Анна Грэсь Беласток. Лексiкаграфiчныяпрацы у Вялiкiм Княстве Лiто ускiм у XVI XVII стст. BIAŁORUTENISTYKA BIAŁOSTOCKA TOM 6, ROK 2014

Transkrypt

1 BIAŁORUTENISTYKA BIAŁOSTOCKA TOM 6, ROK 2014 Анна Грэсь Беласток Лексiкаграфiчныяпрацы у Вялiкiм Княстве Лiто ускiм у XVI XVII стст. Пачатак развiцця беларускай лексiкаграфiiтрэба,безумо уна, звязацьзраннiмiэлементамiсло унiкавайдзейнасцi,якiязарадзiлiся уасяроддзiкнiжнiка уяшчэ устаражытныячасы.гэтанайпершсiнанiмiчнаязаменацяжкiхдляразуменнясло ууцарко уныхтэкстах iкнiгахрэлiгiйнагазместу.вышэйшайумовайдля узнiкненнялексiкаграфiiбыло развiццëпiсьменнасцi i узнiкненнетакогамагутнагакультурна-асветнага фактара, як кнiгадрукарства. Паколькi пiсьменнасць у розных народа у складалася неадначасова, то i працэс фармiравання лексiкаграфiiнеадбыва уся уадзiн iтойжачас 1. Гiстарычнысло унiккожнаймовы упершуючаргуз я уляеццанадзейнайкрынiцайдлявывучэннясло унiкавагасаставумовымiнулыхэпох.на яго абапiраюцца разнастайныя даследаваннi у галiне мовазна уства. Без такогасло унiканельга вырашыць многiя праблемы гiсторыi i сучаснага стану мовы. [...] Зафiксаванае у iм сло унае багацце мiнулых эпох яскрава характарызуе ступень развiцця народа,кола яго духо уных iнтарэса у, звычаi,абрады,побыт i узровеньматэрыяльнайкультуры 2. Першыяспробыстварэннясло унiка уадзначаюцца углыбокайстаражытнасцi устаражытнаiндыйскайфiлалогii учаснараджэннянаву- 1 М.Р. Суднiк,Гiсторыя узнiкнення iэтапыразвiццябеларускайлексiкаграфii старажытнай пары, [у:] Слова беларускае. З гiсторыi лексiкалогii i лексiкаграфii, падрэд.а.я.мiхневiча,мiнск 1994,с I. I. Савiцкая, Беларуская лексiкаграфiя: гiсторыя iсучаснасць, Мiнск 2011, с. 18. bsu.by/cache/pdf

2 330 АННА ГРЭСЬ кi пра мову. Акты уную лексiкаграфiчную працу здзяйснялi вучоныя Старажытнай Грэцыi, Старажытнага Рыма i Арабскага Усходу, дзе былiстворанышматтомныя iшматмо уныясло унiкi 3. У славянскiх землях складанне сло унiка у пачалося у нашу эру. Але адсутнасць верагодных звестак не дае магчымасцi дакладна вызначыцьчасзараджэннялексiкаграфii уславян.можнатолькiмеркаваць, што у серба у лексiкаграфiя не магла узнiкнуць ранейxii стагоддзя, у чэха у ранейxiii стагоддзя, у паляка у ранейxiv стагоддзя, iначай кажучы, раней таго часу, калi адбылося замацаванне мовы пiсьменнасцю у гэтых народа у на сваëй аснове. Значна раней стварылi сваю пiсьменнасць i распачалi лексiкаграфiчную дзейнасць усходнiя славяне. Сведчаць аб гэтым глосы уизборнiкусвятослава (1073год) 4.Пара унальнада унораспачаласясло унiкаваяпрацаi унепасреднабеларускаганарода,ва усякiмразенепазнейxviстагоддзя. У розных народа у шлях ад з я улення першых рукапiсных гласарыя у да распрацо укi сучасных шматтомных друкаваных сло унiка у iмашынныхтэза уруса ускладва усяпа-свойму.беларускiялексiкографы вылучаюць тры перыяды у развiццi сло унiкавай справы на Беларусi:дасло унiкавыперыяд,раннiсло унiкавыперыяд iперыядразвiтай лексiкаграфii 5. У першы перыяд былi выпрацаваны толькi асобныя элементы будучых сло унiка у. Так сталася, што у адрозненне ад большасцi е урапейскiхкраiн,дзефункцыiканфесiйнаймовывыконвалалатынь,асно унымсродкампашырэнняхрысцiянства (азiм iпiсьменства)на усходнеславянскiммо унымабшарыбыластараславянская (царко унаславянская) кнiжна-пiсьмовая мова. Нягледзячы на значную блiзкасць стараславянскай i старабеларускай мо у, не усе царко унаславянскiя словы былi зразумелыя. Таму на палях i непасрэдна у тэксце кнiг была выпрацавана традыцыя тлумачыць незразумелыя словы глосамi, значыць даваць пераклады цi апiсальныя тлумачэннi сродкамi роднай мовы.такiмчынам,асно унайфункцыяйдасло унiкавагаперыядубыло тлумачэнненезразумелыхсло уздапамогайглоса у,якiясталiасновай першыхстарабеларускiхсло унiка у. Насëнняшнiдзеньдобравядомыяматэрыялы,звязаныяздасло унiкавым перыядам у развiццi беларускай лексiкаграфii, а менавiта: 3 Тамсама,с М.Р. Суднiк,Гiсторыя узнiкнення...,с Лексiкаграфiя, [у:]беларускаямова энцыклапедыя, пад рэд. А. Я. Мiхневiча, Мiнск 1994, с. 294.

