Гнiламëда у,лiтаратурнаежыццëнабеласточчыне, (у:)гiсторыябеларускайлiтаратурыххстагоддзя.у4тамах,мiнск 2003,т. 4,кн. 2,с

4 46 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ i убеластоцкiхбеларусазна учыхвыданнях ( Нiва, Тэрмапiлы, Białorutenistyka Białostocka, Literatury Wschodniosłowiańskie i iнш.). Напрыканцывасьмiдзесятыхгадо усiгналiзуеабсабетаксамановы перыяд у рэцэпцыi творчасцi белавежца у польскiмi даследчыкамi, плëнамякогастанеабаронатолькi уапошняепятнаццацiгоддзедзвюх габiлiтацыйных (ТэрэсаЗане уская [1998],ГэленаДуць-Файфэр [2012]) i дзвюх доктарскiх (Бэата Сiвэк [2001], Анна Саковiч [2007]) прац на белавежскую тэматыку у розных навуковых асяродках Польшчы Варшаве,Люблiне,Беластоку,Кракаве. Дэбют паланiсткi Тэрэсы Зане ускай як крытыка беларускай лiтаратуры у Польшчы адбы уся на старонках TygodnikaPodlaskiego у 1988 годзе артыкулам Przedjesiennemgnienie, прысвечаным выхаду паэтычнай бiлiнгвальнай кнiгi Я. Чыквiна Splot słoneczny (Ольштын 1988). У гадах матэрыялы Т. Зане ускай аб Белавежы i белавежцах не аднойчы змяшчалiся як у Gazecie Współczesnej, так i найчасцей у TygodnikuPodlaskim, таксама у люблiнскiмквартальнiку Kresy.Урэшце у 1991годзеартыкулТ.Зане ускай У цiшы выратаванне аб паэзii Надзеi Артымовiч распача у сталае супрацо унiцтва крытыка з Лiтаратурнай старонкай Белавежы i вызначы у у значнай ступенi змест Старонкi дзевяностых гадо у. Захапi ушысяпаэзiяй белавежца у,т.зане ускаязвязалаз ëйнадобрае дзесяцiгоддзесвойдаследчыцкiлëс,абаранi ушы увынiкугабiлiтацыйнуюпрацуабпаэзii белавежца у (1998г.). ПершаяжкнiгаТ.Зане ускайаббеларускiмлiтаратурнымаб яднаннiпабачыласветужо у 1992годзе.Ва уступедаследчыцаадзначала: Podróż daremna stanowi pierwsze zwarte opracowanie dotyczące twórczości poetyckiej Białowieżan napisane po polsku (выдзелена Г.Т.). Jej autorka jest osobą spoza środowiska białoruskiego. Stąd zapewne bierze swe źródło odmienność spojrzenia odnoszącego się do wartościowania zjawisk literackich zachodzących wewnątrz tego ruchu. Starałam się uniknąć jakichkolwiek sugestii, dotychczasowych schematów, utartych kanonów,oceniwartościowań 8. Адзначаючы, што у кантэксце роздума у, змешчаныхугэтайкнiзе,аказа уся iаспектпалiтычны,chociażpolityka nigdyniebyłamojąpasją 9,Т.Зане ускаяцытуевершмакедонскагапаэта БлажэКанэскага Успамiныпразгады,якiдо угiчасспадарожнiча у яе развагам аб беларускай культуры i лiтаратуры, два радкi з якога 8 T.Zaniewska,Podróżdaremna.SzkiceopoezjibiałoruskojęzycznejwPolsce,Białystok1992,s.7. 9 Ibidem,s.10.

5 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ яна знакава абрала эпiграфам да сваëй кнiгi: Krzyczy we mnie udręka/ żem się w zdeptanym urodził plemieniu(przet. Danuta Cirlić-Straszyńska). Сапра уды, гэты верш сына Бацька ушчыны з колiшняй сла унай гiсторыяй, але ж як прынiжанай у наступныя часы, на дзiва дакладна карэспандуе з падобнымi матывамi беларускага прыгожага пiсьменства i у Беларусi i па-за яе межамi. Натуральна, гiстарычна-сацыяльныяабставiныабумо улiваюцьтыпалагiчныясыходжаннiмастацка-эстэтычныхз я у.цiкава,штоанглiйскаядаследчыцашырынакiнэр, зацiкавi ушыся у другой палове 70-х гадо у творчасцю беларускiх пiсьменнiка упольшчы,акрэслiваючы iхмастако ускiнабытакяклiтаратуру рэдкай разнастайнасцi ды шчырага натхнення, таксама асобна звярнула увагунасацыялагiчнаезначэнне iснавання Белавежы.Той факт, што беларускi народ насуперак неспрыяльным гiстарычным абставiнамзахо уваепачуццëсваëйнацыянальнайгоднасцi,наяедумку, простамяжуезцудам 10. Аб даследчыцкiх назiральнасцi i пранiклiвасцi сведчаць далейшыя развагiт.зане ускай:tęświadomośćcierpienia aleinadziei wróżnych barwach, odcieniach i kształtach odnajdywałam także w twórczości poetyckiej Białowieżan. Nawet przez kolorowe okładki niektórych tomików przenikał smutek. Niewysłowiony smutek istnienia podróż daremna w czasie i przestrzeniwśródpejzażypamięcipomagającejzrozumiećwłasnylos 11. ПрытымТ.Зане уская усведамляе,штоназваяекнiгi Podróżdaremna гучыць па-свойму парадаксальна, бо найперш атаясамлiваецца з песiмiстычнымi вынiкамi падарожжа, але ж ва успрыняццi i iнтэрпрэтацыi а утара кнiга пазба улена песiмiзму i назва яе шматзначная, сiмвалiчная i вельмi трапная: Podróż symbolizuje życie, drogę życia i poszukiwania celów duchowych oraz psychicznych.(...) Podróż jest tu również zejściem do korzeni, do źródeł, kształtuje więc rozwój duchowy wędrówca zgodny z tokiem życia oraz losu zbiorowego. Ta wędrówka staje się sposobem i formą odsłaniania przeszłości będącej zarazem prefiguracją losów przyszłych. Bohaterowie liryczni wierszy Białowieża podróżują w głąb własnej historii i tradycji, do centrum narodowości i tożsamości, do wnętrza własnej indywidualności oraz zbiorowej świadomości... podróżują w istocie swej daremnie, lecz realizują się jako wędrowcy egzystencjalni. Podróż pogłębia ich niepokój właściwy człowiekowi i stwarza szansę przemiany. Odsłania nowe treści moralne, psychiczne i egzystencjalne. Dzielą specyficzny los dwudziestowiecznego Odysa zagrożonego nie przez złych iokrutnychbogów,leczprzezludzi.niosąwswymwnętrzuwłasnąitakę mit 10 Ш. Акiнэр,Сучасныябеларускiяпiсьменнiкi упольшчы,беласток 1982,с T.Zaniewska,Podróżdaremna.SzkiceopoezjibiałoruskojęzycznejwPolsce,s.11.

