ARCHIWALIA. ЮрыйЛабынца у Масква Ларыса Шчавiнская Масква. Полацкi летапiсеца. Iгнацiй Сцябельскi аб мiтрапалiце Рыгору Цамблаку

Transkrypt

1 BIAŁORUTENISTYKA BIAŁOSTOCKA TOM 5, ROK 2013 ARCHIWALIA ЮрыйЛабынца у Масква Ларыса Шчавiнская Масква Полацкi летапiсеца. Iгнацiй Сцябельскi аб мiтрапалiце Рыгору Цамблаку Узнiкшы у першай чвэрцi XVII ст. ордэн св. Васiля Вялiкага, цэнтрам якога бы у манастыр св. Тройцы у Вiльнi, атрыма у шырокаераспа усюджванненабеларускiх i украiнскiхземляхрэчыпаспалiтай,ператвары ушысязцягамчасу умагутную iнтэлектуальнуюапору усëйгрэка-каталiцкайцарквы.нягледзячыназначэннегэтагаордэна уцарко унымжыццiусходняй Е уропынапрацягустагоддзя у,пакуль мы не маем не толькi больш-менш по унагагiстарычнагадаследавання пра яго за перыяд, пачынаючы зxviiст. i да гэтага дня, але iза больш кароткiя прамежкi часу. Больш за тое, велiзарны лiк найслынныхягодзеяча у, iхсачыненнi iмногае iншаедагэтагачасуамальневядомыя,нягледзячынапрыкметнуюролю уразвiццiякцарко унай,так iсвецкайкультуры iлiтаратурышэрагуе урапейскiхнарода у,першза усë украiнскага i беларускага. Да лiку такiх малавядомых цяпер выдатныхдзеяча уналежаць,напрыклад,протаархiмандрытордэна Iосiф Пяткевiч i а. Iгнацiй Сцябельскi, дакладны аналiз работ якога дазваляенаглядна уявiцьпрыëмы iметадыпрацыбазыльянскагакнiжнiка XVIII ст., разгледзець крынiцы, выкарыстаныя iм, адчуць канкрэтны iнтарэсдатыхцi iншыхтэм iасоб,сяродякiхапыну уся iмiтрапалiт Рыгор Цамблак. У сваëй цiкавасцi да лëсу i дзеяння у мiтрапалiта а. Iгнацiй Сцябельскiме унямалапапярэднiка у базыльяна у,якiм,як iяму,удалося выкарыстаць пры пошуку мноства рукапiсных крынiц на розных мовах. Сярод такiх папярэднiка у а. Iгнацiя перш за усë трэба назваць

2 376 ЮРЫЙЛАБЫНЦА У,ЛАРЫСАШЧАВIНСКАЯ а. Iаана (Яна)Дубовiча,настаяцеляДэрманскагаманастыра,якiжы у у першай паловеxvii стагоддзя, i яго палемiчная праца «Iерархiя» 1, а таксама архiмандрыта Iгнацiя Кульчынскага, а утара цэлага шэрагугiсторыка-багасло ускiхтвора у 2,якiяз явiлiся удруку усяготолькi запа устагоддзядавыхаду усветасно унагатвораа. IгнацiяСцябельскага 3. У iм а. Iгнацiй не раз звяртаецца да асобы Рыгора Цамблака i ужо на першых старонках свайго гiстарычнага трохтомнiка у раздзеле «Opisanie autorów znaczniejszych i xiąg ich, któremi tak historya żywotów św. panien Eufrozyny i Parascewii w tym pierwszym jako też Chronologia w drugim i Przydatek do Chronologii w trzecim tomiku dowodnie utwierdza się» дае такую характарыстыку мiтрапалiту: Cemiwlak Grzegorz, rodem Bułgarzyn zakonu św. Bazylego W. arcybiskup metropolita kijowski i całej Rusi roku 1415 w Nowogródku litewskim od zgromadzonych tam na synod biskupów w sprawie Focyusza metropolity, który miał być z urzędu swojego złożony, obrany i poświęcony, w przytomności Alexandra Witołda wielkiego xiążęcia lit., rządził metropolią lat 22 to est do roku 1437, którego żyć przestał. Jemu przyznają opisanie żywotu św. panny Parascewii Ternowskiej, mniszki bazylianki, który znajduje się w prologach czyli martyrologiach i synaxarach słowiańsko-ruskich pod dniem 14 miesiąca października 4. Пры гэтым а. Iгнацiй дае такое, вельмi важнае для