ZAŁĄCZNIK NR. 1 MATERIAŁY INFORMACYJNE DO WARSZTATÓW OCHRONA BOCIANA BIAŁEGO (Ciconia ciconia)

Transkrypt

1 Ośrodek Działań Ekologicznych Źródła Oddział w Warszawie Al. Niepodległości Warszawa ZAŁĄCZNIK NR. 1 MATERIAŁY INFORMACYJNE DO WARSZTATÓW OCHRONA BOCIANA BIAŁEGO (Ciconia ciconia) 1. Ogólne informacje na temat gatunku: a. Opis gatunku: Bocian biały Ciconia ciconia to ptak z rzędu brodzących i rodziny bocianowatych, o wysokości ok. 80 cm, długości ciała cm, rozpiętości skrzydeł cm i długości dzioba cm. Dorosły ptak waży 2,5 4,4 kg, jest biały z czarnymi lotkami, a dziób i nogi mają kolor czerwony. Dziób i nogi u ptaków młodych są czarne, czerwony kolor pojawia się po kilku miesiącach życia. Samica i samiec są jednakowo ubarwione, samce są jedynie nieco większe i cięższe od samic. Obie płci odzywają się poprzez charakterystyczne klekotanie dziobem. Młode odzywają się, jakby chrząkały, bekały lub syczały. Bociany białe żyją średnio 8 9 lat (wyjątkowo do 25 lat). Występuje na obszarze całego kraju, jego gniazda znajdowane są nawet na wysokości do 800 m n.p.m. b. Okres lęgowy: Po raz pierwszy do lęgów bociany przystępują w 4 lub 5 roku życia. Gniazda złożone z patyków różnej wielkości z dodatkiem darni, słomy, siana, sierści, gazet, szmat i sznurków budowane są przez obojga partnerów. Gniazda zakładane są na słupach linii energetycznych (ponad 60 % par w Polsce), na budynkach i na drzewach. Gniazda są wykorzystywane przez wiele lat, a każdego roku są rozbudowywane. Przeciętne gniazdo ma średnice 1,0 1,5 m, wysokość 0,5 2,0 m. Masa starego gniazda może przekraczać tonę. Z zimowisk bociany przylatują od połowy marca do połowy maja. Nie jest to prawdą, że bociany białe są wierne przez całe życie jednemu partnerowi, raczej należy przypuszczać, że jest to przywiązanie do gniazda. Ptaki te mają tylko jeden lęg w sezonie. W końcu kwietnia lub w maju samice składają 3 4, rzadko 6 jaj, w odstępach h. Wysiadywanie trwa od dni, następnie młode karmione są przez obojga rodziców i pozostają w gnieździe przez dni. Potem młode ptaki karmione są przez rodziców jeszcze 2 3 tygodnie poza gniazdem. c. Zachowanie: Bocian biały prowadzi dzienny tryb życia. Bociany są terytorialne samce i samice walczą o miejsce do gniazdowania. Gniazduje zazwyczaj pojedynczo, czasem w rejonach zasobnych w pokarm tworzone są tzw. kolonie bocianie. Bociany spędzają w Polsce około 5 miesięcy, po czym odlatują na zimowiska w ostatniej dekadzie sierpnia. Przed odlotem dorosłe ptaki zbierają się na łąkach lub w dolinach rzek w tzw. sejmiki bocianie, wspólnie wtedy żerują i odpoczywają. Przelot na zimowiska europejskich ptaków odbywa się dwiema trasami. Ptaki z Europy zachodniej lecą do Afryki przez Gibraltar, a z Europy wschodniej (w tym z Polski) i południowej przez Bosfor. Maksymalna długość trasy jaką przebywają bociany w drodze na zimowiska może przekroczyć km. Wyjątkowo pojedyncze osobniki zimują w Polsce. Na afrykańskie zimowiska ptaki docierają pod koniec września. Wędrówka powrotna bocianów rozpoczyna się pod koniec lutego. Młode, jeszcze niedojrzałe płciowo ptaki pozostają na zimowiskach, w Afryce na następny rok i na lęgowiska przylatują w trzecim roku życia. Naukowcom tak wiele aspektów biologii bociana białego udało się poznać poprzez znakowanie ich specjalnymi obrączkami. Wykorzystywana jest także metoda telemetrii satelitarnej. d. Ilość młodych: Bociany znoszą najczęściej 3 4 jaja, wyjątkowo do 6 jaj. Duża śmiertelność młodych powoduje, że bociany w Polsce odchowują najczęściej 3 lub 2 młode. Rzadziej 1