6 48 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ domu rodzinnego stron ojczystych, małej ojczyzny. Są one rajem w wyobrażni podróżujących tak długo, dopóki podróżują. Ziemia rodzinna wydaje się szczęściem bardziej jako cel dążenia niż jako spełnienie. I w tym kontekście tytułowa daremność jawi się jako pewna wartość decydująca o ładzie wewnętrznym, swoistej harmonii i sile moralnej, a podróż staje się formą wtajemniczenia w istotę życia, wskazując jego sens zawarty od wieków w dążeniu, któretowarzyszynaturzeludzkiejtakdługo,jakstaryjestczłowiek 12. Такiм чынам, ужо ва уступе да першай кнiгi выразна акрэслiваюцца даследчыцкiя прыярытэты Т. Зане ускай. Адзначы ушы, што белавежцы маюцьзначныядасягненнi i упрозе,янасамазасяроджваецца менавiта на паэзii. Асобным нарысам, прысвечаным творчасцi Надзеi Артымовiч, Александра Баршчэ ускага, Яна Чыквiна, Уладзiмiра Гайдука, Зосi Сачко, Мiхася Шаховiча i Вiктара Шведа, папярэднiчае у кнiзе нарыс Пейзажы памяцi, у якiм даследчыца разглядаеакалiчнасцi узнiкненняарганiзацыi,разважаеабагульныхтэндэнцыях развiцця, матывах, уласцiвых белавежцам. Паклапацiлася Т.Зане уская iабтым,кабпольскiчытачме умагчымасцьпазнаëмiцца з выбранымi вершамi героя у кнiгi, iх кароткiмi бiяграфiчнымi нататкамi iфатаграфiямi. Условеада утара,якiмадкрываласянаступнаякнiгат.зане ускай A dusza jest na Wschodzie. Polsko-białoruskie związki literackie, канстатавалася,штопапершайзадумеа утарапаперадмелаз явiццаменавiта гэта выданне, а не папярэдняе. Меркавалася, што у кнiзе будуць прадста улены найнавейшыя польска-беларускiя лiтаратурныя сувязi. Аднак час унëс свае карэктывы, i падчас працы над Podróżą daremną даследчыца coraz bardziej upewniałam się w potrzebie sięgnięcia do dziś często stosowanej interesującej formy popularyzacji dzieł i twórców, jaką jest wywiad. Rozmowy z literatami białoruskimi przybliżają ich sylwetki, wprowadzają nas w rejony często bardzo osobistych wypowiedzi i przeżyć, które w innych gatunkach literackich nie znajdują swoich ekwiwalentów 13. Iнтэрв юз белавежцамi Я.Чыквiным,С.Яновiчам,В.Шведам, Г.Валкавыцкiм,У.Гайдуком,Н.Артымовiч,З.Сачко,М.Шаховiчам узбагачалася i дапа унялася размовамi з польскiмi лiтаратарамi ТадэвушамКанвiцкiм,Я угенiюшамкабатцам,фларыянамня уважным, Вiктарам Варашыльскiм, Ежы Лiтвiнюком, Чэславам Сенюхам, Земовiтам Федэцкiм, тым або iншым чынам звязаных з Беларуссю, з тэма- 12 Ibidem,s.11, T.Zaniewska,AduszajestnaWschodzie.Polsko-bialoruskiezwiązkiliterackie,Białystok1993,s.7.

7 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ тыкай польска-беларускага памежжа, з беларускай лiтаратурай. Гэта менавiта словы выдатнага перакладчыка Ч. Сэнюха вызначылi назву кнiгi. I цалкам невыпадкова, што адкрывае выданне iнтэрв ю з Т. Канвiцкiм JestemczęściążywejBiałorusi шчырая,зацiка уленаяразмова аб месцы Беларусi у лëсе пiсьменнiка i аб яе ж лëсе на гiстарычных шляхах. Зразумела, Т. Зане уская усведамляла, што прадста уляюцца ëю выбраныя моманты польска-беларускiх узаемасувязей. Аднак сцiплая задача а утара, згодна з якой кнiга мусiла заахвоцiць чытачо у да далейшага знаëмства з беларускай лiтаратурай, безумо уна, была вырашана. Больш таго, кнiга AduszajestnaWschodzie, ста ушыся месцам сустрэчы неардынарных асоб, даносячы iх успамiны, рэфлексii, меркаваннi,застаеццаглыбокаактуальнай iпразшматгадо у,пацвярджаючысваю унiкальнасць,непа уторнасць iсутнаснуюважкасць. Цалкам арганiчна шматгадовая акты уная зацiка уленасць Т. Зане ускай паэтычнай Белавежай перарасла у габiлiтацыйнае даследаванне Strażnicy pamięci. Poezja białoruska w Polsce po roku У першым раздзеле Biografia zbiorowa grupy literackiej«białowieża» даследчыцаствараецэласнуюпанараму узнiкнення iразвiццябеларускагалiтаратурнага аб яднання у Польшчы,акцэнтуючысяна пытаннях перыядызацыi, акрэслiваючы функцыi, уласцiвыя гэтай арганiзацыi (kreatywna, ekspansywna, towarzyska). Вiдавочна, што сэнсавым цэнтраму Strażnicachpamięci з я уляеццадругiраздзел Motywy,symbole i mity w twórczości poetów Białoruskiego Stowarzyszenia Literackiego «Białowieża». Як найбольш характэрныя для белавежца у даследчыца выдзяляе матывы дому, агароду, ваколiц дзяцiнства i у працэсе аналiзу шматлiкiх твора у прыходзiць да высновы:niewątpliwie Białowieżanie mają poczucie doniosłości własnego istnienia i odczuwają potrzebę metafizycznej refleksji nad tajemnicami egzystencji, własnego losu, o czym świadczy kulturowa symbolika domu, do której tak często się odwołują 14. Цесназвязанызматывамдому,падкрэслiваеТ.Зане уская,маты у дарогi i вандро унiка, бо дом у творчасцi белавежца у, як месца прыезда у iад езда у,сведчыцьаббясконцайчалавечайпiлiгрымцыпа свеце.выкарысто уваючыматы ударогi,паэтыствараюць вобраз Айчыны,замкнëны удумцы,успамiнах.wykreowanywichświeciepoetyckim wędrowiec to homo viator podróżujący w rozległej przestrzeni i czasie, 14 T. Zaniewska,Strażnicypamięci.PoezjabiałoruskawPolsceporoku1956,Białystok 1997, s. 89. Dalej cytaty z tego wydania opatrujemy w tekście numerem strony w nawiasach.