нас тлумачэнне адносна жыцця Параскевы Полацкай, аналiзаванае i каментаванае у ягоным трохтомнiку:żywotśw.pannyimatkinaszejparascewii czyli Praxedy, xiężnej połockiej i xieni namienionego już wyżej monasteru św. Spasa, znalazłem po niektórej części opisany w pewnej starej xiędze 1 Гл.: Jan Dubowicz, archim. Hierarchia albo o Zwierzchności w Cerkwi Bożej, Lwów Гл.:[KulczinskiIgnatius],RelationesauthenticaedestatuRuthenorumcumS.R.E. UnitoruminRegnoPoloniae,Romae1727; Ëнжа.OratiodeBeataMariaVirgineŻyrovicense,Romae1732; Ëн жа.ildiasporoprodigiosoditrecolor,i.romae1732; Он же. Specimen Ecclesiae Ruthenicae, Romae 1733; Ëн жа. Appendix ad Specimen Ecclesiae Ruthenicae, Romae 1734 i iнш. 3 Гл.:Ignacy Stebelski,ks.DwawielkieświatłanahoryzonciePołockimzcieniów zakonnych powstające czyli żywoty śś. panien i matek Ewfrozyny i Parascewii zakonnic i hegumenij pod ustawą ś. o. Bazylego Wielkiego w monastyrze ś. Spasa za Połockiem żyjących, z Chronologią i Przydatkiem niektórych służących do tego pożytecznych krajowych wiadomości z rozmaitych dziejopisów i pism zebranych, Wilno , т Пры спасылкахмыбудземвыкарысто увацьдругое,большраспа усюджанае,хоцьтаксама рэдкае,выданнегэтайпрацы,штопабачыласветульвове у гг.,якоемела цалкампэ уныпалемiка-прапагандысцкiхарактар,уасновесваëйантыправасла уны. 4 IgnacyStebelski,ks.,Dwawielkieświatła...,Lwów1866.T.1.S.XXI.

3 ПОЛАЦКIЛЕТАПIСЕЦА. IГНАЦIЙСЦЯБЕЛЬСКIАБМIТРАПАЛIЦЕ z biblioteki klasztoru naszego połockiego, a resztę wybralem z kronik Macieja Stryjkowskiego, Alexandra Gwagnina i innych autorów, których imiona ixięgitamżewyrażająsię 5. Па-за усякiм сумневам, вобраз Параскевы Полацкай у той цi iншаймерынапрацягунекалькiхстагоддзя уперагуква уся усвядомасцi мясцовага унiяцкага духавенства, манаства i свецкiх асоб з выявай св.параскевытырна ускай,спрадвекувельмiшанаванайнарусi.адначасова, жыццë Параскевы Полацкай гэта i свайго роду адмысловая, по уная гiстарычныхпаралеля у i пераклiчак з жыццëм св. Е уфрасiннi Полацкай, каталiцкая легенда, створаная не раней за XVI ст. Спецыяльнае аб ëмнае даследаванне ëй прысвяцi у А. П. Сапуно у 6, якi даказа у, што легенда гэта на працягу стагоддзя у служыла цалкам канкрэтным мiсiянерскiм мэтам, звязаным з распа усюджваннем каталiцтва i грэка-каталiцтва сярод мясцовага насельнiцтва. Не дзi уна таму, што культ Параскевы Полацкай, як пiса у у першай палове XVIII ст. архiмандрыт Iгнацiй Кульчынскi, бы у тады вельмi шырока распа усюджаны не толькi сярод палачан, але i ва усiм Вiцебскiм ваяводстве 7. Як бы у пацвярджэнне рэальнасцi iснавання Параскевы Полацкай у перайманне старажытныхузора у бы у выраблены адмысловыкрыж-рэлiкварый,якiзвязваюцьзяе iмем 8,што,вядомаж,было свайгородуфальсiфiкацыяй 9. Даючыхарактарыстыкуцарко унайдзейнасцiрыгорацамблакана Русi, а. Iгнацiй Сцябельскi пiса у:prócztegozaśrówniegorliwymibyli na Rusi katolickiej wiary i jedności z kościołem św. rzymskim obrońcami i rozmnażaczami wyżej pomieniony Grzegorz Cemiwlak, metropolita kijowski,halickiicałejrusi Гэтазначыць,штодляа. Iгнацiяня ухiльным бы у факт унiйных схiльнасця у мiтрапалiта, яго жаданне зблiжэння з Рымам i нават магчымы пераход у каталiцтва. Цiкава, што мiтрапалiцтва Рыгора Цамблака па Iгнацiю Сцябельскаму працягнулася аж 5 Tamże.S.IX. 6 Гл.:А.