Весшк Гродзенскага дзяржаунага ушверсггэта шя Яню Купалы

Transkrypt

1 ISSN Весшк Гродзенскага дзяржаунага ушверсггэта шя Яню Купалы рь Фшалоия Педагогша Похалотя 3 (165), 2013

2 «ВеснЫ Гродзенскага дзяржаунага ун'шератти шя Яны Купали. Серия 3. Фшалогш. Педагогика. ПсЬсалогш» Фшалопя УДК А.А. Брусев!ч ТРАДЫЦЫ11 НАВАТАРСТВА У ПАЭЗИ АНТОНЫ ЛЯНГЭ Фигура Антония Лянге ярко выделяется на фоне польского литературного процесса конца XIX - начала XX столетия. С одной стороны, поэт продолжает романтические традиции, заложенные еще Адамом Мицкевичем, но в то же время его творчество настойчиво приобретает те черты и формы, которые немного позже прочно лягут в фундамент европейского модернизма. Как настоящий экспериментатор Антоний Лянге проявляет себя уже с первых страниц двухтомной «Поэзии» своей первой книги, которая вышла в Кракове в конце XIX в.,"но стала полноценным литературным фактом для следующего столетия. Наиболее интересные эксперименты польского писателя связаны с синтезом отечественных и зарубежных, чаще всего экзотических традиций. Поэт постоянно ищет новые возможности слова, смело использует разные оттенки смыслов, стремится к гармонии между звучанием стихотворения и его «визуальным» содержанием. В статье рассмотрены наиболее уникальные художественные особенности произведений Антония Лянге. Результаты исследования могут быть использованы в учебном процессе в курсах истории польской литературы, а также в спецкурсах по исторической и теоретической поэтике. Ключевые слова: романтизм, модернизм, традиция, новаторство, художественный эксперимент, синтез. Псторыя лтаратуры, як кожная шшая навука, мае «бельм плямы». Гэта парадокс, але велыш часта у забыццё трапляюць даво.'п вядомыя i нават знакавыя ф1гуры свайго часу, яюя пауплывал1 на будучыню, аднак з нейих прычын вы пал i з поля зроку нашчадкау. Так сталася з Антошем Лянгэ - польсюм паэтам, празашам, драматургам, фшосафам i перакладчыкам, чыя творчасць з'яуляецца важным складшкам не тольш польскага, але i еурапейскага лггаратурпага працэсу канца XIX - пачатку XX ст. Канешне, нельга сивярджаць, што польскае л п а р ату р аз н ау с тв а цалкам пра^наравала прысутнасць А. Лянгэ у айчыннай культурнай прасторы. Проста такога матэрыялу катастраф]чна недастаткова на фоне кшг пра шшых творцау, асабл1ва пра сучасшкау шсьменнша, яюм А. Лянгэ Hi у чым не саступае, а часта нават апераджае ix у творчым асэнсаванш новай мастацка-эстэтычнай парадигмы, якая склалася на мяжы стагоддзяу, у асваенш новых формау i выяуленчых сродкау. За апошшя 75 гадоу у Польшчы выйпш з друку усяго тры KHiri манаграф1чнага характару, прысвечаныя творчасщ А. Лянгэ. Так, у 1937 г. выйшла манаграф1я Ф. Махальскага «Арыенташзм Антошя Лянгэ» [ 1], у 1979 г. убачыла свет кшга Б. Шыманьскай «Паэт i неспазнанае. Фшасофсгая погляды Антошя Лянгэ» [2], а у 2010 г. на пал1цах кшгарняу i б1бл1ятэк з'яв1лася праца П. Вайцехоускага «Логас, быт, гармоп1я. Прачытанне культуры Антонием Лянгэ» [3]. Акрамя згаданых аутарау, праблеме рэцэпцьп творчай свядомасщ А. Лянгэ час ад часу прысвячал1 свае нешматслоуныя артыкулы i раздзелы у падручгпках таюя даслсдчык1, як В. Баровы, Я. Прокап, К. Выка, Я. Хасец, А. Смучкев1ч, A. CjiohImcki, М. Куркев1ч i некаторыя 1ншыя. Згаданыя аутары даво;п фрагментарна разглядаюць постаць i творчасць А. Лянгэ, кожны з ix канцэнтруецца на нейюм адносна невял1юм аспекце спадчыны шсьменнжа, што, зрэшты, абумоулена шматграннасцю i разнастайнасцю яго таленту. Так, напрыклад, ipahicta Ф. Махальскага ц1кавяць перш за усё усходрпя матывы у творчасш А. Лянгэ. У сваю чаргу, псторык фiлacoфii Б. Шыманьска сочыць за эвалюцыяй фыасофскай думю паэта. Найбольшы тэматычны спектр у кшзе г4сторыка ;птаратуры П. Вайцехоускага. Аутар самай сучаснай