8 50 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ by poznać prawdę o swym pochodzeniu i zgłębić zagadkę ludzkiego bytowaniawświecie (118). Адным з найiстотных асноватворных моманта у, уласцiвых паэзii беларуса у Польшчы, Т. Зане уская лiчыць магiчнае i мiстычнае, сiмвал iмiф, што генеральна выя уляецца у творчасцi на двух узро унях. Найперш сваë уласнае, асабiстае, атрыманае кожным чалавекамуспадчынуадпродка у,начымузрастаеадрознасць iндывiдуальная i нацыянальная. I як наступны крок усведамленне свайго законнага месца у агульнай чалавечай культурнай прасторы, што яскрава выя уляецца i у белавежскай лiрыцы. Так, у прыватнасцi, даследчыца адзначае: Liczne odwołania do antyku, będącego wspólną ojczyzną kultury europejskiej, stanowią jeden z istotnych czynników nadających poezji Białowieżan walor i wymiar europejski, włączając ją w krąg dokonań literackich obszaru kultury śródziemnomorskiej (145). Безумо уна, не магла абысцi Т. Зане уская у сваiм даследаваннi амаль саракагадовай паэтычнай Белавежы пытанне традыцый, узаемаадносiн яе з найблiжэйшымi лiтаратурамi, аб чым i сведчыць раздзел Poeci «Białowieży» na tle literatury polskiej i białoruskiej. На думку даследчыцы, белавежцы настала утрывалiлiся у сучаснай польскай i беларускай лiтаратурах, так як яны не належаць да тых, хтодрукуеццаспарадычна,аказiянальна,сазначнымiперапынкамiцi толькi у пэ уныя моманты сваëй бiяграфii, а на працягу ужо сарака гадо у выступаюць у друкурэгулярна, сiстэматычна.poecibiałowieży są typowymi twórcami pogranicza, któremu dają również świadectwo za sprawą swej liryki. Urodzili się i wychowali w granicach państwa polskiego na ziemiach etnicznie białoruskich, na styku trzech różnych kultur polskiej, białoruskiejirosyjskiej ( ), асобнападкрэслiвает.зане уская.якраз гэтыямоманты з я уляюцца вельмiважнымiпрыхарактарыстыцылiрыкi белавежца у i вызначаюць узаемаадносiны яе з польскай i беларускайлiтаратурамi, iснаванне укантэксцегэтыхлiтаратур.спрабуе Т. Зане уская акрэслiць кола падзей, а утара у, якiя па уплывалi на фармiраваннетворчагавоблiку Белавежы,звяртае увагунатыпалагiчныя узаемасувязi, сыходжаннi i адрозненнi памiж творамi асобных а утара у (напрыклад, Т. Ружэвiч, Я. Чыквiн, Н. Гiлевiч). Ва унiсон збеларускiмiдаследчыкамi (У.Калеснiк,У.Конан)а утарка Strażnicy pamięci сцвярджае: Wielofunkcyjna i różnorodna poezja Białowieży jest dla współczesnej poezji białoruskiej żywym źrodłem świeżości tematyki i bogactwa poetyk, przede wszystkim zaś odsłania niezbadane i nieprzeniknione przestrzenie tzw. poezji czystej (...) (199). Вернымi, чуйнымi вартавымi гiстарычнай памяцi, нацыянальнай свядомасцi, роднага абшару называе вобразна Т. Зане уская напры-

9 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ канцысвайго пiянерскага (Т.Позьняк)даследавання белавежца у. Кнiга Strażnicy pamięci. Poezja białoruska w Polsce po roku 1956 стала важкiм падарункам да саракагоддзя Беларускага лiтаратурнага аб яднання упольшчы. Грунто уна, кампетэнтна працягнула гаворку пра Белавежу у сваëй доктарскай працы Бэата Сiвэк. Праз тры гады пасля абароны дысертацыя пабачыла свет у выдавецтве Люблiнскага Каталiцкага Унiверсiтэта 15. Належыць асаблiва падкрэслiць, што гэта кнiга Б. Сiвэк, якая ужо у 2012 годзе блiскуча абаранiла габiлiтацыйную працу па беларускайдраматургii 16,з я уляецца пакульпершым iадзiным сiстэматызаваным даследаваннем тэмы вялiкай i малой Радзiмы у белавежскай паэзii. Даследчыца звярнулася да разгляду праблематыкi, якой, безумо уна, належыць цэнтральнае месца у творчасцi белавежца у розных пакалення у. Аднак менавiта у творах Я. Чыквiна, Н. Артымовiч, А. Барскага, М. Шаховiча, У. Гайдука, З. Сачко, В. Шведа, на думку Б. Сiвэк,якраз дамiнуюць i у меру паддаюццаапiсаннюгало уныяпараметрытэмырадзiмы.зая уленыява уступе мэты засведчылi аб канцэптуальным падыходзе да рэалiзацыi абранай тэматыкi: 1) odkrycie rozumienia pojęcia ojczyzna w poezji Białowieżu, 2) ukazanie złożoności egzystencji ludności białoruskiej na Białostocczyźnie w sytuacji mniejszościowej, 3) określenie roli owej twórczości w rzeczywistościhistoryczno-literackiej (13).Далейва уступепрадста уляласягiсторыя Белавежы,атаксамазвярталася уваганасемантычнаеполепаняцця айчына,ягошматаспектнасць i урэшцерабiласякароткаяспроба разгляду прысутнасцi паэзii белавежца у на польскiм i беларускiм грунце.сцвярджаючы,што белавежцы добра упiсалiся улiтаратурнаежыццë усходняйбеласточчыны,б.сiвэкспасылаеццанасведчанне В. Смашча, якi у артыкуле Białostockieśrodowiskoliterackie (1990) адзначы у, штобеларускамо унымпiсьменнiкамналежыць вядучаяроля у тутэйшым лiтаратурным працэсе, што iхняя творчасць вартая асобнай глыбокай увагi. А утарка Ojczyznydużejimałej упэ унена таксама, што лiтаратура беларуса у Польшчы, безумо уна, упiсана ва уласна беларускую лiтаратурную традыцыю, якую разнастаiць iпрацягвае. 15 B. Siwek,Ojczyznadużaimała.PoeciBiałoruskiegoStowarzyszeniaLiterackiego Białowieża wobec problematyki ojczyźnianej, Lublin Dalej cytaty z tego wydania opatrujemy w tekście numerem strony w nawiasach. 16 B.Siwek,Wolnośćukrzyżowana.Rzeczobiałoruskimdramacieiteatrze,Lublin2011.

