Orzełek Hieraaetus pennatus (J.F. Gmelin, 1788)

Transkrypt

1 Orzełek Hieraaetus pennatus (J.F. Gmelin, 1788) Synonimy: Orzeł włochaty, Aquila pennata, Falco pennatus Muchaxo/Flickr.com Na Lubelszczyźnie spotykany był nieopodal kolonii susłów. Poza terenami nizinnymi zasiedlał także pogórza i góry, np. Bieszczady. We wschodniej części Europy gnieździ się zwykle na skraju lasów położonych na mokradłach, rzadziej w lasostepie lub wewnątrz rozległych lasów, zaś na południu w dużych i zwartych lasach sosnowych, rzadziej w niewielkich lasach rosnących w krajobrazie rolniczym. Gniazduje do wysokości 2400 m n.p.m. Elementy biologii rozrodu Status w Polsce Skrajnie nieliczny lęgowy na wschodzie kraju, liczebność oceniana się na 5 10 par. Pewne miejsce gniazdowania znajdowały się na północnym Podlasiu, zwłaszcza w Puszczy Białowieskiej i Bagnach Biebrzańskich, Na Pojezierzu Łęczyńsko Włodawskim, Roztoczu i w Bieszczadach. Od około 20 lat brak niezbitych dowodów gniazdowania. Nieregularność gniazdowania wynika z położenia naszego kraju na skraju zasięgu lęgowego. Występowanie i taksonomia Zasiedla Europę południową półwysep Pirenejski po północno wschodnią Francję i Baleary oraz Europę południowo wschodnią, jak również Bałkany, Węgry, Słowację, Polskę, Białoruś, Ukrainę oraz południową część europejskiej części Rosji. Ponadto występuje w Afryce oraz środkowej i południowej Azji. Europejska populacja oceniana jest na par, najliczniej gnieździ się w Hiszpanii par, Rosji par, Turcji par, Francji par. Gatunek monotypowy. Siedlisko lęgowe W Polsce spotykany był na skraju starych drzewostanów liściastych i mie sza nych, stykających się z te re na mi otwartymi polanami, polami i łąkami, nie użyt ka mi, zwykle podmokłymi lub wilgotnymi na których ptaki żerują. System rozrodczy Gatunek monogamiczny, pary tworzą się zapewne na wiele lat, ale wynika to ra czej z przywiązania ptaków do miejsca lęgowego. W Hiszpanii zmiana partnerów następowała u 10 15% lokalnej populacji. Obserwowano polygynię, gdzie druga samica przynosiła materiał na gniazdo, jak i pomagała w wysiadywaniu jaj, ale nie karmiła piskląt. Do kojarzenia par dochodzi zwykle przed rozpoczęciem sezonu lęgowego, ale obserwowano osobniki formujące parę nawet pod jego koniec. Doj rza łość płcio wa Najwcześniej do lęgu przystępują ptaki w trzecim roku życia. Fenologia lęgów Do lęgów przystępują w 3 4 tygodnie po przylocie. Okres lęgowy trwa od końca kwietnia/ 549