манаграф11 пра А. Лянгэ, абагпраючыся на вопыт ceaix папярэдн1кау, звяртае увагу на фшасофска-эстэтычны змест яго мастацк1х набыткау, ix (нтзртзкстуальнасць, а таксама вызначае месца творцы у айчынным i замежным г1сторыкалiтapaтypным кантэксце. У працы П. Вайцехоускага мы бачым [цкавыя napaiieni, праведзеныя пам1ж А. Лянгэ i некагорым! яго сучасшка\п-лпаратарам1, напрыклад, мадэрн1сгам1 Стэфанам Жэромск1м, Уладз1славам Рэймантам, Янам Каспров1чам. У той жа час даследчык абм1нае Брусевгч Анатолъ Аляксандрав'ш, канд. ф1лал. навук, дац., дац. каф. польскай ф1лалогп ГрДУ 1мя Янк! Купапы (Гродна). Адрас для карзспандэнцьп: вул. Ленша, 32, , г. Гродна, Беларусь; brusevich@tut.by С Гродтнск! дзяржауны ушверс'итт шя Янк! Купалы, 2013

3 3 (165), 2013 ISSN шэраг шшых важных вектарау у сферы эстэтыи i паэтыю А. Лянгэ, у прыватнасщ, адсутншае рамантычны «лщвшсю» альбо так званы «мщкешчаусю» вектар. Што ж тычыцца лггаратуразнаучага асваення творчых пошукау А. Лянгэ на постсавецкай прасторы, то яно яшчэ больш сшплае. У anouihix даследаваннях па псторьп польскай лпаратуры 1мя А. Лянгэ згадваецца толыа м1малётна. Так у кшзе вядомага расшскага палашстав. Хорава «Польская штаратура XX стагоддзя » [4], выдадзенай у 2009 г., постаць польскага тсьменшка узшкае двойчы: у раздзеле «Польская лггаратура у канцы XIX - пачатку XX ст. ( )» яму даецца невялкая, у адзш сказ характарыстыка, а крыху шжэй А. Лянгэ ф1гуруе сярод паэтау, яюя «прысвячаюць вершы рэвалюцьй» [4, с. 45]. Двойчы сустракаем А. Лянгэ i у вучэбным дапаможшку «Сучасная польская лггаратура» [5], выдадзеным у 2010 г. вядомай азербайджанскай палашсткай Г. Абдулабекавай, якая згадвае тсьменшка як прадстаушка «Маладой Польшчы» i называе яго адным з «самых таленавггых прадстаунпсоу гэтай групы» [5, с. 12]. Акрамя названых кшг, у 2010 г. з'яв1уся артыкул «"Dusza z tych p?t vvyrwana": дыялектыкадушы/целау na33ii Антотя Лянгэ» [6] украшскага палашстая. Нахлша. У названым артыкуле на шыроюм псторыка-лгтаратурным фоне даследуецца ужыванне топасау «душа» i «цела» у паэтычнай спадчыне польскага тсьменшка, праводзяцца некаторыя паралел1 па\лж вобразам1 А. Лянгэ i щэя\и 3. Фрэйда, А. Бергсона, фшасофсти пошукам1 экзютэнцыялютау. Аднак аутар працы у якасщ аб'екта даследавання выб1рае толью адзш адрэзак спадчыны творцы - першую частку вершаванага цыкла «Rozmyslania» («Разважанш»), якая з'явшася з-пад пяра А. Лянгэ у 1906 г. Таюм чынам, Я. Нахлш паюдае без увап мнопя шшыя, не менш значныя моманты у творчасщ паэта. Анал1зуючы стан лгаратуразнаучай думю, яю склауся вакол постащ А. Лянгэ, можна зафшсаваць яго фрагментарнасць. Гэта значыць, што ichye кола праблем, якое патрабуе вывучэння, асэнсавання i навуковай штэрпрэтацьи. Напрыклад, да сённяшняга дня дакладна не высветлена, кал1 нарадз1уся будучы л1таратар. Ва ycix даведшках ф1гуруе альбо 1861, альбо 1863 г. Затое вядомы дата i месца смерщ: 17 сакавша 1929 г., Варшава. Дарэчы, у гэтым парадоксе ёсць свая амвал1чнасць: смерць для А. Лянгэ вель\п часта становщца дамшантным вобразам, скразным матывам, цэнтральнай ф1гурай мастацкай светабудовы ягоных творау. Зрэшты, гэта не дз1ва, паколью эстэтызацыя смерщ - доля дэкадэнтау, а А. Лянгэ акурат з ix кагорты. Зрэшты, матыу CMepui шнавау ва усе л1таратурныя ')noxi i ва ycix лгаратурах свету, фактычна яднаючы ix, i менавгга гэты факт, думаецца, Ba6iy А. Лянгэ як паэта-касмапалгга. Мастацю «касмапалпызм» польскага тсьменшка праявуся ужо у «Паэзн», першай кшзе А. Лянгэ. Па-першае, здз1уляе разнастайнасць мастацюх вершаваных формау, выкарыстаных аутарам. Тут знаходз1м щылн, санеты, трыялеты, балады, вершаваныя anobecni i шэраг шшых шкавых формау. Па-другое, inrpbirye зместавае напауненне творау. Паэта цжавщь увесь свет: Еуропа, Бл1зю i Далёю Усход, 