10 52 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ Прысвяцi ушыпершыраздзелразглядувялiкайрадзiмы утворчасцi белавежца у, Б. Сiвэк засяроджваецца на трох аспектах праблемы. Зыходным жа пунктам для пачатку разваг у першым падраздзеле Rajiojczyznaniebieska даследчыца абiрае неба, якое у адпаведнасцi з хрысцiянскай дактрынай з я уляецца першаснай айчынай кожнага чалавека, а жыццë чалавечае iснаванне выгнаннiка, якi iмкнецца да сваëй вечнай айчыны (43, 44). Б. Сiвэк канстатуе, што паэзiя белавежца у не дае зашмат прыклада у твора у з матывам раю як месцам паходжання чалавека, як асвоенай i добра вядомай прасторы, аднак ëсць у белавежскай паэзii творы, у якiх уздымаецца праблема раю i неба не тольмi у рэлiгiйным вымярэннi, а i шырэй у вымярэннi экзiстэнцыянальным. I якраз часта маты у раю, нябеснай айчыны карэспандуе з матывам падарожжа, значна шырэйшым па тэматычным ахопе. Да аналiзу у тым лiку i топасу вандро укi даследчыца спецыяльна звяртаецца у другiм раздзеле працы. Наступны падраздзел Ojczyzna państwowa распачынаецца са сцiслага, але вельмi важнага для разумення псiхалогii творчасцi, сацыялагiчна-гiстарычнага экскурса. Паэзiя ж белавежца у разглядаецца тут у плане канкрэтызацыi адносiн да ojczyzny państwowej, ideologicznej.падсумо уваючысваеразвагi,б.сiвэкпрыходзiцьдавысновы,што w rzeczywistości Białowieżanie posiadają dwie duże ojczyzny, dwie ojczyzny państwowe, Polskę i Białoruś (63). Разважаючы ж у заключным падрадзеле аб Ojczyźnie narodowej, Б. Сiвэк не пагаджаецца з меркаваннем,напрыклад,сацыëлагарышардарадзiка,якiсцвярджае,штосучасныя беларусы ствараюць этнiчна-рэгiянальнае грамадства: Liczne utwory, których fragmenty przytaczamy w tym rozdziale, zdają się mówić, iż białoruscy poeci piszący w Polsce nie zatrzymują się w swych rozważaniach na poziomie etnosu, ale idę dalej widzą siebie jako członków określonej społeczności, narodowości o długiej tradycji, mającej swoją historię, literaturę i kulturę (67). Варта узгадаць,штот.зане уская укнiзе Strażnicypamięci.PoezjabiałoruskawPolsceporoku1956 асобна аналiзуе у другiм, можна сказаць цэнтральным, раздзеле сваëй працы побач з iншымi лiнiямi маты ударогi iвандро унiка.усваючаргуб.сiвэктаксама усведамляе сутнасную важнасць гэтага тэматычнага поля пры асэнсаваннi творчасцi белавежца у,якоебачыцца ëйасаблiвацесназвязанымзтэмай радзiмы.таму у Ojczyźniedużejimałej важнаемесцаналежыцьраздзелу Podróżowaniepodrogachświata (рэалiзуецца у падраздзелах Topos podróży i jego ewokacje i Powroty do stron ojczystych ), якi своеасаблiва уводзiцьуасэнсаванне ужотэмымалойрадзiмы.

11 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ Аб усведамленнi а утарам кнiгi духо унай, творчай значнасцi для белавежца у месцанараджэння, роднагакута сведчыцьнаватаб ëм i кампазiцыйная арганiзацыя раздзела Małe ojczyzny. У адпаведнасцiзпазiцыямi,акрэсленымi уназвепершагападраздзела Przestrzeń oswojona(okolica, wieś, ojczysta przyroda), Б. Сiвэк iдзе па шляху канкрэтызацыiтэмырадзiмы утворчасцiасобных белавежца у.даследчыца лакалiзуецца на iх радзiннай геаграфii, аналiзуючы, якое месца займаюць, якмастацка-эстэтычнаасаджаюцца утворчасцi Н.Артымовiч Бельск, А. Барскага Бандары i Белавежа, В. Шведа вëскамора,я.чыквiна Гайна ушчына iдубiчыцарко уныя,у.гайдука найблiжэйшая айчынная прастора. У наступным падраздзеле Ojczyznarodzinno-domowa ствараецца агульная карцiна увасаблення белавежцамi вобраза у, вынесеных з родных хат, панадворка у. Зразумела, не магла абмiнуць а утарка. Ojczyznydużejimałej узаемадачынення у беларускiх паэта у з зямлëй (падраздзел Kult ziemi-matki ),адзначы ушыбагацце,рознапланавасцьвыя уленнягэтай тэматыкi адапiсаннянепасрэдныхстасунка узроднайнiвайуякасцi аратага, касца да значэння метафарычнага, калi зямля jest symbolem ojczystego języka, przywiązania do rodzimej tradycji, kultury, jest prapoczątkiem i końcem ludzkiego życia (181). Урэшце узаключным, чацьвëртым раздзеле Ojczyznakulturowa Б.Сiвэкзвяртаеццадавельмi iстотныхаспекта ууразуменнiрадзiмы, якiя вызначаюць светапогляд, цэласнасць унутранага свету асобы, яго належнасць да пэ унага культурнага, нацыянальнага арэалу. Даследчыца упэ унена, што усiх белавежца у, без выключэння, аб ядно увае вернасць гiсторыi, традыцыi, культуры, бо гэтыя кашто унасцi закадаваны вельмi глыбока i не падлягаюць знiшчэнню часам. Асобныя падраздзелы гэтай заключнай часткi кнiгi прысвечаны разгляду ролi утворчасцiпаэта у Белавежы традыцыi iгiсторыi,рэлiгii,атаксама мовы iлiтаратуры. Падсумо уваючы вынiкi свайго даследавання, Б. Сiвэк сцiпла адзначае, што праца яе, зразумела, не дае вычарпальнага адказу на многiяпытаннi.аднака утаркакнiгi Ojczyznadużaimała аптымiстычна глядзiць на далейшыя перспектывы даследавання творчасцi белавежца у, што садзейнiчала б папулярызацыi паэзii Белавежы, чаго яназаслуго увае упо унуюмеру. Вiдавочна, што зачака уся свайго грунто унага сiстэматызаванага асэнсавання празаiчны наробак Беларускага лiтаратурнага аб яднання упольшчы,хацядаразглядуасобныхтвора у,творчагапартрэтупiсьменнiка успарадычназвярталiся iбеларускiя, iпольскiя, iзаходнее ура-