П. Сапунов,КатолическаялегендаоПараскевекняжнеПолоцкой,Витебск IgnatiusKulczynski,Specimen...,p Культгэтыгрэка-каталiкiспрабуюць зараз адрадзiць у Полацку, дзе у гг. была пабудавана дра уляная царква у iмяпараскевыполацкай. 8 Гл.: В. Г. Пуцко,МнимыйкрестПараскевыПолоцкой, (у:) Беларускiя старажытнасцi,мiнск 1972,с Гл.:В.Пуцко,Славянскаянадписьнакресте-реликварииизПолоцка, (у:)слово, 1980,т. 30,с IgnacyStebelski,ks.,Dwawielkieświatła...,t.2,s

4 378 ЮРЫЙЛАБЫНЦА У,ЛАРЫСАШЧАВIНСКАЯ да 1437 года. Пры гэтым, Focyjusz zaś od Wasyla Wasylewicza, księcia moskiewskiego za metropolitę Kijowskiego obrany i wszyscy biskupi pod berłemmoskwyzostającyfocyjusza,niegrzegorzametropolitąuznawali 11.Менавiта так да канца сваiх дзëн, якiя прыйшлiся дзесьцi на пачатак XIXст.,лiчы уа. Iгнацiй 12,а уследза iмяшчэвельмiдо угiчасзначная частка гiсторыка у, царко уных i свецкiх, перш за усë тыя, якiя пiсалi па-польску. Асаблiва падрабязна паведамляе а. Iгнацiй Сцябельскi пра Рыгора Цамблакаякпраа утара«жыццясв.параскевытырна ускай» i iнiцыятараяе ушанаваннянарусi: Od niego też napisany jest żywot św. Parascewii Ternowskiej, tak nazwany od miesta Ternów(które jest w Bułgaryi, niegdyś królewstwie wolnem cesarstwu wschodniemu pogranicznem, potem od Ludwika syna Karolowego, króla węgierskiego i polskiego, nakoniec od Turków za panowania Bajazeta I sułtana około roku 1390 zhołdowanem i w prowincyę obróconem, z obowiązkiem niewolniczego bramie ottomańskiej, jako i inne zawojowane od niej chrześciańskie państwa poddaństwa do dziś dnia trwającem), gdzie nienaruszone tej św. panny i mniszki zakonu św. ojca Bazylego Wielkiego ciało z Kalikracyi czyli Epiwatu serbskiego miasta, jej ojczyzny, roku 1175 przeniesione, przez długi czas spoczywało; a potem po zawojowaniu Bułgaryi przez Bajazeta I, jako się rzekło wyżej, na Wołoszczyznę do stołecznego miasta, Jassy nazwanego, przeprowadzone i w kosztownym grobie uczciwie złożone było. Nadto jeszcze, ażeby Ruś wszystka do metropolii jego należąca tę św. zakonnicę Parascewię ternowską przykładem Bułgarów i Wołochów za zastępczynie, sobie miała, i onę pobożnie czciła, usilnie starał się, i dzień 14 miesiąca pażdziernika w kalendarzu ruskim pamiątcetejświętejnaznaczył 13. Кожны знаëмы з сучасным станам пытання лëгка за уважыць уканстатацыяха. Iгнацiянямалапамылак iспрэчныхмоманта у,тым неменш,наватапошнiзiх,абусталяваннiпамяцiсвятойнарусi,паспяховадажы уажданашыхдзëн 14. Iгнацiй Сцябельскi адносiць мiтрапалiта Рыгора да лiку найбольш выдатных царко уных пiсьменнiка у, iдучы тут услед за шматлiкiмi 11 Ostatnieks.Stebelskiegoprace,Kraków1877,s.LXXVI. 12 Пра жыццë а. Iгната Сцябельскага мы ведаем няшмат. Невядомыя нават год iмесцаягонараджэння iсмерцi. Ëнжы уусярэдзiнеxviii пачаткуxixстст.бы у манахамбазыльянскагаордэналiто ускайправiнцыi.до угiчасзнаходзi уся уполацку iжыровiчах,выязджа унавалынь. 13 IgnacyStebelski,ks.,Dwawielkieświatła...,Lwów1867,t.2,s Гл.:А.А. Турилов,ГригорийЦамблак, (в:)православнаяэнциклопедия,москва 2006,т. 12,с. 586.