1ндыя, Япошя, Новая Зеландыя, Гватэмала, Мекска, i нават выспы Тонга. Дарэчы, гэты «касмапаштызм», будучы усяго толью касмапалпъвмам лтаратурным, мог стацца для А. Лянгэ так званай «кропкай невяртання» у польсю культурны канош Адсюль, верагодна, якраз i вышкае адсутнасць пастаяннай увап да тсьменшка з боку айчыннага лтаратуразнауства. Бо касмапаштызм, няхай сабе i мастацю, не дазваляе знаходзщца у рамках нацыянальнага культурнага канона, тоячы у сабе патэнныяльную небяспеку яго разбурэння. Разважаючы над дадзенай праблемай, нельга не звярнуцца да яшчэ адной загадкавай ф^уры польскага вербальнага мастацтва, якая таксама не месцщца у сктэме нацыянальнай культуры, аднак, нягледзячы на гэта, была узнесена на самую вяршыню «алiмну польскасщ». Маецца на увазе Адам Мщкев1ч. Прауда, «пясняр Лггвы» спатрэбуся палякам дзеля пашырэння межау той самай польскасщ, каб неузабаве сцерщ ix памгж Польшчай i Рэччу Пасналпай. Асобу ж А. Лянгэ у падобных мэтах выкарыстаць немагчыма з прычьшы згаданага вышэй касмапалпызму. Зрэшты, кат задумацца, то i А. Мщкев1ч, хутчэй не пашырае, аразбурае польем культурны канон. Напауняючы мастацка-стваральную прастору CBaix творау беларускай народнай культурай i лщвшеюм патрыятызмам, вялил рамантык аддаляецца ад польскасщ, што у сваю чаргу po6iub i А. Лянгэ, напауняючы уласную творчасць элементам! i фрагментам! культур з усяго свету. Таюм чынам, можна шшраць пэунае спадкаемства А. Лянгэ у ад постах да А. Мщкев1ча. 3 аднаго боку, у гэтым няма шчога дяунага: сярод прадстаушкоу польскай. птарачуры немагчыма знайся аутара, ш б здолеу абстрагавацца ад А. Мщкев1ча, апынуцца па-за ягоным прыцягненнем. 3 шшага ж боку, памгж першым польсюм рамантыкам i ihiiibimi прадстаушкам1 польскай лггаратурнай грады цьп заусёды наз1рауся працэс узаемнага «адштурхоування». Чаму так адбываецца? Адказ крыецца у тым самым культурным каноне: кал1 паралельна разглядаць творчасць MiuKeBi4a праз прызму «польскасцт i «беларускасщ», то будзе вщавочным факт прыналежнасш

4 8 " Vesnik Hrodzenskaha Dziarihaunaha Universiteta linia lanki Kupaly. Seryia 3. Filaloliua. Pedalioliika. Psiklialoliiia" паэта хутчэй да беларускай традыцьн, чым да польскай, бо «Балады i рамансы», «Дзяды», «Пан Тадэвуш» i шэраг шшых творау класжа цалкам ушсваюцца у сктэму беларускага кулыурнага канона i тольга часткова у слстэму польскага. 3 гэтай прычыны у А. М1цкев1ча многа спадкаемцау сярод беларусюх лпаратарау i мала сярод польсюх. А. Лянгэ мы можам аднесщ да групы спадкаемцау. Зрэшты, ён i сам гаворыць пра духоуную сувязь з вялнам рамантыкам. Прауда, гаворыць не наупрост, а праз наследаванне мастацюх вобразау, эстэтычных щэй i фшасофсюх поглядау, праз дасягненне сугучнасщ матывау i г.д. Якраз такая форма выказвання характерна i для нашага знакам1тага земляка. Таму зус1м невыпадкова, што першая кшга А. Лянгэ мае такую самую назву, якую дау сваей першай кшзе А. Мщгеннч: «Poezye». Цшава i тое, што у абодвух паэтау першыя зборнш атрымалюя як бы падвойныя: «Poezye» А. Мщкев1ча складаецца з двух тамоу (першы том з'яв1уся у Вшьш у 1822 г., друн-там жау 1823 г.), «Poezye» А. Лянгэ складзена з дзвюх частак (1 -я частка выйшла у Кракаве у 1895 г., 2-я частка - там жа у 1898 г.). Можна, зрэшты, у аднолькавых назвах KHir бачыць усяго толью дат ну тагачаснай модзе. Слова «Паэз1я», адыгрываючы ролю назвы, красавалася, напрыклад, на KHirax Ю. Славацкага, К. Пшэрвы-Тэтмайера, Я. KaciipoBina i шэрага iuiubix творцау. Аднак, варга помшць пра захапленне А. Лянгэ lhiiibimi, чужаземным1 лгеаратурным1 i культурным! традыцыямк Прыгадаем, м1ж шшым, што ён з'яуляецца галоуным прадаужальшкам i першым перакладчыкам на польскую мову творау Эдгара Алана По i Шарля Бадлера, якгя давал! ceaim зборн1кам арыпнаньныя назвы. У так1м разе, у