2 Wkrótce po powrocie z zimowisk ptaki przystępują do zalotów. Wykonują pojedynczo lub w parze loty godowe, podczas których ptaki spiralnie wznoszą się do góry i krążą wysoko nad rewirem (nawet do 800 m nad ziemią), następnie jeden z nich ze złożonymi skrzydłami pikuje w dół i intensywnie nawołując i ponownie wzbija się w górę. W czasie lotu ptaki przychylają się z boku na bok. Czynność tę mogą wykonywać wielokrotnie, niekiedy nawet przez 30 minut. początku maja do końca sierpnia. Jaja składane są w połowie maja; w Hiszpanii szczyt składania jaj przypadał na trzecią dekadę kwietnia. Młode wylatują z gniazda pod koniec lipca i na początku kwietnia. Gniazdo z pełnym zniesieniem ( Vasily Vishnevsky) Liczba lęgów Orzełki wyprowadzają jeden lęg w roku, brak wiadomości o powtarzaniu lęgów w przy pad ku jego utraty. Terytorializm Gniaz da w opty mal nych warunkach znajdują się 1 4 km od siebie, zazwyczaj jednak około 2 km, ale sporadycznie ptaki mogą gniazdować m od siebie; w Hiszpanii m. Terytorium gniazdowe jest niewielkie m wokół gniazda, ale łowieckie 5 6 km. W Puszczy Białowieskiej zagęszczenie wynosiło około 0,6 p/100 km 2 ; w Rosji jest znacznie wyższe, np. na 4 km 2 znaleziono 5 gniazd; w Hiszpanii do 46 p/100 km 2. Gniazdo Lokalizacja Gniazdo buduje na drzewie, zwykle w górnej części korony, rzadko na stromej skale lub urwisku (zwykle gdy brak od po wied nich drzew, Lot tokowy (Cramp 2004) np. w Maroko). Znajduje się ono zazwyczaj przy pniu głównym lub w rozwidleniu pnia głównego. Para zwykle posiada na terytorium więcej niż jedno gniazdo, ale z reguły użytkuje to samo przez wiele lat z rzędu (rekordowo przez 20 lat). Chętnie zakłada gniazda w ko lo niach czapli, jak również zajmuje gniazda innych ptaków szponiastych (kanie, myszołowy, orliki, jastrzębie). Trzy gniazda znalezione w Puszczy Bia ło wie skiej znajdowały się w lasach łęgowych i grądowych, a umieszczone były na olszy, lipie i dębie; w europejskiej części Rosji gniazda znajdowały się przeważnie na drzewach iglastych, w przypadku ich braku na wszystkich innych gatunkach drzew; w części azjatyckiej głównie na topolach, modrzewiach i sosnach; w Hiszpanii głównie na sosnach, rzadziej dębach korkowych i bukach oraz eukaliptusach. W wyjątkowych wypadkach może zasiedlać stare gniazda kani czarnej, gadożera, bociana czarnego, gołębiarza, myszołowa, orlika krzykliwego i grubodziobego. Gniazda znajdują się nie dalej jak 500 m od brzegu lasu, jednak najczęściej m. Kształt Okrągłe lub owalne z niewielkim zagłębieniem pośrodku, z upływem czasu staje się prawie płaskie. Konstrukcja W podstawie znajdują się grube patyki i gałęzie (do 2 cm średnicy), które stopniowo do wnętrza gniazda stają się coraz cieńsze, wyściółka złożona jest z traw, mchu, darni, łyka, suchych traw i liści. W trakcie wysiadywania i wy cho wu młodych do gniazda przynoszone są zielone gałązki (zarówno drzew liściastych, jak i iglastych) oraz świeża roślinność tra wia sta i liście. Najwięcej zielonych części donoszonych jest w trakcie 550

3 wysiadywania jaj. Gałęzie łamane są wprost na drzewie, jak również zbierane na ziemi. Stare gniazda zawierają sporo zgniłych gałęzi i darni. Czas budowy i udział płci Oboje rodzice budują nowe gniazdo lub poprawiają stare, ale znacznie większy udział ma samica. Budowa nowego gniazda trwa około 2 tygodni. Wysokość nad ziemią Gniazdo znajduje się na wysokości 5 27 metrów, przeważnie 8 15 m; na stepie na niskich krzewach 1 2 m nad ziemią; Hiszpania 12,5 m (6 25, n=15); Rosja region Ałtajsko Sajański 10 m (4 20, n=76). Wymiary Średnica zewnętrzna 90 cm (55 120, maks. 250 cm); średnica wewnętrzna 23 cm (15 33); wy sokość cm (rekordowe 170 cm); głębokość 6 cm (2 13). Stare gniazda mogą być znacznie więk sze. Gniazdo z młodymi ( J.P. Fuentes/photaki.com) Młode przed wylotem z gniazda ( Juan Lacruz/Flickr.com) Jaja Kształt Różnobiegunowe, pękate, o wyższym i szerszym biegunie. Tekstura Skorupka jest drobno i średnioziarnista, w dotyku nierówna, niekiedy na jajach po ja 551