5 ПОЛАЦКIЛЕТАПIСЕЦА. IГНАЦIЙСЦЯБЕЛЬСКIАБМIТРАПАЛIЦЕ сваiмiпапярэднiкамiзкаталiцкага iгрэка-каталiцкагалагера у.акрамя «Жыцця св. Параскевы», асаблiвую цiкавасць у яго выклiкае пасланне мiтрапалiта Канстанцкаму Сабору: Pisał nakoniec tenże metropolita i do soboru Konstancyeńskiego,... prosząc zgromadzonych ojców, aby obmyśleli sposób na zjednoczenie poróżnionych Greków z Łacinnikami, i sam nakoniec w tej sprawie od Alexandra Witołda wielkiego xiązęcia litewskiego posłany do Rzymu, jako mówi kronika moskiewska, jeździł starając się o tę jedność 15. Можна сказаць, што гэта цэнтральнае месца усiх пошука у iразвага. IгнацiяабРыгоруЦамблаку,сумнi унасцьякогасëньня даказаная 16,хоць iпагэтыдзень прымаецца далëка не усiмi.упэ уным сэнсе,гэтабылада уняясвоеасаблiваягiстарычнаяпадробка,утрансляцыiякой IгнацiйСцябельскiста утолькiчарговымудзельнiкам,якi, пра уда,спасыла усяяшчэ iна«маско ускуюхронiку».штогэтабылаза «хронiка», дзе мiтрапалiт паказаны як прыхiльнiк унii, не зразумела. Узаканчэнненеабходна указацьнаканкрэтнуюпалiтычную iрэлiгiйную сiтуацыю, якая склалася да моманту напiсання а. Iгнацiям Сцябельскiмгало унайкнiгiягожыцця.сiтуацыягэтаябылавельмiскладанай не толькi для базыльянскага ордэна, але i для усëй унiяцкай (грэка-каталiцкай)царквы урэчыпаспалiтай,дзяржаве, якаяперастае iснаваць у вынiку падзела у 1772, 1793 i 1795 гг. Правабярэжная часткаполацка,дзетадызнаходзi усяа. Iгнацiй,увайшла ускладрасеi у 1772г.Пача усямасавыпераходунiята ууправасла уе,штобыло падрыхтавана i акты унай працай, уключаючы чыста лiтаратурную i выдавецкую, такiх,напрыклад, правасла уных дзеячо у як свц. Георгiй Канiскi 17, а утар мноства разнастайных твора у, у тым лiку накiраваных на адстойванне старажытных право у правасла унай царквы урэчыпаспалiтай 18.Увядомаймеры iа. IгнацiйСцябельскi уновай, вельмi невыгоднай для грэка-каталiко у i базыльянскага ордэна сiтуацыi, арыентава уся на магчымасць увекавечання мясцовай традыцыi 15 IgnacyStebelski,ks.,Dwawielkieświatła...,Lwów1867,t.2,s Гл., напр.: Д. Кенанов, Констанцкият събор, унията и митрополит Григорий Цамблак Camblak.pdf. 17 Падр. гл.: Ю. А. Лабынцев, Правовая битвазаправославие вречипосполитой: археографический арсенал Георгия Конисского, (в:) Православие в духовной жизни Беларуси, Брест 2012, с ; Л. Л. Щави н ск ая, Издательская деятельность Георгия Конисского в первые годы служения на белорусской земле, (в:) Православие в духовной жизни Беларуси, Брест 2012, с Гл., напр.:prawaywolnościobywatelomkoronypolskiejyw.[ielkiego]x.[ięstwa] Lit.[ewskiego] religii greckiey orientalney wyznawcom słuzące. B.m., 1767.

6 380 ЮРЫЙЛАБЫНЦА У,ЛАРЫСАШЧАВIНСКАЯ шанаваннясв.е уфрасiннiполацкай iпараскевыполацкай,якаясклалася да таго часу. Гэта, на яго думку, павiнна было прынесцi i прыносiласвойплëннетолькi уадстойваннiпазiцыйтагачаснайгрэка-каталiцкай царквы па-за яе межамi, але i унутры,маючы на увазе «ненадзейнасьць»белага унiяцкагадухавенства,якоеузначнымсваiмлiкупераходзiла управасла уеразамсасваëйпаствай,пераважнасялянскай 19 ; а таксама цэлага шэрагу прычын, звязаных са станам самога ордэна,якi у 1780г.апыну усяпадзеленымначатырыасобныяправiнцыi:беларускую,галiцкую,каронную (Рускую) iлiто ускую 20.Дзеля дасягнення сваëй мэты IгнацiйСцябельскiвыкарыста у увесьарсенал даступных яму крынiц, так цi iнакш датычных дарагой яму«полацкай Русi» 21, якая больш за стагоддзе знаходзiлася пад папскiмамафорам. Паслядо унасць i заканамернасць звароту правасла унай Русiда Рыму на думку а. Iгната, дэманстрава у i мiтрапалiт Рыгор Цамблак, што было так важна не толькi для полацкага базiлiянiна на рубяжы XVIII ixix стст., але i застаецца важным для многiх у каталiцкай царкве практычнапагэтыдзень 22. STRESZCZENIE POŁOCKI KRONIKARZ O. IGNACY STEBIELSKI O METROPOLICIE GRIGORIJU CAMBLAKU Order św. Wasyla Wielkiego, który powstał na początku XVII wieku, zdobył popularność na ziemiach białoruskich i ukraińskich Rzeczypospolitej. Duża liczba przedstawicieli orderu i ich działalność są do tej pory praktycznie nieznane, mimo ich istotnego wkładu w rozwijanie zarówno cerkiewnej, jak i świeckiej kultury i literatury wielu narodowości europejskich, zwłaszcza ukraińskiej i białoru- 19 Падрабязней гл.,напр.:м. О.Коялович,Историявоссоединениязападно-русских униатов старых времен, СПб IгнатСцябельскiнадава увелiзарнаезначэннегэтаму унутранагападзелуордэна. Менавiта Тороканскай кангрэгацыяй або Капiтулай, на якой гэты падзел адбы уся у 1780 г.,заканчваецца спецыяльныопуса. Iгната,прысвечаны гiсторыi базыльянскiх кангрэгацый, пачынаючы з 1617 г. Гл.: Ostatnie ks. Stebelskiego prace. S. XCII. 21 IгнатСцябельскiзгадваедадзенаенайменненеаднаразова.Уiншыммесцы,гэта ужо«тутэйшаягубернiя»,адназлiкумноства iншыхгубернiя у,якiяскладаюцьшырокасць дзяржавы расiйскай. Гл.: Ignacy S teb elsk i, ks. Ignacy..., Lwów 1867, t. 3, s Гл.:напр.:Kr.Kuźmak,A.Zarea,GrigorijCambłak,(w:)EncyklopediaKatolicka (wielotomowa), Lublin 1976, t. 2, stb

7 ПОЛАЦКIЛЕТАПIСЕЦА. IГНАЦIЙСЦЯБЕЛЬСКIАБМIТРАПАЛIЦЕ skiej. Do grupy tej należy zaliczyć o. Ignacego Stebielskiego. Szczegółowa analiza jego prac pozwala scharakteryzować metody stosowane przez księgarza/bibliofila w XVIII wieku, opisać wykorzystane źródła, poczuć zainteresowanie konkretnymi tematami i osobami, wśród których znalazł się również metropolita Grigorij Camblak. Słowa kluczowe: cerkiew greko-katolicka, order bazyliański, utwory historyczno-teologiczne, kult Paraskiewy Tyrnowskiej i Paraskiewy Połockiej, działalność cerkiewna Grigorija Camblaka. SUMMARY THE CHRONICLER FROM POLOTSK IGNATIY STEBIELSKIY ABOUT METROPOLITA GRIGORIY TSAMBLAK OrderoftheSaintWasyltheGreatwhichwasintroducedatthebeginningof the 17th century became very popular in Belarusian and Ukrainian territory. The majority of its recipients and their creation are unknown even though they played an important role in the development of sacred and laic culture and literature in many European nations, mainly in Ukraine and Belarus. One of the most prominent representatives is Ignatiy Stebielskiy, who analyzed research approaches and methods in the works of the 17th century chronicler, his resources, and interests in certain subjects and people, metropolita Grigoriy Tsamblak being one of them. Key words: Greek Catholic Church, Bazilian order, historical-theological works, Paraskiev Tyrnovska s cult, Paraskiev Polotska s cult, Grigoriy Tsamblak s sacred activities.