назве першай KHiri самога А. Лянгэ варта бачыць перадуам дат ну А. Мшкев1чу, а у яго асобе - усёй польскай лп аратурнай традыцьн. Захапляючыся амерыкансюм рамантызмам (Э. По) i еурапейсклм с1мвал1змам (Ш. Бадлер), А. Лянгэ 1 уласнае мастацтва юруе надобным фарватарам - ён, як мы адзначал1, дэкадэнт' Канешне, дэкаданс - з'ява шматгранная i неадназначная, асабл1ва у межах еурапейскага Л1таратурнага кантэксту, таму для яе прыдумана вельм1 шмат характарыстык, тлумачэнняу 1 тэарэтычных абгрунтаванняу. Але сярод шэрага меркаванняу ёсць думка, шго дэкаданс - пераходная эпоха па.\пж рамантызмам i мадэрн1змам. Творчасць А. Лянгэ стащь акурат на ташм памежжы. Яскравым1 доказам! гэтаму служаць згаданыя HaMi дзве частк1 «Паэз11» выдадзеныя п!сьменн1кам напрыканцы XIX ст., але я Kin стал! л1таратурным фактам ужо для стагоддзя наступнага. У гэтай ктзе всльм1 арган1чна спалучаюцца чыста рамантычныя па свшм духу i гучанш творы («Powiesc о planetniku» («Аповед аб Планет1нку»), урывак з паэмы «Powiesc о Waligorze i Wyrwid? bie» («Аповед аб Вяршгоры i Вырв1дубе»), вершы «Posaa 1 dziewczyna» («Пасаг i дзяучына»), «Wiosenna piesn» («Вясновая песня»), «Sonet (Czasami srod kochankow...)» («Санет (4aca M i м i ж каханкау...)»), «Nie, ja nie b?d? nigdy cichy i pokorny» («Нжол1 я не буду цшм i рахманым»), «Na Switezi» («На Свщяз1»), i шэраг шшых) з гворам! глыбока мадэршсцк1\п (цыклы «Sonety wedyckie» («Ведычныя санеты»), «Ksi^gi prorokow» («Кн1п прарокау»), «Rytmy» («Рытмы»), «Exotica» («Экзотыка») i 1ншыя). Kani разглядаць рамантычны бок паэзп А. Лянгэ, то нельга не зауважыць уплыу А. Мщкевша. Адзш з найбольш яскравых прыкладау - верш «Powiesc о planetniku» («Аповед аб Планетнку»). Пачынаецца ён так: Na podolu bialy kamien, MIode dziewcz? siedzi na nim, Siedzi na nim, lamentuje, Biafe raczki zalamuje [7]. А вось так пачынаецца балада А. М1цксв1ча «Rybka» («Рыбка»): Od dworu, spod lasa, z wioski, Smutna wybiega dziewica, Rozpuscita na wiatr wioski I Izami skropila lica. Przybiega na koniec i^czki, Gdzie w jezioro wpada rzeka; Zalamuje biale raczki I tak zalosnie narzeka [8, s. 71]. Падабенства вщавочнае. Ka.ni ж прыгадаць, што паэз1я першага рамантыка бярэ свае BbiTOKi з вуснаи народнай творчасщ беларусау, то можна ецвсрдзщв наступнае: беларуск! фальклор апасродкавана, праз A. Miu K ebi4a, уплывау i на творчую свядомасць А. Лянгэ Ня'пинпм у дадзеным кантэксце будзе прывесщ i радк! з беларускай народнай песш, занатаванай EpyceeiH Л Л. Традыцы1 i наватарства у na33ii Антон1я Лянгэ (С. 6-12)

5 3 (165), 2013 ISSN этнографам! на Навагрудчыне: Быстра рэка корэнь мые, А у дзеучыны сэрца ные. Белы py4ki заламаны, Чорны очю заплаканы [9, с. 342]. Вяртаючыся да «Рыбю» А. Мщкев1ча, згадаем, што гэтая балада мае падтытул «ze spiewu gminnego» («з народнай nechi»), i аутар сапрауды у некальмх месцах стьиизуе верш пад беларускую народную песню (зразумела, перакладаючы яе на польскую мову). У згаданым вершы А. Лянгэ таксама неаднойчы сустракаем падобную стыл1зацыю. Сустракаем тут i шэраг шшых щкавых вобразау i матывау, запазычаных з народных песень, легендау, паданняу, прымхау i забабонау. Прауда, кал1 А. Мщкев1ч пазычае i творча апрацоувае мясцовы, беларусю фальклорны матэрыял, то А. Лянгэ часцей за усё сягае да крынщ агульнаславянскай м]фалогп: Za gorami, za morzami, Na wyraju, na poraju, Nizej tuczy, wyzej drzewa, Jakis oman rozwiewa... [7]. Так звычайна пачынаюцца славянская чарадзейныя казю. I, канешне, паэты-рамантьш не мапи не выкарыстаць гэты мастацю прыём. У рускай лпаратуры можна згадаць казку П. Яршова «Канёк-Гарбунок», якая мае падобны зачын: За горами, за лесами, За широкими морями, Против неба - на земле Жил старик в одном селе [10, с. 7]. У беларускай лтратуры у якасщ прыкладу можна назваць казку А. Яюмов1ча «Каваль Вяршдуб», якая аздоблена падобны\п радкамк Не далека, i не бл!