2 wychowywane jest jedno, cztery czy pięć młodych w ciągu jednego sezonu. Odchowanie 6 piskląt jest przypadkiem niezwykle rzadkim. e. Wielkość populacji bocianów w powiecie wołomińskim na tle populacji województwa i całego kraju: Według danych z 2004 roku w Polsce było par bociana białego. Na terenie województwa mazowieckiego liczebność bociana białego wynosiła 7142 pary. Powiat wołomiński zamieszkiwało 211 par bociana białego (3 % populacji województwa i 0,4 % populacji krajowej). Zagęszczenie, czyli liczbę par na 100 km 2 obrazuje wykres 1. Zagęszczenie par bociana białego zagęszczenie [pary/100 km2] Polska Województwo Mazowieckie Powiat Wołomiński Zagęszczenie bociana białego w powiecie wołomińskim (22,0 par/ 100 km 2 ) jest wyższe niż zagęszczenie dla województwa mazowieckiego (20,1 par/100 km 2 ) oraz dla Polski (16,8 par/100 km 2 ). W latach liczebność światowej populacji lęgowej bociana oceniono na par, z czego gniazdowało w Polsce. Poza Polską najwięcej bocianów gniazdowało w tym okresie w Hiszpanii ( par), na Ukrainie ( par), oraz na Białorusi ( par), Litwie ( par) i Łotwie ( par). W niektórych krajach europejskich bociany białe są nieliczne lub w ogóle nie występują. W Belgii gatunek ten wymarł w 1985 roku, a w Danii żyje zaledwie 6 par lęgowych bociana białego. Polska populacja bociana białego stanowi ok. 25 % populacji europejskiej. Tak więc, co czwarty bocian na świecie zamieszkuje i rozmnaża się w Polsce. f. Środowisko występowania: Bocian biały zakłada gniazda w obrębie lub sąsiedztwie osad ludzkich, pojedyncze gniazda położone są z dala od ludzi. Pokarmu poszukuje na terenach otwartych - łąkach, pastwiskach, w wodach płynących lub stojących oraz na polach. g. Pokarm: bocian jest mało wyspecjalizowanym drapieżnikiem. W skład jego diety wchodzą zwierzęta, które wyszukuje na ziemi lub w płytkiej wodzie. W skład jego diety wchodzą: owady (pasikoniki, szarańcze i chrząszcze), drobne ssaki (myszy, norniki, krety), dżdżownice, pijawki, płazy, jaszczurki, węże, mięczaki (głównie ślimaki) i niekiedy ryby, padlina oraz pisklęta i jaja ptaków budujących gniazda na ziemi. Skład pokarmu zmienia się w zależności od rejonu, pory roku i panujących warunków, w tym pogody. Żaby są ważnym składnikiem diety tylko na przedwiośniu, gdy owady i gryzonie są jeszcze nieliczne, a płazy przystępują do godów. Podczas zimowania, w Afryce, głównym pokarmem są owady (szarańcza i inne prostoskrzydłe). W trakcie wychowywania piskląt para dorosłych bocianów żeruje przy przeciętnej obfitości pokarmu do 10 godzin dziennie i dostarcza potomstwu w tym czasie ok. 3 kg pożywienia. Z szacunkowych obliczeń wynika, że gdyby pisklę bociana było karmione przez cały okres przebywania w gnieździe tylko jednym rodzajem pokarmu to zjadłoby ono np kg dżdżownic lub kg żab lub kg drobnych gryzoni. Skład bocianiej diety naukowcy poznają dzięki analizowaniu wypluwek, czyli niestrawionych resztek pokarmu które bocian zwraca od h po spożyciu posiłku. 2

3 2. Bocian jako gatunek parasolowy a. Gatunek parasolowy (umbrella species), to gatunek (najczęściej łatwy do zauważenia, obecny w świadomości społecznej, "priorytetowy" z jakiegokolwiek punktu widzenia), którego ochrona automatycznie pociąga za sobą ochronę wielu innych, zazwyczaj mniej efektownych i mniej "charyzmatycznych" zwierząt i roślin. b. Dla zachowania populacji bociana białego konieczne jest utrzymanie siedlisk stanowiących żerowiska tych ptaków. Do tych obszarów należą: podmokłe łąki, ekstensywnie użytkowane pastwiska, oczka wodne oraz fragmenty naturalnych dolin rzecznych. Tereny te są niezbędne również dla wielu innych grup zwierząt takich jak: ptaki wodno błotne (żuraw, czajka, kszyk), płazy, gady, owady (pasikoniki, ważki, motyle), a także ssaki (wydry, bobry, zające, sarny) i wiele innych. c. Obszary niezbędne dla utrzymania populacji bociana białego spełniają wiele innych, ważnych dla człowieka funkcji. Niezabudowane tereny otwarte pełnią funkcję naturalnych polderów, przyczyniając się do ochrony przeciwpowodziowej. Ponadto obszary te retencjonują wodę, której niedobór odczuwamy w okresach suszy. Obszary położone w sąsiedztwie zbiorników wodnych lub rzek stanowią strefy buforowe wychwytując spływające do wód niebezpieczne substancje. Poprzez zapewnienie trwałości żerowisk bociana białego przyczyniamy się do zwiększenia bioróżnorodności obszarów rolniczych. Nie można pominąć również estetycznych, rekreacyjnych i edukacyjnych funkcji tych obszarów. 3. Zagrożenia bociana sposoby ich identyfikacji i eliminowania: Do najważniejszych zagrożeń bociana białego w Polsce należą: a. Zmniejszenie się powierzchni żerowisk i ilości ofiar w wyniku obniżania się poziomu wód gruntowych, melioracji, regulacji rzek, niewłaściwego zagospodarowywania dolin rzecznych czy zarastania. Niebezpieczne dla ptaków jest również stosowanie różnego rodzaju środków chemicznych w rolnictwie. b. Kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi i telefonicznymi c. Śmiertelność piskląt z powodu zaplątania w przynoszone do gniazd sznurki wykonane z tworzywa sztucznego d. Zmniejszenie ilości miejsc gniazdowych z powodu przebudowy dachów, likwidowania platform na słupach, zarastanie gniazd na drzewach itp. 4. Sposoby ochrony populacji bociana a. Ochrona gniazd Konstruowanie platform na słupach napowietrznych linii energetycznych lub stawianie wolnostojących słupów z platformami gniazdowymi Izolowanie przewodów elektrycznych przy słupach energetycznych Zastąpienie sznurków plastikowych, sznurkami wykonanymi z materiału podlegającego biodegradacji Renowacja gniazd np. zmniejszenie konstrukcji poprzez zrzucenie części gniazda, obcinanie pędów zasłaniających dolot do gniazd umieszczonych na drzewach b. Ochrona siedlisk Utrzymanie naturalnego systemu ekologicznego doliny łąki, starorzecza. Koszenie lub wypas łąk i pastwisk, tak by zachowały one charakter otwarty. Promowanie ekstensywnego rolnictwa i programów rolno środowiskowych. Unikanie osuszania użytków zielonych Zaniechanie zalesiania terenów otwartych i łąk Tworzenie użytków ekologicznych, a także wykup i dzierżawa terenów. 5. Opis akcji ochrony bociana w powiecie wołomińskim oraz informacje nt. konkursu na najciekawszy fotoreportaż Z życia bocianiej rodziny Akcja ochrony bociana w powiecie wołomińskim: w 2009 roku zostały zmodernizowane gniazda bocianie z terenu powiatu. Starostwo Powiatowe w Wołominie we współpracy z zakładami energetycznymi od dnia 30 września 2008 roku zleciło przebudowę 41 gniazd bocianich. Nowe 3

4 platformy zostały zamontowane w ok. 30 miejscowościach na terenie powiatu. W ramach kampanii prowadzone są działania edukacyjne warsztaty w szkołach na temat znaczenia i ochrony bociana białego. Ogłoszony został konkurs na reportaż fotograficzny Z życia bocianiej rodziny. 6. Porady, jak się zachować, w sytuacjach, gdy spotka się rannego ptaka, gdy osobnik zostanie porażony prądem, itp. Bocian biały jest w Polsce gatunkiem podlegającym ścisłej ochronie prawnej, dlatego też zabronione jest jego chwytanie i przetrzymywanie. Ustawa o ochronie przyrody dopuszcza natomiast chwytanie zwierząt rannych i osłabionych w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej i przemieszczania do ośrodka rehabilitacji. Ptaka należy więc zabierać ze środowiska jego występowania i przetrzymywać tylko wtedy kiedy interwencja człowieka jest niezbędna dla jego przeżycia. Osobniki ranne lub młode wyrzucone z gniazd można przetrzymywać