3 ЛЕКСIКАГРАФIЧНЫЯПРАЦЫ УВЯЛIКIМКНЯСТВЕЛIТО УСКIМ глосы Францыска Скарыны на боцех Псалтыра (Прага, 1517 год), Апостала (Вiльня, 1525 год), Катехизис, то есть наука стародавная христианская от светого письма для простых людей языка русскаго в пытанияхъ и отказахъ сабрана Сымона Буднага (Нясвiж, 1562 год), Златоуст (XVI стагоддзе), Торжественник (рукапiс, XVI стагоддзе), Евангелiе (спiсак беларускi, 1608 год), Житие Иоана Златоуста (Вiленскае выданне, 1614 год), Дiоптра сиречь зерцала мирозрительное (Куцеiнскае выданне, 1654 год), Ирмологий (рукапис, XVII стагоддзе), Венец веры Сымона Полацкага (скорапис беларускi, XVII стагоддзе) i iншыя 6. Другi перыяд пачынаецца тады, калi назапашаныя шматвяковай практыкай перапiсвання кнiг глосы будуць дзеля зручнасцi сабраны у спецыяльныя рукапiсныя зборнiкi, якiя называлiся у той час лексiконамi, лексiсамi. Рукапiсныя i друкаваныя сло унiкixvi XVII стагоддзя у аказвалi уздзеянне на старабеларускае пiсьменства з боку унiфiкацыi i стандартызацыi лiтаратурных норм, садзейнiчалi вывучэнню iапiсаннюсемантыкiсло у,уводзiлi унавуковы ужытакнародна-размо уныяформы. Гiсторыя захавала звесткi пра рукапiсны Лексiкон ( ) Сымона Буднага, пра Лексисъ съ толкованiемъ словенскихъ мовъ просто, пра рукапiсны сло унiк пад назвайжидовьскаяреч,неразумное на разум, иж в Евангелiе, и в Апостале, в Псалтири, и в Пареми, увкнiгах...,змешчаны усупрасльскiмизмарагде (1593) IванаПраскуры, i iншыя гласарыi. Гэтыя рукапiсныя зборнiкi падрыхтавалi глебу дляз я уленняпершыхдрукаваныхсло унiка у. У 1596 годзе, як дадатак да выдадзенага у Вiльнi буквараазбуканаукакучитанюирозуменюписмасловенского.тутыжосвятой Тройцы, и о въчловеченни господни 7, бы у надрукаванылексiс Ла урэнцiязiзанiя. Гэта бы у першы друкаваны сло унiк усходнiх славян. Яшчэ па унейшы Лексiконъ славеноросскiй и именъ толъкованiе, выдадзены у 1627годзеПамвамБярындам.Апрачапералiчаных,усходнiмславянамбылiвядомымногiя iншыясло унiкiтагочасу:синонiмаславеноросскаа, Лексеконъ вкротце албо речникъ выборних речей к словенщинзнезакритыхъ (1660год),шматмо уныяноменкляторы (лексиконы) (1700год) IллiФëдаравiчаКапiе ускага i iншыя. 6 М.Р. Суднiк,Гiсторыя узнiкнення...,с М. Батвiннiк,Азбукана усечасы,мiнск 2003,с. 56.