зка, Там, дзе сонца ходзщь шзка Ды гамоняць \лж сабой Неба сшяе з зямлёй, - Адным словам, за марам1, За лясам1, за rapami Жыу ды быу найлюты цар, Той крашы уладар [11, с. 416]. Як i згаданыя паэты, П. Яршоу i А. Яымов1ч, А. Лянгэ таксама выкарыстоувае усходнеславянскл фальклор, пра што, напрыклад, сведчыць слова «tucza», якое прадстаун1к польскай л1таратуры спецыяльна паклпуу без перакладу, зраб1ушы адмысловую падказку для чытача. "Гаклм чынам, усходнеславянскл пласт культуры станов1цца для А. Лянгэ чарговай крышцай мастацклх пошукау па-за польскай лакальнай традыцыяй. Шукае паэт i там, дзе у свой час шукау А. Мщкевш. Так, у згаданым вышэй вершы («Аповед аб Планстн^ку») побач з розным1 м1ф1чным1 ictotami сустракаем дауно знаёмую нам Св1цязянку: Ni to cialo, ni to pianka, Ni to wodna switezianka, Ni to chmurka ozlocona, Wyszla, wyszla dziwozona! [7]. Варта адзначыць, што у друкаваных icpi.tiiiuax Св1цязяпка упершьшю згадваецца у 1819г., кал1 у 4aconice «Dzennik Wilenski» выйшла аднайменная балада А. М1цкев1ча з наступным прьийсам аутара: «Jest wiesc, ze na brzegach Switezi pokazui^si^ Ondiny czyli Nimfy wodne, ktore gminnazywa switeziankami» [8, s. 65] («Ходзяць чутк1, што на берагах Свщяз1 з'яуляюцца Ундз1ны, альбо водныя 1Нмфы, яюх народ называе Св1цязянкам1»). Таюм чынам, дакладна невядома, ui то сапрауды жыхары вакол1ц возера Свить называл! русалак Св!цязянкам!, ui гэта \нстыф1кацыя, прыдуманая А. М1цксв1чам. Але мы маем шшы ц1кавы факт: русалка з беларускага возера перавандравала у паэз1ю А. Лянгэ. Канешне, у гэтым бачыцца перш за усё данша павап першаму польскаму рамантыку, хаця нельга выключаць, што аутар «Аповеду аб Плaнeтнiкy» i сам непасрэдна щкав1уся беларускай культурай, тым больш да выхаду «Паэзй» А. Лянгэ ужо з'яв1л(ся грунтоуныя даследаванн1 у гэтай ranihe А. Юркора, П. Шэйна, М. Федароускага i iiniibix вучоных. Пам1ж А. Лянгэ i А. М1цкев1чам можна правесщ не адну паралель. Тым больш, як ужо Фшамшя (flimapamypa нвродиу краш замежжа)

6 10 "Vesnik of Yanka Kupala State University of Grodno. Series J. Philology. Pedagogy. Psychology" было сказана, прыцягненне апошняга давялося адчуць мнопм шсьменшкам Еуропы. 1ншая справа - як успрымалася i ацэньвалася тое прыцягненне. Паэт А. Лянгэ высока нашу традыцьн, закладзеныя паэтам А. Мщкев1чам. Як сведчанне гэтаму - верш «Na Switezi» («На СвщязЬ>), асабл1ва яго заключныя рад hi: Z fal, kotysanych w spiewny ruch, Piesri idzie tajemnicza: W powietrzu swi^ty plynie duch, Duch swi^ty Mickiewicza! [12]. Будучы прадаужальшкам рамантычных традыцый, закладзеных А. Мщкев1чам, А. Лянгэ адначасова з'яуляецца сапраудным наватарам у польскай паэзп. Ён адзш з першых адкрываецца для новых мадэршсцюх тэндэнцый, яюя прыйшш у Польшчу з Заходняй Еуропы i пазней вылшся у яскравы феномен пад назвай «Маладая Польшча». Гэтак жа легка А. Лянгэ аздабляе сваю творчасць усходшм адэйна-вобразным арнаментам, займаючы i тут яуныя лщарсюя пазщьп. Аднак наватарства, на якое мы звернем увагу, не тычыцца Hi арыентатзму, яим шчыра захапляуся шсьменшк, Hi штэрпрэтацьй заходшх фшасофска-эстэтычных канцэпцый, паколью гэтыя праблемы збольшага разгледжаны у згаданых вышэй навуковых працах. Нас щкавяць некаторыя творчыя эксперыменты А. Лянгэ, звязаныя з новым зместавым напауненнем традыцыйных паэтычных форм i щэй. Так, напрыклад, вель\и традыцыйна выглядае першы раздзел першай KHiri паэта. «Паэз1я» пачынаецца цыклам «Sielanki (Plein-Air)» - щылш, яюя уяуляюць сабой кранальныя замалёуга польскай прыроды i сялянскага быту. Насамрэч аутар не зб1раецца задавольвацца суз1раннем прыгажосщ вясковага пейзажу. Перад сабой ён ставщь вельм1 канкрэтную задачу: раскрыць усю вели i непауторнасць роднай прыроды, зрабщь радз1му своеасабл1вым пунктам адлшу ва уласнай мастацкай сгстэме каардынат. Дзеля рэанзацьп задуманага А. Лянгэ карыстаецца щкавым мастацюм прыёмам - вядомае паказвае у новым, нечаканым ракурсе. У вышку такога эксперимента, звыклая зелянша лктоты, якую кожны дзень бачым, у А. Лянгэ раптам насычаецца мноствам ишгых фарбау: Zieleri srebrna, zielen zlota, W szary popiot, w biel odziana - Kirem smqtna jak sierota, Lub w bl^kitach wykqpana [13]. Дзякуючы згаданаму прыёму, кожны верш А. Лянгэ раскрывае дз1восы, якв\п поунщца навакольны свет. Ад чытача патрабуецца толью здольнасць ix зауважаць. 3 нечаканага боку паустаюць у na33ii А. Лянгэ i шшыя вобразы, на першы погляд таксама традыцыйныя. Напрыклад, дрэва можа набываць дынамжу большую, чым наратар. Так сталася з вобразам клёна, як-i праходзщь праз большасць вершау цыкла «Sielanki». У параунанш з клёнам, вобраз л1рычнага героя-апавядальнжа давол1 невыразны, бо увесь час зл1ваецца з аутарам. А клён яшчэ выконвае i мноства щэйна-мастацюх функций, у той час як л'.рычны герой - усяго тольк1 апавядальшк. Клён выступае не тольш у рол! свосасаб'нвай дэкарацьн, на фоне якой разгортваюцца усе падзев але становщца цэнтрам мастацка-эстэтычнай прасторы вершаванага цыкла. Акрамя таго ён сшвшпзуе крынщу натхнення, мудрасф, маральнас1н, урэшце рэшт - крынщу творчасц1. Нездарма л1рычны герой (аутар) npocinb у клёна: Gdybys dal mi stary klonie, Piers i glos pasikonika I патвдп^ ich harmonic, Cudnaz bylaby muzyka! Daj mi stary - dobry klonie, Tak^moc i takie echo! Ja ci 1акд piesn zadzwoni?, Ze pod kazd^zabrzmi strzeeha [14]. TaxiM чынам, клён у А. Лянгэ - амвалмастацтва. I тут мы можам зноу зауважыць, што для паэта вель\п б.шзкая эстэтыка рамантызму, якая каранялп глыбока у зям.'п (народная творчасць), a CBaiM голлем сягае неба (свабода выяулення, }рацыянальнасць, пазачасавасць). Цшавы эксперымент (вытрыманы амаль што у духу рамантызму) праводзщь А. Лянгэ i з персатфжацыяй дрэва: спачатку клён набывае дар мовы, пасля становища суразмоуцам л1рычнага героя i, нарэшце, выцясняе яго у цень аутара, а сам займае вызваченае месца. Наступны эксперымент паэта, як-i Ha3ipaeM у згаданым цыкле, звязаны з цалкам новай штэрпрэтацыяй традыцыйнага жанру щылн. Прыгадаем, што у назве цыкла - «Sielanki (Plein-Air)» - ёсць удакладненне, пададзенае у дужках, на яюм акцэнтуецца большая в1зуальная увага, чым Brusevich Л. A. Tradition and innovation in the poetry of Antony Lange (P. 6-12)

7 3 (165), 2013 ISSN на першым слове, што вызначае яго жанравую прыналежнасць. Аднак звернем спачатку увагу на першую частку назвы. Sielanka Одьипя) паводле «Паэтычнага слоушка» В. Рагойшы - «невялта ;прычны твор, у яшм падаецца малюнак чароунай прыроды, што супрацьпастауляецца цяжкаму чалавечаму жыццю, або малюецца шчасл1вае i MipHae жыццё простых людзей на лоне прыроды» [15, с. 261]. На першы погляд, А. Лянгэ шбыта не адыходзщь ад абвешчаных жанравых рамак. У «1дыл1ях» ёсць i маляушчае anicahhe наваколля, i «шчаошвае жыццё на лоне прыроды» (геройапавядальшк, прынама, выглядае шчасл1вым), i паказ нялёгкага жыцця селянша: Razny, chociaz niewesoly, Idzie brozd^ i powraca I pogania swoje wofy. Skrori mu potem zlewa praca [16]. Прауда, усе гэтыя рысы не прысутшчаюць у межах кожнага верша. Гэта значыць, у цыкле ёсць асобныя вершы з апюаннем маляушчага пейзажу, ёсць вершы пра сялянскую працу, але па-за цыклам шводны з ix нельга было б акрэслщь як щылто. Разам з тым, кожны верш мог бы свабодна юнаваць па-за цыклам. Аднак толью супольна яны ствараюць сапраудную щылно (ад лац. idyllium - 'малюнак'), цэласную карцшу, дзе кожны верш - асобны яе эшзод. Таму зуам не выпадкова аутар уводзщь нел^таратурпы тэрмш «Plein-Air» (ад