4 pow. ok. 40x Józef Hordowski 552

5 Juan Lacruz/Flickr.com Barwa rysunku Plamy są brązowo żół ta we, brązowoczarne. Trafiają się jaja z mocnymi bladoczerwonymi plamami lub całkowicie białe. Plamy podpowierzchniowe Plamy głębokie są fioletowoszare, czasami prawie niewidoczne. Identyfikacja lęgu Wygląd gniazda, jego konstrukcja, jak i cały lęg są podobne do innych gatunków ptaków szponiastych tej wielkości. Pod gniazdem mogą leżeć pióra z pierzących się ptaków i wówczas można pokusić się o oznaczenie lęgu, choć zmienność ubarwienia dorosłych utrudnia identyfikację. Typowe białe jaja, podobne są do jaj gołębiarza, bielika lub gadożera. Potwierdzeniem identyfiwia ją się wapniste grudy i bruzdy; prześwituje niebieskawozielono. Połysk Jaja są prawie bez połysku, ale w miarę wysiadywania stają się bardziej błyszczące, zwłaszcza w ostatniej jej fazie. Pory Są wyraźnie widoczne, duże, zwykle okrągłe lub eliptyczne, Barwa tła skorupki Tło jest białe ze słabym niebieskawozielonym lub zielonkawym odcieniem. Rysunek Rysunek na skorupce jest bardzo zmienny: od czysto białych skorupek lub jaj pokrytych niewielką ilością kresek i kro pek po jaj z rozle głymi plamami i namazami pokrywającymi jeden z biegunów lub prawie całe tło. Poza tym plamkowanie na jajach pochodzi często od zielo nych liści, które za le ga ją na dnie gniazda lub od wysiadującej samicy. Oomorfometria długość (A) 55,0 mm (50,0 62,2) szerokość (B) 45,0 m (39,6 50,0) ciężar (G) 62,0 g (50 68,4) ciężar skorupki (g) 5,01 g (4,0 7,06) grubość skorupki (d) 0,35 mm objętość (V) 57,5 cm 3 powierzchnia skorupki (O) 71,6 cm 2 obwód duży (U) 157,5 mm obwód mały (u) 141,3 mm współczynnik kształtu k 1,22 współczynnik e 1,17 przybliżona liczba porów 8700 stosunek masy skorupki do ciężaru jaja 10,4% stosunek masy jaja do ciężaru samicy 2,8% stosunek masy przeciętnego lęgu do ciężaru samicy 5,5% największe jaja 62,2 x 46,3; 60,7 x 50,0 mm 61,9 x 48,3; 59,2 x 48,6 mm najmniejsze jaja 50,0 x 46,0; 54,3 x 39,6 mm 51,5 x 41,9; 53,8 x 41,3 mm Wielkość zniesienia 2 jaja (1 3). Europa/Azja 1 jajo x 7%, 2 x 86%, 3 jaja x 7% (n=43). Interwał Jaja składane są w odstępach 2 4 dniowych. Okres inkubacji Trwa dni. Udział płci Wysiaduje samica, rzadko zastępuje ją samiec. Samica sama poszukuje po ży wie nia lub karmi ją samiec (różne dane). Po rozpoczęciu wysiadywania samica zaczyna pierzyć lotki. Początek wysiadywania Rozpoczyna się po zniesieniu pierwszego jaja. 553