4 332 АННА ГРЭСЬ Лексисъ съ толкованiемъ словенскихъ мовъ просто адзiн з самых раннiх помнiка у старабеларускай лексiкаграфii ва усходнiх славян,з я уленнеякогазвязаназдругойпаловайxviстагоддзя.лексiс... проста гэта прыклад пераходу ад гласарыя да помнiка прыточнiкава-азбуко унiкавага характару, якi ста у узорам для пазнейшых лексiкаграфiчных прац старабеларускай мовы. Звесткi пра а утаралексiса...проста адсутнiчаюць. Да яго складання мог мець дачыненне Ла урэнцiй Зiзанiй, Iван Фëдара у цi нехта з выкладчыка у Астрожскай акадэмii 8. Многiя прыклады сярод рэестравых сло у даюць магчымасць зрабiць выснову, што сло унiк бы у створаны у якасцi дадатку да пэ унага тэксту: авва отецъ, аввакумъ отецъ востания, аврамъ приходень. Гэта пацвярджае таксама выкарыстанне форм граматычна залежных: негодова загн валая,нетл нных незопсованныхъ, а таксама фразеалагiзма у i словазлучэння у: во удоле плачевне в долине пекла, молю тя прошутя 9.Лексiс...простабы уапублiкаваныархiмандрытамамфiлохiем у Чтениях в Императорском обществе истории и древностей российскихпримосковскомуниверситете у 1884годзе 10. Лексiс... проста змяшчае 908 сло у, перакладзеных з царко унаславянскай мовы на жывую гаворку. Складальнiк выкарыста у алфавiтнае: паки, поне(й), прямо, птенецъ, i гнездавое размяшчэнне сло у:возыскание,возыскаю,возыщу,штосведчыцьправалоданне а утаралексiкаграфiчнымiметодыкамiтагочасу. Рэестравуючасткусло унiкаскладаюць царко унаславянскiя iстаражытнарускiя словы, у тым лiку i запазычаннi з грэчаскай, лацiнскай i iншых мо у, тлумачальна-перакладную старабеларускiя лексiчныя адпаведнiкi: зопсованье, кожный, позычаю, справы, шкодникъ. Беларуская лексiчная аснова яго амаль не даследавана. УЛексiсе... проста назiраецца тэндэнцыя да выпрацо укi новых прынцыпа у перакладу сло у, якiя захавалiся у лексiкаграфii да гэтага часу. Старажытнаруская лексема перакладаецца толькi адным словам: кида(р) мракъ, лестъ зрада, ωдолею перемогу, а пры ная унасцi двух i больш адпаведнiка у тлумачальныя адзiнкi раздзя- 8 А.А. Яскевiч,Старабеларускiялексiконы,Мiнск 1992,с , L. Citko,Uźródełleksykografiizachodnioruskiej, StudiaWschodniosłowiańskie, tom 12, Białystok 2012, s Г. Цiванова,Мнагазначнасць iаманiмiя устарабеларускайлексiкаграфii, [у:] Сучасныя праблемы беларускай лексiкалогii i лексiкаграфii, Мiнск 2006, с bsu.by/cache/pdf

5 ЛЕКСIКАГРАФIЧНЫЯПРАЦЫ УВЯЛIКIМКНЯСТВЕЛIТО УСКIМ ляюцца коскамi або злучальнымi злучнiкамi:че(р)тогъ ложница, упокой ; страсть, похоть злая или вада или утрапене или роспустнаяроскошь.звяртаенасябе увагупрадуманая сiстэматлумачэння: побач з сiнанiмiчнымi: риза шата, число личба i апiсальнымi тлумачэннямi: благоденствие добрый день, истука(н) вылитый болванъ, шырока ужываюцца энцыклапедычныя прыëмы сэнсавай i нават этымалагiчнай iнтэрпрэтацыi лексем: количество колико есть м роюичисломъ,висекстъ отъштукъилиотъгодинъзбиранныйдень 11. Лексiс... проста адлюстро увае працэс стана улення беларускай лексiкаграфiiва усходнiхславян,выпрацо укi ëюспецыфiчныхпрыëма у тлумачэння, размяшчэння iпадачысло у.гэтатаксама iстотнаякрынiцалексiчнагаскладустарабеларускаймовы 12. Лексис сиречъ реченiя, въкратъце събранны и из словенскаго языка, на простый рускiй дiялектъ истолкованы. Л. З. тлумачальны сло унiк выдадзены у 1596 годзе у Вiленскай Святадуха ускай правасла унайбрацкайдрукарнi,якдапаможнылексiчныматэрыялда буквараазбука.асно унаепрызначэннелексiса аблягчэннеразуменнястараславянскай (царко унаславянскай)мовысродкамi простаймовы,пашырэнневеда упагiсторыi,геаграфii,прыродазна устве,наблiжэнненавучаннядажывойразмо унайбеларускаймовы. А утар Лексiса Ла урэнцiй Зiзанiй выдатны беларускi педагог-гуманiст,царко уныдзеяч,мовазнавец,перакладчык. УрэестравайчастцыЛексiса 1061слова,а утлумачальнай больш як 2тысячы.РэестравыясловыЗiзаннiпада ууалфавiтнымпарадку, прытрымлiваючыся алфавiта толькi да пачатковай лiтары: гананiе, гiбель,глаголанiе,глезно, але найчасцей дава у гнëзды аднакарэнныхсло у:врачую,врачеванiе,врачество,вра(ч)ба.такаяпадача матэрыялуспрасцiлакарыстаннесло унiкам,павысiлаягопрактычныя якасцi. Лексiс мае 67 старонак, якiя падзяляюцца на два слупкi (калонкi). Уцэлымсло унiку 134слупкi.Уверсекожнагаслупка (апрачаапошняга) пасярэдзiне напiсана чарговая лiтара алфавiта, з якой пачынаюцца рэестравыясловы удадзенымслупку. 11 L.Citko,Uźródełleksykografiizachodnioruskiej...,s IнфармацыiпраЛексiс...простазачэрпнутыязЛексiсзталкаваннемславенскiх мо упроста, [у:]беларускаямова энцыклапедыя, падрэд.а.я.мiхневiча, Мiнск 1994, с. 300.

6 334 АННА ГРЭСЬ Зiзанiй карыстаецца улексiсе кiрыла ускiм алфавiтам, а таксама некаторымi лiтарамi, запазычанымi з грэцкага алфавiта (кси, псi, фита, ижица).а утар выкарысто уваелiтары-лiчбы:пры абазначэннi нумарацыi старонак (другая лiтара пакрываецца цiтлай), i пры некаторыхсло унiкавыхартыкулах,уякiхвыкарыстаныцарко унаславянскiя тэксты i падаецца спасылка (лiтары пакрываюцца цiтлай). Для абазначэння сло у рэлiгiйнага ужытку а утар выкарысто увае у тэксце 54 знакi-цiтлы. Знак нацiску у рэестравых i тлумачальных словахпазначаеццаамальпаслядо уна;часамставiццанадпапярэдняй або над наступнай лiтарай а не над адпаведнай галоснай(сустракаецца пры лiтарах ук i ять); не ставiцца ëн у выпадках, калi над лiтарай, над якой павiнен быць знак нацiску, стаiць вынасная лiтара. Зiзаннiй выкарысто уваетрывiдыпрыдыхальныхзнака у,якiязнаходзяццанад пачатковымi галоснымi. У тэксце Лексiса знаходзяцца вынасныя лiтары без цiтлы i з цiтлай, знак паерыка, якi ужыва уся на месцы прапушчаных на пiсьме рэдукаваных галосных, а таксама дзве рыскi, вынесеныя над радкамi, якiя абазначаюць гук [й]. А утардзелязручнасцiкарыстаннясло унiкамвыкарысто уваенiжнiя арыенцiры (цэлыя словы або спалучэннi лiтар), якiя знаходзяцца унiзеамалькожнагаслупка iпаказваюцькарыстальнiку,зякогаслова пачынаецца наступны слупок на гэтай самай або на наступнай старонцы.улексiсевыступае 118арыенцiра у. Рэестравая частка уключае царко уна-славянскiя словы, якiя паслядо унаперакладаюцца утлумачальнайчастцыагульна ужывальнай старабеларускай лексiкай. Тут можна сустрэць мноства лексем, што захавалiсваюпрадукты унасцьi усучаснайбеларускаймове:ласкавый, ручнiкъ, тваръ, заразъ, оборонца. Зiзанiй карыстаецца рознымi спосабамi тлумачэння рэестравых сло уузалежнасцiаднезразумеласцiслова,ягозначэння,сферужывання iг.д.,штосведчыцьпрабагацце iразнастайнасцьяесло унiкавага саставу,прадста уляючызначнуючасткулексiчнагафондубеларускай мовыxvi XVIIстагоддзя у. У Лексiсе рэестравае слова перакладаецца адным або некалькiмi сiнанiмiчнымi адпаведнiкамi, раздзеленымi коскамi або злучальнымi злучнiкамi: роптанiе нареканье, храбръ му(ж)ны(й) дужi(й),ра(з)ногласiе не(з)года, роз(ъ)ность, дон(ъ)деже а(ж) покi, i ты(ж) навекi, мелъ вапно i тыжъ крейда. Калi немагчыма было знайсцi неабходны сiнонiм слова у беларускай мове, Зiзанiй рабi у апiсальнае тлумачэнне сло у, выкарысто уваючы энцыклапедыч-

7 ЛЕКСIКАГРАФIЧНЫЯПРАЦЫ УВЯЛIКIМКНЯСТВЕЛIТО УСКIМ ны прынцып: же(р)но(в) ослiй каме(н) млын(ъ)ны(й) для того(с) называетъослiй,жеосламiмелютъ. Калiжслова з я улялася носьбiтамдвухабонекалькiхпаняцця у,а утарафармля у iхуаднымрадзе з сiнонiмамi да асно унага значэння:жi(з)нь жiво(т),жi(в)ность, выхова(н)е,аддзяля уадсiнонiма удалучальнымзлучнiкам:жiво(т) меш(ъ)ка(н)е, i ты(ж) ска(р)бъ, гроше, вылуча у у самастойныя артыкулы: духъ ветръ, духъ ангелъ, ду(х) дыханiе, духъ душа 13,а уаднымвыпадкунада у iмнумарацыю (прырэестравымсловетаче). Прынекаторыхсловахрабi упаметы,адкульсловазапазычана:кафолiкъ по грецъку, събо(р)ны(й). по латiне уневеръсалi(с). То е(с) кафолiкъ, которы(й) се(д)мi вселенъскiмi съборамi утве(р)женую веру де(р)жiтъ. Складальнiк выкарысто ува у многiя крынiцы, пра што сведчаць спасылкi на творы Арыстоцеля, Iаана Залатавуснага, Кiрыла Iерусалiмскага, Марцiна Бельскага, патрыярха Германа, Iосiфа Екзарха, вытрымкi з Бiблii, з Евангелля i уры укi з Псалтыра: щапство прiп(ъ)стренье, а(л)бо чя(ч)ка. зла(т)оу(с) нра(в). бесе(д) ма(т)фе(й), ка, iногда, мечъ. iсаiя г(л) ла, ассарiй пеня(з) гарель. ма(т)фе(й), за(ч), лз. Зрэдку лексiкограф прыводзi у этымалагiчныя звесткi: сiндонъ с тон(ъ)кого поло(т)на простiрало албо ра(н)ту(х). для того та(к) на(з)вано же напе(р)ве(й) в месте Сiдоне почато тое робiтi. У некаторых сло унiкавых артыкулах выкарыста уцарко унаславянскiятэксты iфразеалагiчныяспалучэннi, дзе ужывалася загало унае слова, што прыводзiлася пасля тлумачэння слова: внешнi(й) [...] яко(ж) пiшу(т) внешнii мудрецi, якъ пiшу(т)тогосветнiiму(д)р(ъ)це, Єл(ъ)ма, [...]яко, л(ъ)мавелi(к) есiтол(ъ)масмiрiся 14. Аналiз сло унiкавага матэрыялу, змешчанага Зiзанiем у тлумачальнай частцы, даказвае, што лексiка беларускай мовы была насычана шматлiкiмi запазычаннямi. Найбольшую групу запазычання у складаюць паланiзмы: барзо, взрост, дощадку, спiжарня. Акрамя запазычання у з польскай мовы пранiкала таксама вялiкая колькасць 13 Г. Цiванова, Мнагазначнасць i аманiмiя у старабеларускай лексiкаграфii..., с В. В. Нiмчук, Лексис ЛаврентiяЗизанiя першийукраïнськийдрукований словник, [у:] Лексис Лаврентiя Зизанiя. Синонiма славеноросская. Пам ятки украïнськоï мови XVI XVII ст., пiдгот. текстiв пам яток i вступ. ст. В. В. Нiмчука, Киiв 1964, с litopys.org.ua/zyzgram.

8 336 АННА ГРЭСЬ лацiнiзма у:клуня,ефектъ, грэцызма у:кораблъ,спудей, германiзма у: аръфа,паркан,цюркiзма у:колпакъ,товаръ.некаторыя звышэйназваных груп маглi пранiкаць у беларускую мову непасрэдна з мовы-крынiцы,атаксамаускоснапразмову-пасярэднiцу.усеяныпрая уляюць большую або меншую ступень засваення у мовы-пазычальнiцы 15. ЛексiсЛа урэнцiязiзанiяадыгра уважнуюролю угiсторыiнетолькiбеларускай,але i усëйусходнеславянскайлексiкаграфii.гэтаялексiкаграфiчная праца стала узорам i крынiцай для а утара у шматлiкiх будучыхсло унiка у.утлумачальнайчастцызмешчаныбеларускiкорпус лексiкi, якi дазваляе сцвердзiць, на якiм этапе у сваiм развiццi iстана уленнiбылабеларускаямованапрыканцыxviстагоддзя. Лексiконъ славеноросскiй и именъ толъкованiе тлумачальна-перакладнысло унiкзцарко унаславянскаймовынамовужыхаро увялiкага Княства Лiто ускага, выдадзены у 1627 годзе у Кiеве, а потым перавыдадзены у 1653 (1658)годзе удрукарнiкуцеiнскагаманастыра пад Оршай. Гэта не толькi помнiк старабеларускай лексiкаграфii, але i энцыклапедычны даведнiк па самых розных галiнах веда у: матэматыцы,прыродазна устве,медыцыне,педагогiцы iг.д. А утарамлексiкона з я уляецца Памва Бярында дзеяч украiнскай i беларускай культуры i навукi, вучоны-лексiкограф, перакладчык, друкар, гравëр, пiсьменнiк. Аб ëм Лексiкона уключае каля 7000 сло унiкавых артыкула у. Бярында iмкну усяразмясцiцьусерэестравыясловы уалфавiтнымпарадку: варъ, варю, васнь, ватъ, вашестранъ, а да прынцыпу гнездаваннясло узвярта усятолькi уасобныхвыпадках:господнинъ, гопо(д)ство, госпо(д)ствую, господь. Большаячасткасло унiканапiсанакiрыла ускiмалфавiтам,алесустракаюцца i словы, напiсаныя грэцкiм, лацiнскiм алфавiтамi, а таксамаглаголiцай 16. Праца Бярынды по унасцю уключае не толькi лексiкаграфiчныя працы яго папярэднiка у, у тым лiкулексiс Зiзанiя (амаль по унасцю уключаны у сло унiк), кнiгi Максiма Грэка, вiзантыйскага а утара 15 Больш падрабязна пра запазычаннi улексiсе Зiзанiя А. Грэсь,Лексiчныязапазычаннi (крытэрыйпаходжання)у Лексiсе Ла урэнцiязiзанiя, Białorutenistyka Białostocka, tom 4, Białystok 2012, s Больш падрабязна пра графiку улексiконе Бярынды W.Witkowski,Grafika i pisownia Leksykonu P. Beryndy,[w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace językoznawcze, zeszyt 5, Kraków1963, s

9 ЛЕКСIКАГРАФIЧНЫЯПРАЦЫ УВЯЛIКIМКНЯСТВЕЛIТО УСКIМ XV XVI стагоддзя у Мануiла Рытара, глосы з выдання у Фрацыска Скарыны i iншыятагачасныялексiкаграфiчныякрынiцы (азбуко унiкi, гласарыi). У Лексiконе рэестравае слова тлумачыцца адным словам: красота ωздоба, кто хто, лестивый зрадливый, ликую танцую, мужески сврдечне, букваръ азбучники, непокорливый зуфалый, положу поставлю, але нярэдка сустракаюцца сiнанiмiчныя рады: кровъ домъ, стел, покры(т)е, драгаръ, дахъ, нам т(ъ), л то врем,рокъ,часъ,годъ,годище,вълагалище м шокъ,мошенка, скрыночка, тбличка. Складальнiк падобныя словы афармля у у адзiн сло унiкавы артыкул, раздзяляючы iх разнастайнымi злучнiкамi: Вина Емленiе, причина, албо ухо, рукоть вскои речи, албо подложенiе, непщеванiе, основанiе, ωбдръжанiе,ключка,изв тъ,илипово(д),знаменiе Знакъ, птнω,знамгр ха,абознамени(к),щонимипросфωрызнаменую(т), абопечати,такжегасло [...].Выкарысто ува утаксамапрыëмсвайго папярэднiка iафармля уасобныязначэннiаднагословаяксамастойныя сло унiкавыя артыкулы (прырэестравым словемысль).часампасля рэестравагасловадава утлумачэнне,азатымперакладабоягозмест: сноха нев (ст)ка,сыноважона,сохль друзкъ,сушъ,хворостъ,сухiиголиаборосчки 17,абозаместперакладупадава утолькiтлумачэнне значэння слова, нярэдка энцыклапедычнага характару: крече(т) птахъ, которы(м) пардвы убиваютъ, и иное птаство, подобенъ соколу,але б лъ вве(с) толко з(ъ)по(д)горл,шар(в)малω,хлб гвалтовнаводапрорв(а),окниско,м стцеоурваноев(ъ)р ц,где вода рачей лл(т)с, а не течетъ, затамова(н)е, або краты оу бронъ м сцкихъ. Бярында прыводзi у i тлумачы у фразеалагiзмы царко унаславянскай мовы: рещи, глаголъ мовити слово, извожду въ позоръ посрамлю,погнаблю. У некаторых сло унiкавых артыкулах а утар за уважае уласцiвасць асобных сло у у пэ уных кантэкстах выражацьдадатковыясэнсавыяадценнi iпераноснае ужываннеслова ëн суправаджае паметай метафарычнае: Вредъ вродъ, болчка. Метаф: шкода,утрата, ωбраза, (гр хъ)нарушенье,зопсова(н)е,зима непогода,студень,метафор. ωзблость 18. Уасобныхартыкулахсло унiкасустракаюццазапазычаннiзпольскай мовы: замтузъ, грунтъ, столiаръ, жагель, а таксама лацiнiзмы: 17 Г. Цiванова, Мнагазначнасць i аманiмiя у старабеларускай лексiкаграфii..., с Тамсама,с. 299.

10 338 АННА ГРЭСЬ сакраментъ, сiллява, грэцызмы: дiадима, патрiархъ, чэхiзмы: знаменай,германiзмы:друкую 19. ПрацаБярынды важнаякрынiцавывучэннясло унiкавагаскладу беларускай i украiнскаймо уxviiстагоддзя.дасканаласцьапрацо укi лексiчнага матэрыялу характарызуе Лексiкон Бярынды як вялiкае дасягненне старажытнай усходнеславянскай лексiкаграфii, якi аказа у надзвычаймоцны уплы унадалейшуюлексiкаграфiчнуюраспрацо уку усходнеславянскiх мо у 20. МенавiтаЛексiкон Бярынды i ста у узорам графiка-арфаграфiчнай кадыфiкацыi старабеларускай мовы, асаблiва другое куцеiнскае выданне 1653 года (з паасобнымi арфаграфiчнымi зменамi у тлумачальных словах i больш дакладным адлюстраваннем iхвыма улення) 21. Сiнонiмаславенаросская тлумачальна-перакладны сло унiк старабеларускай лiтаратурнай мовы XVII стагоддзя. Пытанне пра а утарства i мэту стварэння сло унiка застаецца пакуль адкрытым.некаторыядаследчыкi (П. Жыцецкi,Я.Яна у) лiчылi Сiнонiму... пераробкай Лексiкона Бярынды, iншыя (В. В. Нiмчук, I. П. Чапiга) 22 знаходзяць уплы улексiкона толькi на першуючастку Сiнонiмы... Рэестравая частка Сiнонiмы... змяшчае каля 5 тысяч сло у. Усло унiкурэестравыясловыпадаюцца устрогiмалфавiтнымпарадку: Едвабъ, Единакъ, Единецъ, Единорожецъ, Единостайно, ëсць выпадкi гнездавой сiстэмы размяшчэння лексiчных адзiнак: Владну, Влада(р), Власны(й), Власность. У гэтай лексiкаграфiчнай працы, незразумелыя словы растлумачаны пры дапамозе старарускай лексiкi, побач з якой вельмi часта сустракаецца лексiка беларускай мовы: блiскавiца, блазен, бок, брама, бруд,торба,сукня,ховаю,хапаю,ярмо,спочатку. Распрацо уваючы тып сло унiка для мо у блiзкароднасных, якiмi былi старабеларуская 19 В.В. Нiмчук,ПамвоБеринда iйого ЛексiконъславенорωсскiйиименъТлъкованi, [у:] Лексикон словенороський Памви Беринди, пiдг. тексту i вступ. ст. В. В. Нiмчука, Киiв 1961, с litopys.org.ua. 20 ЗвесткiпраЛексiкон П. Бярынды пачарпнутыязлексiконславенороскiп.бярынды, [у:] Беларуская мова энцыклапедыя, пад рэд. А. Я. Мiхневiча, Мiнск 1994, с М.Р.Прыгодзiч,Старабеларускiялексiконыякспробаграфiка-арфаграфiчнай кадыфiкацыi мовы, [у:] Беларуская арфаграфiя: здабыткi i перспектывы, пад агул. рэд. М. Р. Прыгодзiча, Мiнск 2012, с elib.bsu.by/handle/ / Сiнонiмаславенароская, [у:]беларускаямова энцыклапедыя,падрэд.а.я.мiхневiча, Мiнск 1994, с. 483.

11 ЛЕКСIКАГРАФIЧНЫЯПРАЦЫ УВЯЛIКIМКНЯСТВЕЛIТО УСКIМ i стараруская з яшчэ празрыстымi на той час прыкметамi агульнасцi паходжання, складальнiк ме управа назваць ягосiнонiмай..., удакладняючы характарыстычным азначэннем славенароская. А утар, творча выкарысто уваючылексiкаграфiчнывопытпапярэднiка у, iшо у арыгiнальнымшляхам,выпрацо ува усваепрынцыпыпадачысло у i iх тлумачэння. Кожны рэестравы нумарсiнонiмы... успрыма уся як сiнанiмiчны рад: вораг враг, супостат, бреханiе лаянiе, рыканiе, лжа, жалую щажу,пекуся,сетую,ревную. Паводле складу лексiкi сло унiк належыцьдалiкудыферэнцыйных. Ëнуключае усябенайчасцейтыястарабеларускiялексемы,якiяадрознiваюццаадстарарускiхадпаведнiка у лексiчным значэннем: блукаюся скитаюся, вандрованiе странствие,вапно мел, часам асаблiвасцямi слова утварэння i радзей граматычнымi цi фанетычнымi прыкметамi: байка баснь, баянне, ворогую враждую, брязкало бряцало. Урэестравайчастцысло унiкапрысутнiчаепэ уныэлементзапазычання у, марфалагiчная структура якiх пера утворана у адпаведнасцi з мовай-успрымальнiцай: сакрамент тайна, трафляюсь ключаюсь, приключаюся, трыбунал судилище, судище. Лексiкаграфiчная практыка а утара Сiнонiмы... сведчыць, што уxvi XVII стагоддзях сфармiравалiся прасадычна-акцэнталагiчная, фанетыка-фаналагiчная, марфолага-сiнтаксiчная сiстэмы старабеларускай мовы, усталявалася яе артыкуляцыйная база, канчаткова акрэслiлiсястылявыяярусы 23. Лексiграфiчныя працы, створаныя на працягу XVI XVII стагоддзя у, дазваляюць сцвердзiць, што у тагачасных усходнеславянскiх народа у былi выпрацаваны своеасаблiвыя лексiкаграфiчныя законы i прынцыпы. Аднак далейшае паглыбленне гэтага працэсу было спынена упачаткуxviiiстагоддзя увынiку iнтэнсi унайпаланiзацыi. Iтолькi уxix стагоддзi, у iншых сацыяльных умовах i на зусiм iншым лексiчным матэрыяле, пачалося адраджэнне i перыяд развiтай лексiкаграфii.беларускiясло унiкixixстагоддзяпрацягвалiвыконвацьфункцыюраннягасло унiкавагаперыяду вывучэннянацыянальнаймовы. АбавязковатрэбатутзгадацьСло унiкбеларускаймовы (1870год) Iвана Iванавiча Насовiча. З гэтай пары гало унай функцыяй лексiкаграфii на Беларусi з я уляецца нармалiзацыя i кадыфiкацыя сло унiкавага 23 ДадзеныяпраСiнонiму...узятыязСiнонiмаславенароская, [у:]беларускаямова энцыклапедыя, пад рэд. А. Я. Мiхневiча, Мiнск 1994, с

12 340 АННА ГРЭСЬ складунацыянальнаймовы,павышэннемо унайкультурыяеносьбiта у. УканцыXIX пачаткуxxстагоддзя уствараеццамногатэрмiналагiчных,перакладных,гiстарычных,дыялекталагiчныхiiншыхсло унiка у. Яны склалi гало уную крынiцу сло унiка у, якiя звычайна стваралiся для апiсання, нармалiзацыi лексiчнага складу беларускай лiтаратурнай мовы. Развiццë лексiкаграфii на славянскiх землях прайшло даволi складанышлях адтлумачэння малазразумелых сло уа утарскiмiглосамi на палях кнiг праз сло унiкi, у якiх лексiка чужой мовы тлумачыцца здапамогайсло ународнаймовы,дашматтомныхсло унiка у,складзеныхдзяржа унымiакадэмiямi iфiлалагiчнымiграмадствамi. Такiм чынам,лексiс... проста,лексiс Ла урэнцiя Зiзанiя,Лексiкон Памвы Бярынды, Сiнонiма славенаросская i iншыя лексiкаграфiчныя працы старажытнай пары спрыялi таму, што старабеларуская,стараукраiнская,стараруская iцарко унаславянскаямовыстанавiлiся ра унапра унымi. У гэтым працэсе лiтаратурная мова паступова страчвалаархаiчныястараславянскiяэлементы i усëбольшнабывала словы жывой народнай гаворкi. Лексiкаграфiчныя працы створаныя уxvi XVII стагоддзях сталi падмуркам далейшага росту i дасканалення беларускай лексiкаграфii. STRESZCZENIE PRACE LEKSYKOGRAFICZNE W WIELKIM KSIĘSTWIE LITEWSKIM W XVI XVII WIEKACH W części wstępnej niniejszego artykułu przedstawiono periodyzację rozwoju leksykografii na ziemiach słowiańskich wraz z ogólną charakterystyką poszczególnych okresów. W dalszej części opisane są cztery najważniejsze prace leksykograficzne z okresu XVI XVII wieków: Leksis s tolkovaniem slovenskich mov prosto, Leksis Wawrzyńca Zizanija, Leksikon slavenorosskij i imen tolkovanie Pamby Beryndy oraz Sinonima slavenorosskaa. Słowa kluczowe: leksykografia, periodyzacja, glosa, słownik, prace leksykograficzne.

13 ЛЕКСIКАГРАФIЧНЫЯПРАЦЫ УВЯЛIКIМКНЯСТВЕЛIТО УСКIМ SUMMARY LEXICOGRAPHICAL WORKS IN THE GRAND DUCHY OF LITHUANIA IN THE 16TH 17TH CENTURIES The introductory part of the article presents a concise periodization of the development of the Slavic lands lexicography together with the general characteristics of each period. The subsequent part of the analysis describes four most important lexicographical works from the 16th and 17th centuries: Leksis s tolkovaniem slovenskih mov prosto, Leksis by Lavrenty Zizanij, Leksikon slavenorosskij i imen tolkovanie by Pamva Berynda and Sinonima slavenorosskaa. Key words: lexicography, periodization, glosa, dictionary, lexicographical work.