франц. plein air - 'адкрытае паветра'), што абазначае жывашс на адкрытым паветры - творчы метад, як! «дазваляе перадаць у карщне багацце i разнастайнасць градацый колеру, каляровых ценяу, нюансау, абумоуленых уздзеяннем сонечнага святла i станам атмасферы» [17, с. 423]. Так1м чынам, мы наз1раем чарговы эксперымент у na33ii А. Лянгэ: праз выкарыстанне творчага метаду выяуленчага мастацтва у вербальным мастацтве робщца спроба аб'яднання гэтых двух вщау. Таю прынцып падачы матэрыялу нагадвае яшчэ i прыём кадравай пабудовы твора, Kani толью «рух» асобных эшзодау дазваляе бачыць цэласную карцшу, задуманую аутарам. На з'яуленне дадзенага прыёму пауплывау юнематограф, а выкарыстоуваць яго шырока тсьменнш пачал1 толькл у перыяд м1жваеннага дваццащгоддзя. Акрамя эксперымента з «в1зуал1зацыяй» сваей na33ii, А. Лянгэ клапощцца яшчэ i аб запам1палы1ым гукавым афармленн1 вершау. I рэч тут щзе не стольк1 аб гука- ui шумаперайманн1 (хаця i такая форматворчасць знаходзщь пачэснае месца у творчасц1 А. Лянгэ), кольк1 аб татальнай метафарызацьн звычайных прыродных гукау. Вось як, напрыклад, паэт перадае цвырканне у траве KOHiKa: Ach, jak placze - jak zawodzi, Zrywa serce swe sieroce, Skrzydelkami takty godzi: Smutnez jego dni a noce! I powietrzn^ tori przebija Namis tnosci% ogniem, szalem Niespokojna melodyja Niewidzialnem wstrz^sa cialem [14]. Гэтыя два чатырохрадкоу1 -тольк1 невялжая частка айсберга нязвыклых мастацклх сродкау, з дапамогай яюх А. Лянгэ aniceae самыя звыклыя гук1. Не менш арыг1нальна паэт перадае шум дрэу. Па-першае, ён старанна падб1рае так1я словы, яюя б ceaim гучаннем нагадвал1 шэлест jiicrotbi, па-другое, стараецца ужываць пауторы гэтых слоу, чым узмацняе эфект ад шумапераймання (Szumi^. - szumi^ - szumi^ drzewa // Szumem dziwnej melancholii [18]), па-трэцяе, перадае свае уражанне ад пачутага, выкарыстоуваючы музыкальную тэрм!налопю i тым самым канчаткова сцвярджае еднасць вербальнага мастацтва з музыкай: Sluchaj, со to za kantata! Те adagia, pianta, larga, Dolorosa i irata: Szmer - i szept - i Iza - i skarga! [18]. Працытаваныя радю яскрава сведчаць i пра згаданы вышэй творчы «касмапал1тызм» паэта. Бо кшп 1тальянск1я словы «adagia» i «larga» ужываюцца перш за усё як спецыяльныя тэрм1ны, што абазначаюць «марудны» i «вельм1 марудны» тэмп у музыцы, то астатняя 1тальянская лекс1ка (pianta, dolorosa, irata) выкарыстоуваецца А. Лянгэ для стварэння адмысловых паралелей па,\пж песняй дрэу i 1тальянск1м музычна-драматычным мастацтвам, бо, як вядома, Ггашя - радз1ма шматл1к1х музычных жанрау. Прауда, «касмапал1тызм» аутара «1дыл1Й», як гэта не парадаксальна, адначасова становища увасабленнем патрыятызму: гую i фарбы роднай прыроды.шрычнаму герою уяуляюцца не горшым1 за еурапейскае мастацтва, а вандроую па свеце могуць падацца не TaKiMi ц1кавы,\н, як Brusevich А.А.. brusevich@tut.by

8 12 «Веаик Гродзенскага дзяржаупага ynieepcimsma шн Яны Купалы. Серый 3. Фишогш. ПедигогЫа. Г/сшиогш» cy'iipanne польсюх краявщау, бо цэнтр свету, а нават i Сусвету, менавпа тут, на радз!ме. Зрэшты, патмя А. Лянгэ даво.'п складаная, каб рабщь з яе нейюя адназначныя высновы. Можна зауважыць толью тое, што своеасабл1вым «цэнтрам» паступова, ni нават мэтанаюравана, становяцца свядомасць i душа л1рычнага героя, пад маскай якога крыецца сам аутар. Таму, вандруючы з im па розных месцах, знаёмячыся з розным! культурам!, чытач насамрэч вандруе па унутраных прасторах А. Лянгэ. Падагульняючы вышэй сказанае, можна зрабщь наступныя высновы: 1) ппэч\я А. Лянгэ уяуляе сабой с!нтэз традыцыйных рысау, характэрных для лтаратуры папярэдн!х эпох, у прыватнасщ, рамантызму, i новых мастацка-стылявых тэндэнцый, уласц!вых мадэрн!зму; 2) сярод традыцый, на як!я абашрауся А. Лянгэ, важнае месца займае «л!цв!нская» рамантычная традыцыя, закладзеная А. М!цкев!чам; 3) наватарства А. Лянгэ як паэта-мадэршста выявшася не тольк! у творчым асваенн! экзатычных культурна-ф!ласофск!х парадыгмау, але перш за усё у пошуках новых магчымасцей слова, выкарыстанн! розных сэнсавых адценняу, imkhehhi да гармони пам!ж гучаннем верша i яго «в!зуальным» зместам. СП 1С ШТАРАТУРЫ 1. Machalski, F. Orientalizm Antoniego" Langego / F. Machalski. - Tarnopol : Podolskie Towarzystwo Przyjaciol Nauk w Tarnopolu, s. 2. Szymanska, B. Poeta i nieznane. Pogl^dy filozoficzne Antoniego Langego / B. Szymariska. - Wroclaw : PAN, s. 3. Wojciechowski, P. Logos, byt, harmonia. Antoniego Langego czytanie kultury / P. Wojciechowski. - Lublin : Norbertinum, s. 4. Хорее, В.А. Польская литература XX века / В.А. Хорев. - М. : Индрик, с. 5. Абдуллабекова, Г.Г. Современная польская литература : учеб. пособие / Г.Г. Абдуллабекова - Баку : БСУ, с. 6. Нахлш. Я. «Dusza z tych p t wyrwana»: д1ялектика дуин/тша в noe3iy Антошя Лянге / Я. 1!ахл1к // Проблеми слов'янознавства Вии С Lange, A. Powiesc о planetniku [Elektronowy zasob] / A. Lange. - Tryb dost^pu : org/wiki/powie%c5%9b%c4%87_o_p%c5%82anetniku. - Data dost?pu : Mickiewicz, A. Dziela : w XVII t. / A. Mickiewicz. - Warszawa : Czytelnik, Т. I s. 9. Шейн, П. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-западного края : в 3 т. / П. Шейн. - СПб.: Типография Император. Акад. наук, Т.З с. 10. Ершов, П. Конек-Горбунок / П. Ершов. -М. : Художественная литература, с. 11. Як1мов1ч, А. Выбраныя творы : у 2 т. / А. Яюмов1ч. - Мшск : Беларусь, Т. 1 : Апавяданш, казю с. 12. Lange, A. Na Switezi [Elektronowy zasob] / A. Lange. - Tryb dost^pu : Na_%C5%9Awitezi. - Data dost^pu : Lange, A. Na okolo mur zieleni... [Elektronowy zasob] / A. Lange. - Tryb dost<?pu: org/wiki/na_oko%c5%82o_mur_zieieni... - Data dosttjpu : Lange, A. Milczcie, milczcie! moje ptaki... [Elektronowy zasob] / A. Lange. - Tryb dost?pu : http.7/ pi.wikisource.org/wiki/milczcie,_milczcie!_mojej)taki... - Data dost?pu : Рагойша, В.П. Паэтычны слоушк / В.П. Рагойша. - Мшск : Выш. шк., с. 16. Lange, A. Na roli [Elektronowy zasob] / A. Lange. - Tryb dost?pu : Na roli. - Data dost pu : Шунейка, Я.Ф. Пленэр / Я.Ф. Шунейка//'Беларус. энцыкл. :у 18т.-М'нск,2001.-Т. 12.-С Lange, A. Slonce zeszlo z niebios szczytu... [Elektronowy zasob] / A. Lange. - Tryb dostgpu : pl.wikisource.org/wiki/s%c5%82o%c5%84ce_zesz%c5%82o_z_niebios_szczytu... - Data dost^pu: Пастушу у рэдакцыю Antony Lange was a leading figure in Polish literature at the end of the XIX - beginning the XX century. On the one hand the poet carried on romantic traditions which were set up by Adam Mitskevich and on the other hand his oeuvre gathered those streaks and forms which had become the solid basis of the European modernism a little later. Antony Lange as a true experimenter approved himself from the first pages of the twovolume "Poetry" - his first book which was issued in Krakow at the end of the XIX century and had become a true literature fact for the next century. The most interesting experiments of the Polish writer are connected with the synthesis of the national and foreign traditions and mostly exotic ones. The poet was looking for the new opportunities of the word all the right time using it different meanings. He tried to find harmony between the phonation of the poem and it "visual" content. In the article considers the most unique artistic qualities the works of Antony Lange. The results of the research can be used in educational process in courses of the history of Polish literature, and also in special courses on historical and theoretical poetics. Keywords: romanticism, modernism, tradition, innovation, artistic experiment, synthesis.