tylko w związku z ich leczeniem i rehabilitacją - mogą to robić tylko instytucje posiadające pisemną zgodę na przetrzymywanie wydawane przez Ministra Środowiska. Fakt przetrzymywania bociana białego powinien być zgłoszony Regionalnemu Dyrektorowi Ochrony Środowiska, a jego leczenie powinno być prowadzone przez doświadczonego lekarza weterynarii. Co zrobić gdy? a. Znajdziemy osobnika rannego? W przypadku znalezienia osobnika rannego porady możemy szukać w Ptasim Azylu Warszawskiego ZOO (tel: ) lub w organizacjach pozarządowych, które zajmują się ochroną ptaków (np. Towarzystwo Przyrodnicze Bocian tel ). b. Zauważymy ptaka zaplątanego w sznurki używane do wiązania siana i słomy? W takiej sytuacji można spróbować ptaka uwolnić ze sznurków, najlepiej o pomoc poprosić strażaków, którym łatwiej będzie dotrzeć do wysoko umieszczonego gniazda. c. Znajdziemy pisklę wyrzucone z gniazda? Warto wiedzieć, że pisklęta wyrzucane są z gniazda przez rodziców, gdy przewidują one że nie poradzą sobie z odchowaniem młodych (za mało jest pokarmu). Sporadycznie zdarzają się przypadki wyrzucania piskląt, które są osłabione w wyniku zapasożycenia. Sposób postępowania z pisklętami wyrzuconymi z gniazda jest taki sam jak z osobnikami rannymi. d. Spadnie gniazdo? Gdy gniazdo z młodymi spadnie i ptakom uda się przeżyć, należy jak najszybciej zainstalować platformę lub gniazdo jak najbliżej miejsca, na którym było zbudowane to, które uległo zniszczeniu. Warto zwrócić uwagę na to, by na trasie dolotu do gniazda ptaki nie wpadały na napowietrzne linie energetyczne. e. Znalazłem bociana z obrączką? Należy odwiedzić stronę internetową Stacji Ornitologicznej Muzeum i Instytutu Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku i wypełnić Formularz danych ponownego stwierdzenia lub skontaktować się - tel Prawne aspekty ochrony bociana białego a. Gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237) b. Status zagrożenia w Europie: V gatunek narażony na wyginięcie c. BirdLife Internetional: SPEC 2. Kategoria SPEC 2 (Concentraced In Europe with unfavourable conservation status) obejmuje gatunki ptaków, których populacje są skoncentrowane w Europie, których status ochronny w Europie jest uznany za niekorzystny. d. Dyrektywa 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia). Artykuł 4.1, Załącznik I gatunki ptaków, które powinny zostać objęte szczególnymi środkami ochronnymi, obejmującymi także ochronę ich siedlisk, mającymi na celu zapewnienie przetrwania i rozrodu tych gatunków w miejscach ich występowania. e. Konwencję o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska) - Załącznik II obejmujący ściśle chronione gatunki fauny 4

5 f. Konwencję o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska) - Załącznik II obejmujący gatunki o niekorzystnym stanie zachowania. g. Porozumienie AEWA - porozumienie regionalne w sprawie ochrony afrykańskoeuroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych (AEWA - African-Eurasian Waterbird Agreement). Bibliografia: Indykiewicz P. 2004: Bocian biały Ciconia ciconia(l.), LOGO, Bydgoszcz Jakubiec Z. 2005: Bocian biały [w:] Poradnik ochrony siedlisk i gatunków; s Jonsson L. 1998: Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Warszawa Kaługa I Bocian biały w województwie mazowieckim w roku [W:] R. Guziak, Z Jakubiec (red.). Bocian biały Ciconia cioconia (L.) w Polsce w roku PRO NATURA, Wrocław. Kruszewicz A.G. 2005: Ptaki Polski. Tom I, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa Sokołowski J. 1992: Ptaki Polski. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237) Dyrektywa 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków 5