12 54 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ пейскiя даследчыкi. I вось у 2012 годзе ва унiверсiтэцкiм выдавецтве у Беластоку выходзiць кнiга Анны Саковiч Беларуская лiтаратура Польшчы. Стылiстычна-жанравыя асаблiвасцi прозы «белавежца у» (аснову манаграфii склала абароненая у 2007 годзе доктарская праца). Кампазiцыю працы слушна вызначыла жанравая спецыфiка белавежскай празаiчнай творчасцi. Не прэтэндуючы на яе вычарпальнаекомплекснаеабмеркаванне,даследчыцазасяроджваецца утрохраздзелахнагало уныхтэндэнцыяхразвiццяпрозыбеларускiхпiсьменнiка упольшчы. Цалкам невыпадкова, што першы раздзел кнiгi прысвечаны разгляду менавiта а утабiяграфiчнай прозы. У гэтым жанры у той цi iншай меры сцвердзiлi сябе амаль усе белавежцы. Кароткi, але важкi зарыс гiсторыi развiцця а утабiяграфiчнага жанру у беларускай лiтаратуры дае слушныя падставы А. Саковiч для таго, каб адзначыць, штоактывiзацыяа утабiяграфiчнагамоманту,якадназагульныхтэндэнцый развiцця беларускай лiтаратуры другой паловы ХХ стагоддзя, знаходзiцьсваëпацвярджэнне i упрозе белавежца у.зразумела,што найпершуцэнтры увагiдаследчыцыаказаласятворчасцьгеоргiявалкавыцкага,роляякога убеларускiмкультурна-грамадскiм,лiтаратурным жыццi на Беласточчыне без перабольшання выключная. Аднак пакуль што, за выключэннем некалькiх увогуле глыбокiх артыкула у, яго грамадская, творчая дзейнасць не атрымала належнай ацэнкi i тым большае значэнне маюць назiраннi А. Саковiч. Найперш разгледжана жыццëвая-творчая бiяграфiя пiсьменнiка, а гэта ж менавiта грамадская значнасць зробленага Г. Валкавыцкiм у вялiкай ступенi вызначыла i вартасны узровень, тэматычны абсяг яго творчасцi, асаблiва прозы. У Беларускай лiтаратуры Польшчы... гэты тэзiс пацвярджаецца аналiзам кнiг Вiры. Нататкi рэдактара, Белая вязь, У каменным крузе, Ашчэпкi. Пры гэтым слушна падкрэслiвае А. Саковiч значнасць Вiро у, iхсвоеасаблiвую унiверсальнуювартасць,бо,зразумела, уя уляюць яны сабой жывую гiсторыю штотыднëвiка Нiва i увогуле беларускага грамадскага i лiтаратурнага руху у Польшчы. Аднакнягледзячынавыразнапрая уленую у Вiрах аб екты уна-дакументальную манеру выкладання матэрыялу, кнiга не стала проста дакументам часу, хронiкай грамадска-асветнiцкай дзейнасцi Нiвы, хоць iдаешматлiкiяпадставыдляпраблемнагааналiзу угэтымракурсе.дыадпершайдаапошняйстаронкi Вiро у чытачмаедачыненнi з нацыянальна свядомай асобай, яркай iндывiдуальнасцю. Падзейная канкрэтыка,адаптаваная вобразным мысленнем, выя уленым даверлiвай iнтанацыяй з нязменным пачуццëм гумару, сталася эстэтычным

13 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ фактам,штоперакана учадаводзiцьупрацэсеаналiзуа.саковiч 17. Асаблiвае месца займае у прозе белавежца у а утабiяграфiчная аповесць Янкi Жамойцiна З перажытага, чалавека, пiсьменнiка з грамадска-значным, а таксама пакутнiцкiм жыццëвым шляхам. Яго, у гадахкiра унiкасаюзабеларускаймоладзi,уснежнi 1949 года арыштавалi у Жэшаве i асудзiлi у Мiнску на 25 гадо у лагернагазняволення.я.жамойцiнбы уапра уданы iвызвалены у 1956годзе. А. Саковiч упершыню праводзiць тыпалагiчнае пара унанне аповесцi Я. Жамойцiна З перажытага, дзе распавядаецца пра заключную фазусталiнскiхрэпрэсiй,за утабiяграфiчнайаповесцюфранцiшкааляхновiча УкапцюрахГПУ,дзе уцэнтры увагiпiсьменнiкааказа уся у адпаведнасцi з яго драматычным вопытам якраз пачатковы перыяд iснаваннякарнайсiстэмы.увынiкусупаста уленнядвухтвора упашыраецца даследчыцкая прастора, сацыяльна-гiстарычны кантэкст, чым iстотна узбагачаецца аналiз жанрава-стылëвых асаблiвасцей аповесцi Я.Жамойцiна (65 76). А утабiяграфiчная проза беларускiх пiсьменнiка у Польшчы, па трапным назiраннi А. Саковiч, дае падставы для класiфiкацыi яе па аб екты уным i суб екты уным характары. У творах Г. Валкавыцкага iя.жамойцiнаадначасовазуласнымiпачуццямi,вопытамадлюстро уваюцца важныя падзеi сацыяльна-палiтычнага, грамадскага жыцця. У той час як Васiль Петручук у аповесцi Пожня засяроджваецца выключнана успамiнахабсваiмдраматычнымсiроцкiммаленстве (77). Зразумела,лëссiраты-пастушкаразгортваецца укантэксцесвайгочасу iпакрысествараеццакарцiнажыццябеларускайвëскi уперадваенныперыяд i учасакупацыi.даследчыкамi ужоадзначаласятыпалагiчная блiзкасць Пожнi В. Петручука з творамi аб заходнебеларускай вëсцы Янкi Брыля, Вячаслава Адамчыка i асаблiва з аповесцю Максiма Гарэцкага Цiхая плынь. А утабiяграфiчнаяпроза белавежца у шчодрапрадста улена iмалой лiрычнай прозай. У кнiзе А. Саковiч разглядаецца цыкл празаiчных мiнiяцюр Яна Чыквiна Трохкрылыя птушкi. Шкада, што па-за увагайдаследчыцызасталiсямiнiяцюрыюркiгенiюша iсакратаяновiча,якога,мiж iншым,арнольдмакмiлiнназва упаэтамупрозе,падкрэслiваючы, што, на яго думку, найбольшым творчым дасягненнем Яновiчаз я уляюццаменавiтаягоныямiнiяцюрышасцiдзесятыхгадо у. 17 А. Саковiч,БеларускаялiтаратураПольшчы.Стылiстычна-жанравыяасаблiвасцiпрозы белавежца у, Беласток 2012, с Далей прыспасылцы нагэта выданне удужкахпадаюццастаронкi.

14 56 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ Затоедааповесцi Сярэбраныяздок С.Яновiча iапавядання умiколы Гайдука а утар Беларускай лiтаратуры Польшчы... звяртаецца у наступным раздзеле, прысвечаным разгляду гiстарычнай прозы белавежца у. Тыпалагiчнае пара унанне на тэматычна-iдэйным узро унi твора у белавежца у з апавяданнямi Уладзiмiра Караткевiча выя уляе агульныя заканамернасцi развiцця гiстарычнагажанру у беларускай лiтаратуры па абодва бакi мяжы, а таксама спецыфiчнае i адрознае утворчасцiпiсьменнiка у.безумо уна,уласцiвыгэтыммайстрам слова патрыятычны пафас, iмкненне асэнсаваць драматычна-трагiчныя перыяды беларускай гiсторыi. Пры гэтым М. Гайдук i С. Яновiч, зразумела, найперш лакалiзуюцца на да унiне Падляшша, падзеях, якiя адбывалiся на гiстарычных тэрыторыях Вялiкага Княства Лiто ускага iпазнейувайшлi ускладрозныхдзяржа у ( ). Iстотна, што белавежцы, як i У. Караткевiч, iмкнулiся не проста стварыць мастацка-эстэтычныя палотны пэ уных гiстарычных перыяда у, азвярталiсядамiну ушчыны,кабраскрыцьунутрануюсутнасцьсваiх героя у,апелюючыпрыгэтымдасучаснасцi,якаямаепатрэбу унапамiнеабсла уныммiнулым,ягоактуальнасцi. У трэцiм раздзеле Проза новага пакалення разглядаюцца творы Мiхася Андрасюка i Мiры Лукшы, найбольш таленавiтых прадста унiко у маладзейшай генерацыi беларускага лiтаратурнага аб яднання у Польшчы. Вiдавочна, што творчасць старэйшых калег па пяру не магланеаказацьуплывунастана уленне iхтворчай iндывiдуальнасцi. Аднак спосаб стварэння мастацкай мадэлi рэчаiснасцi М. Андрасюком i М. Лукшай значна адрознiваецца ад стылëва-эстэтычных пошука у Г. Валкавыцкага, Я. Жамойцiна, М. Гайдука, С. Яновiча. Iстотна тое, што М. Андрасюк i М. Лукша уваходзiлi у лiтаратуру на пераломе 90-хгадо уххстагоддзя,падчасвялiкiхсацыяльна-палiтычныхзмен, пераацэнкi маральна-этычных кашто унасцей. Мiж тым ва усiх сваiх аспектахпаэтыкамастацкагатвораза усëдытакабо iнакшкарэнiцца урэчаiснасцi,што уласназнаходзiцьпацвярджэнне i утворчасцiновага пакалення белавежца у. Звярну ушысядатвора у М.Андрасюка,прадста уленых уягокнiгах Фiрма, Мясцовая гравiтацыя, Белы конь, А. Саковiч задаецца пытаннем адносна таго, якiм чынам свежыя факты, падзеi рэчаiснасцi набываюць тут мастацка-эстэтычны кшталт. Псiхалогiя творчасцiсведчыцьабтым,што узна уленне жыццëвагаматэрыялупагарачых слядах звычайна даецца пiсьменнiку вельмi няпроста. Бо, знаходзячыся непасрэдна сярод падзей пад iх эмацыянальным уплывам, цяжка асягнуць рэчаiснасць цалкам i выдзелiць тыповае. Патрэбен

15 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ час, каб перажытае сталася фактам мастацка-эстэтычнага асэнсавання.мiжтымасно унаютэмаюм.андрасюка,пiсьменнiказгайна укi, з я уляеццажыццëменавiтаягосучаснiка у,простыхлюдзей-местачко уца у на польска-беларускiм памежжы у няпросты час змены сацыяльна-палiтычных фармацый. А. Саковiч прыходзiць да высновы, што М. Андрасюку удаецца пераадолець непасрэдныя пачуццëвыя адносiныдагарачыхжыццëвыхфакта удзякуючыадначасовасцi унутраных плана у. З аднаго боку, ëн дыстанцыруецца ад стану непасрэднага удзельнiка падзей, а з другога адначасова з я уляецца удзельнiкам рэчаiснасцi знутры яе, што забяспечваецца папярэднiм жыццëвым вопытам пiсьменнiка: Унутраныя далягляды пiсьменнiка, якi ходзiць аднымi сцежкамi са сваiмi героямi, ахiнаюць усе часавыя пласты (137). Слушна падкрэслiваецца у кнiзе, што М. Андрасюк па-свойму арыгiнальна, на новым мастацка-эстэтычным узро унi развiвае глыбокую гуманiстычную традыцыю, якая трывалiцца найперш верай у прыродную дабрыню чалавека. Невыпадкова у рэцэнзiях на кнiгi М. Андрасюка згадвалiся iмëны А. Мрыя, М. Стральцова, А. Платонава, А.дэСэнт-Экзюперы.Асно унаятэмам.андрасюкарэалiзуеццазпазiцыi удзельнiка,добразычлiваганазiральнiкападзей iчалавечыхлëса у. Гало уным жа пафасам творчасцi, вызначальнай унутранай пазiцыяй белавежца М. Андрасюка бачацца любо у, павага да чалавека, што iраскрывае упрацэсесвайгоаналiзуа.саковiч. Жанрава-стылявыяасаблiвасцiпрозыпiсьменнiцы,паэтэсы,журналiсткi М. Лукшы аналiзуюцца у Беларускай лiтаратуры Польшчы... на матэрыяле кнiгi Бабскiя гiсторыi. Пiсьменнiцу найперш цiкавяць перыпетыi чалавечага лëсу на роднай зямлi. I гало уная тэма творчасцi белавяжанкi традыцыйная для усяго беларускага прыгожага пiсьменства. Так званая вясковая проза поруч з ваеннай i гiстарычнай тэматыкай дамiнавала у беларускай лiтаратуры ХХ стагоддзя. Несумненна, М. Лукша працягвае досвед шэрагу беларускiх пiсьменiка у,ствараючыхарактарчалавека,штовыраснапушчанскiх прасторах. Пры тым А. Саковiч падкрэслiвае, што нельга адназначна сцвердзiць, што Бабскiя гiсторыi належаць менавiта да плынi вясковай лiтаратуры. Хоць сялянскi свет добра вядомы пiсьменнiцы, якая нарадзiлася упушчанскайвëсцы,алеяна ужода уногараджанка iдыстанцыяпамiжа утаркай Бабскiхгiсторый iвясковымiжанчынамiдаволi адчувальная. Мiжтымякраз шчыраялюбо у,павага,спачуванне дачалавека,як i увыпадкум.андрасюка,арганiзуюцьэмацыянальна-этычную прастору зборнiка апавядання у у цэласную кнiгу.аналiзуючы усе тры цыклы Бабскiх гiсторый, А. Саковiч звяртае увагу

16 58 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ на тое, што апавяданнi, у якiх гаворыцца аб лëсах мужчын, у значнай ступенi таксама падсвечваюць якраз гiсторыi жанчын. У 2012 годзе у выдавецтве Ягелонскага Унiверсiтэта у Кракаве пабачыла свет габiлiтацыйная праца Гэлены Дуць-Файфэр Pomiędzy bukwą a literą. Współczesna literatura mniejszości białoruskiej, ukraińskiej iłemkowskiejwpolsce, паспяхова абароненая у снежнi таго ж года. Ужо адразу ва уступе а утарка выразна акрэслiла iнтэрдысцыплiнарны характар сваëй працы. Вызначаючы метадалагiчную базу даследавання, Г. Дуць-Файфэр звяртае увагу на асаблiвую важнасць для яе посткаланiяльнага падыходу, прац антрапалагiчнага, этналагiчнага, сацыялагiчнага, палiталагiчнага, фiласофскага характару. На яе думку, зараз лiтаратура увогуле мусiць разглядацца найперш у ролi дыскурсi унага унiверсуму культуры. Лiтаратуры ж, якiмi займаецца яна, w wyższym stopniu, można przypuszczać, służą celom społecznym swoichwspólnot,niżkoncentrująsięnawartościachestetyczno-artystycznych 18. Такiм чынам Г. Дуць-Файфэр адразу сiгналiзуе аб своеасаблiвай службовайролiтвора у,даякiхбудзезвяртацца.такiмчынам,генеральна, не уя уляючысабоймастацкайвартасцi,янымусяцьпацвярджацьужо выпрацаваную даследчыцай канцэпцыю сацыяльнага статусу, гiстарычнага лëсу абраных ëй нацыянальных меншасцей у Польшчы. Пры тым даследчыца выказвае перакананне, што лiтаратурны тэкст, як i кожны iншы, у стане павесцi слова так полiфанiчна, што нiчога не заглушыць i адначасова не выкажа нiчога надмернага. Свой выбар лiтаратурнага дыскурсу Г. Дуць-Файфэр тлумачыць наступным чынам: Postanowiłam zatem skoncentrować się na literaturze, jednakże nie wybrałam podejścia prezentacyjnego czy oglądowego, które miałoby przekazać informacje dotyczące całokształtu życia literackiego wybranych mniejszości w danym(powojennym) czasie w Polsce. Moim celem było symptomatyczne czytanie niektórych tekstów, wydobywające z nich te idee i usymbolicznione wartości, które służyć mają wyrażaniu inności wobec zewnętrza i tożsamości wobec wnętrza wspólnotowego. Z tego względu podstawowymi kategoriami, które wyłoniły mi się w polu dyskursywnym, są etniczność, tożsamość, współnota, mniejszość, centrum, peryferie, pogranicze. One będą zarówno dostarczać kluczy i pojęć interpretacyjnych, jak i stanowić niezbędną płaszczyznę wnikania w kontekst społeczny, jaki generuje, formułuje i absorbuje teksty literackie. One też wpłynęły na kompozycje całej książki i zasady porządkujące jej rdzeń konstrukcyjny 12 13). 18 H.Duć-Fajfer,Pomiędzybukwąaliterą.Współczesnaliteraturamniejszościbiałoruskiej, ukraińskiej i łemkowskiej w Polsce, Kraków 2012, s. 11. Dalej cytaty z tego wydania opatrujemy w tekście numerem strony w nawiasach.

17 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ Зая уленыява уступемэтыдаследчыца iмкнеццапаслядо унарэалiзаваць у шасцi раздзелах. Так, у першым з iх RedukcjaInnegowewnętrznego i jego odzyskanie акрэслiваюцца сацыяльна-гiстарычныя, культурныяварункi iснаваннябеларуса у,украiнца у iлэмка у,якiясадзейнiчалi узнiкненню iхлiтаратур.мiж iншымадзначаецца:potencjał twórczy niewysiedlonej i nierozproszonej mniejszości białoruskiej(a być może lepsze dostosowanie się do proponowanych strategii rozwoju kulturalnego) sprowadził, że jakość życia literackiego tej mniejszości od samego początku istnienia BTSK była znacznie wyższa niż mniejszości ukrajińskiej (24). Шкада аднак, што Г. Дуць-Файфэр не пацiкавiлася гiсторыяй беларускага лiтаратурнага працэсу на Беласточчыне, цесна звязанага яшчэ з агульнабеларускай нашанi ускай традыцыяй пачатку мiнулага стагоддзя, якая працягвалася, як ужо адзначалася, заходнебеларускiмi лiтаратарамi умiжваенныперыяд,атаксамападчасдругойсусветнай вайны i натуральнымi прада ужальнiкамi якой на новым этапе сталi белавежцы. У наступным раздзеле падаецца тэарэтычнае асэнсаванне становiшча разглядаемых лiтаратур у рэчышчы посткаланiяльнага падыходу.г.дуць-файфэрупэ унена,штоменавiтапосткаланiяльныдыскурс адкрывае на дадзеным этапе новыя магчымасцi для канцэптуальнага разумення, парадкавання самага разнастайнага матэрыялу. Перш чым перайсцi у 4 6 раздзелах да больш канкрэтнага аналiзу некаторыхаспекта упрыгожагапiсьменства,даследчыца засяроджваецца на шматстайных параметрах памяцi, яе ролi, функцыi, дачыненнях з мiнулым, сувязi памяцi i лiтаратуры, спецыфiцы культурнай традыцыi адноснаформпамяцi i iнш. Безумо унымэталонампрыразглядзетворчасцi белавежца у з я уляеццадляг.дуць-файфэрманаграфiят.зане ускай Strażnicypamięci. Poezja białoruska w Polsce po roku Больш таго, Г. Дуць-Файфэр у сваiм пара унальным даследаваннi аналiзуе, напрыклад, як рэалiзуюццатопасыдому,вандро укiпрадста унiкамi усiхтрохразглядаемых ëй лiтаратур. У апошнiх раздзелах Językowe istnienie poprzez tekst i Etnicyzacjasakrumisakralizacjaetniczności звяртаецца увага на сапра уды сутнасныямоманты для iснавання лiтаратуры кожнага народа.паслядо уная успосабевырашэннязая уленыхмэтдаследавання, Г. Дуць-Файфэр, як i у папярэднiх частках сваëй працы, стварае напачатку аб ëмны праблемны кантэкст, канкрэтызуючы яго далей зваротамдатвора упiсьменнiка у прадста унiко убеларускай,украiнскай iлэмка ускайлiтаратурупольшчы. У выпадку белавежца у найчасцей звяртаецца Г. Дуць-Файфэр

18 60 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ да творчасцi С. Яновiча, Я. Чыквiна, А. Артымовiч, М. Шаховiча, З. Сачко, радзей В. Шведа, А. Барскага, аказiянальна, раз або некалькi, узгадваюцца Я. Бурш, I. Баравiк, М. Гайдук, У. Гайдук, Г. Валкавыцкi. Абмiнаецца пры тым, напрыклад, М. Андрасюк, без аналiзу прозы якога, здаецца, проста немагчыма адэкватна гаварыць аб тым, як выя уляюцца у творчасцi белавежца у катэгорыietniczność, tożsamość, wspólnota, mniejszość, centrum, peryferie, pogranicze. Вiдавочна, што symptomatyczne czytanie niektórych tekstów не забяспечвае Г. Дуць-Файфэр усебаковай iнтэрпрэтацыi, цэласнага канцэптуальнага разгляду i у вынiку не раскрывае творчага патэнцыялу як асобныхпiсьменнiка у,так iтворчаганаробку усëйарганiзацыi. Iтутварта пагадзiцца з меркаваннем рэцэнзента кнiгi Pomiędzy bukwą a literą Я. Чыквiным. На яго думку праблемным абшарам навуковых зацiка улення у Г. Дуць-Файфэрjest,mówiącskrótowo,wyłączniesprawa łemkowska łemkowska historia, kultura, życie religijne, etniczność, etnografia, język, piśmiennictwo, literatura, szkolnictwo.(...) jej ustalenia, opinie, charakterystyki, sądy, przekonania, poglądy, oceny, uogólnienia i konkluzje z natury rzeczy są wszędzie zabarwione mniejszą lub większą subiektywnością, niezależną zresztą od Autorki i być może nawet przez nią nie uświadamianą 19. Рэцэнзент згадвае, што Г. Дуць-Файфэр з я уляецца а утарам выдадзенай у 2001 годзе чатырохсотстаронкавай манаграфii Лэмка уская лiтаратура у другой палове ХIХ i на пачатку ХХ стагоддзя своеасаблiвайлэмка ускайэнцыклапедыi,адзiнайупольшчы кампетэнтнайкрынiцыведа уаблэмках. Iменавiтазлэмко ускайпазiцыi аналiзуюцца i iнтэрпрэтуюцца беларуская i украiнская лiтаратуры укнiзе Pomiędzybukwąaliterą :Abyzaś sprawałemkowska natle innych mniejszości narodowych została zauważona, aby zaistniała w świadomości odbiorcy, czytelnika, słuchacza, Autorka zapewne słusznie zaostrza granice pamięci, wartości przestrzennych, tożsamości etnicznej, językowej, religijnej (...) 20. На самым пачатку уступу да кнiгi Pomiędzybukwąaliterą... Г. Дуць-Файфэр засведчыла, што яе праца па устала з пераканання а утара у вельмi малым, нязначным удзеле дыскурсу нацыянальных меншасцейупольскайкультуры,грамадскайсвядомасцi iасаблiва улiтаратуры.такiжстанрэча у,пасловахдаследчыццы,супярэчыцьне толькi агульным культурным тэндэнцыям, але i характару традыцыi, 19 J.Czykwin,LiteraturaBiałorusinówpolskichwkręgunowychzainteresowańbadawczych, Białorutenistyka Białostocka 2012, t. 4, s Ibidem,s.393.

19 ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАВЕЖЦА У УПОЛЬСКIХЛIТАРАТУРАЗНА УЧЫХ якая кшталтуе тоеснасць шматкультуровай Рэчы Паспалiтай i яе грамадзяннапрацягумногiхстагоддзя у.несумненна,кнiгаг.дуць-файфэрсапра удысiгналiзуеабважныхграмадска-культурныхмомантах, уздымае, завастрае iстотныя праблемы, запрашае да дыскусii. Трэбаадзначыць,што удадзенымартыкуленеразглядаюццадва унiверсiтэцкiяпрафесарскiядаследаваннi,аменавiтакнiгая.чыквiна Далëкiя i блiзкiя. Беларускiя пiсьменнiкi замежжа (Беласток), у якой аналiзуецца творчасць якэмiграцыйныхбеларускiхпiсьменнiка у,так i шэрагу белавежца у, а таксама кнiга А. Баршчэ ускага Творцы беларускага лiтаратурнага руху у Польшчы 21, дзе а утар звярну уся да творчасцi трыццаць аднаго белавежца. Асэнсаванне самiмi белавежцамi творчага наробку сваëй арганiзацыi патрабуе асобнага лiтаратуразна учагападыходу. STRESZCZENIE TWÓRCZOŚĆ PISARZY BIAŁORUSKIEGO STOWARZYSZENIA LITERACKIEGO BIAŁOWIEŻA W POLSKICH BADANIACH UNIWERSYTECKICH OSTATNICH LAT Na przestrzeni lat funkcjonowania w Polsce Białoruskiego Stowarzyszenia Literackiego Białowieża wydano ponad 230 książek reprezentujących różnorodność gatunkową. Naukowcy polscy, białoruscy i zachodnioeuropejscy badają cechy i tendencje rozwojowe białoruskiej literatury w Polsce, analizują twórczość poetów i prozaików. W ciągu ostatnich 15 lat napisano dwie rozprawy habilitacyjne(teresa Zaniewska w 1998 r., Helena Duć-Fajfer w 2012 r.) i dwie dysertacje doktorskie(beata Siwek w 2001 r., Anna Sakowicz w 2007 r.). Przedmiotem niniejszego artykułu są polskie badania uniwersyteckie prowadzone na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat. Słowa kluczowe: Białoruskie Stowarzyszenie Literacki Białowieża, pogranicze, tradycja, polsko-białoruski kontekst, poezja, proza, motyw domu, podróż, mała i duża ojczyzna. 21 Ян Чыквiн,Далëкiя iблiзкiя.беларускiяпiсьменнiкiзамежжа,беласток 1997; Аляксандр Баршчэ ускi, Творцы беларускага лiтаратурнага руху у Польшчы, Мiнск 2001.

20 62 ГАЛIНА ТВАРАНОВIЧ SUMMARY BYELOVYEZA GROUP WRITERS WORKS IN POLISH UNIVERSITY RESEARCH IN THE LAST TWENTY YEARS More than 230 books have been published since 1958, the year when literary circle of Byelovyeza was founded. The books represent various literary genres. Polish, Belarusian and West European researchers investigate features and tendencies in the development of Belarusian literature in Poland, analyze poets and prose writers works. Within 15 years two postdoctoral dissertations(teresa Zanievska s in 1998, Helena Duts-Fayfer s in 2012) and two PhD theses(beata Sivek s in 2001, Anna Sakovich s in 2007) have been prepared. Polish university studies of the last twenty years are the subject of the article. Key words: Byelovyeza Literary Association, border, tradition, Polish-Belarusian context, poetry, prose, the motif of home, journey, small and big homeland.