6 Zmienność geograficzna jaj Kraj N długość x szerokość Afryka płd ,6 x 44,0 Hiszpania/Maroko 65 54,30 x 43,62 Hiszpania ,73 x 44,26 Rosja Wołga, Ural 9 54,3 x 44,3 Rosja rejon Ałtajsko Sajański 17 56,55 x 46,89 Ukraina Humań 97 56,4 x 45,6 Ukraina 43 56,3 x 45,4 Uz be ki stan 35 58,28 x 45,69 kacji może być praktycznie tylko obserwacja ptaków dorosłych na gnieździe. Młode Typ gniazdowy Pisklęta są gniazdownikami niewłaściwymi. Klucie Wykluwają się asynchronicznie, w ciągu 2 3 dni. Zachowanie piskląt Pisklęta klują się półślepe i przez pierwsze kilka dni leżą w bezruchu ogrzewane przez samicę. Wzrost i rozwój Pisklętom pokarm podawany jest do 20 dnia, mniej więcej po 25 dniu młode same rozrywają zdobycz, a po 35 dniach młode zaczynają ćwiczyć skrzydła. Opuszczają gniazdo po dniach (rzadko do 63 dni), a samodzielne stają się po następnych 2 4 tygodniach. Młode pozostają z dorosłymi przez kilka tygodni po wy lo cie z gniazda. Lotki zaczynają wyrastać około 10 dnia, po 40 dniach ciało jest w pełni opierzone; po dniach młode rozpoczynają spacery po okolicznych gałęziach. Ubarwienie puchowe Pierwszy, jak i drugi puch jest zmienny, od białego po szary i rudobrązowy, albo rdzawobrązowy. Tęczówka jest ciemnoszara, dziób czarny na końcu, u pod sta wy z niebieskim za bar wie niem, stopniowo staje się żółty; woskówka i zajady są zie lo no sza re, nogi mają żółte, zaś pazury czarne. Wymiary Ciężar świeżo wyklutych pullus wynosi około 46 g. Opieka rodzicielska Zachowania rodzicielskie Młodymi opiekują się oboje rodzice. Przez Zmienność geograficzna zniesień Kraj N x Hiszpania Katalonia 23 1,96 Hiszpania Avilla 49 1,78 Rosja Ural, Syberia 30 2,0 Ukraina 16 2,06 Uzbekistan 30 1,87 pierwsze 1,5 2,5 tygodnia samica % czasu przebywa w gnieździe, a pokarm do star cza samiec. Później oboje karmią młode. Efektywność lęgów Produkcja młodych wynosi 1,4 1,5 młodego/ parę x rok. Często starsze pisklę zabija młodsze, ale jest to tzw. fakultatywny kainizm, i nie zawsze ataki prowadzą do śmierci młodszego pisklęcia. Stałe zaś nękanie prowadzi zwykle do śmierci głodowej. Zachowanie rodziców przy gnieździe Zwykle samica z daleka schodzi z gniazda przed zbliżającym się obserwatorem. Następnie w pewnej odległości krąży w powietrzu. Niekiedy dołącza do niej samiec. Źródła informacji Bosch J Fenologia y parametros reproductivos del Aguililla Calzada Hieraaetus pennatus en Cataluna central. Ardeola 50: Bosch J., Borras A., Freixas J Nesting habitat selection of Booted Eagle Hieraaetus pennatus in central Catalonia. Ardeola 52, 2: Carlon J Response of Booted Eagles to human disturbance. British Birds, 89: Garcia Dios I.S., Vinuela J Efecto de la gestion forestal sobre el exito reproductor del Aguililla Calzada Hieraaetus pennatus en el valle del Tietar. Ardeola 47: García Dios I.S Aguililla calzada Hieraaetus pennatus. [w:] Enciclopedia Virtual de los Vertebrados Españoles. Salvador, A., Bautista, L. M. (red.). Museo Nacional de Ciencias Naturales, Madrid. Karyakin I The Booted Eagle in the Volga Region,Ural and Siberia, Russia. Raptor Research, 9: Martinez Lopez E., Gonzalez C., Calvo J.F Cooperativen Nesting by a trio of Booted Eagles (Hieraaetus pennatus). J. Raptor Res. 39, 1: Martínez J.E., Pagán I., Calvo J. F Interannual variations of reproductive parameters in a booted eagle (Hieraaetus pennatus) population: the influence of density and laying date. J. Orn. 147, 4: Pugacewicz E Występowanie orzełka włochatego (Hieraaetus pennatus) w polskiej części Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 34: Sikora A Orzełek Aquila pennata. [w:] Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.) Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą ptasią. ss GIOŚ, Warszawa. Suarez S., Balbontin J. Ferrer M Nesting habitat selection by booted eagles (Hieraaetus pennatus) and implication for management. J. Appl. Ecol. 37: