Status gatunku w Polsce. 362 Czapla biała Ardea alba

Transkrypt

1 Fot. Mateusz Matysiak Czapla biała Ardea alba Status gatunku w Polsce Współcześnie po raz pierwszy gniazdowanie czapli białej w Polsce odnotowano w roku 1997 (Pugacewicz i Kowalski 1997). Później jej lęgi stwierdzano nieomal corocznie, ale tylko w trzech miejscach zarejestrowano je przynajmniej dwukrotne: w dolinie Biebrzy, w ujściu Warty i na zbiorniku Jeziorsko. Sporadyczne przypadki lub próby gniazdowania wykryto wówczas także w dolinie Baryczy, na stawach w Górkach i w Młodzawach w dolinie Nidy oraz na polderze Sątopy Samulewo na Warmii (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Komisja Faunistyczna 2009). W latach czapla biała gniazdowała tylko w rezerwacie Zbiornik Jeziorsko (Janiszewski i in. 2006). W kolejnych latach, podobnie jak gdzie indziej w Europie, zwiększyła się liczba zajmowanych stanowisk i ogólna liczebność gniazdujących par (Ławicki 2014). Do 3 wyżej wymienionych, regularnie zajmowanych stanowisk, dołączył polder Sątopy Samulewo, a gatunek zaczął też gniazdować na Lubelszczyźnie na jeziorach: Kacapka i Wytycze (Komisja Faunistyczna 2012) oraz na Mazurach na jeziorze Gołdapiwo (Sikora i Cząstkiewicz 2014). W Polsce jest to gatunek skrajnie nieliczny. W pierwszej dekadzie XXI w. jej liczebność na znanych krajowych stanowiskach nie przekraczała 40 par. W najlepszych pod tym względem sezonach wynosiła: 28 par (2002), 29 par (2009) i 39 par (2010), podczas gdy w pozostałych latach dekady gniazdowało tylko kilka par (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Stawarczyk 2004, Komisja Faunistyczna 2008, 2009, 2010, 2011). Prawdopodobnie w ostatnich latach tego okresu pojedyncze pary przystępowały do lęgów także na kilku innych stanowiskach niż podane wyżej, lecz lęgi pozostawały niewykryte. W ostatnich paru latach liczebność gatunku znacznie się zwiększyła, osiągając w roku 2012, nawet przy braku danych z Lubelszczyzny, co najmniej 158 par (Komisja Faunistyczna 2013). 362 Czapla biała Ardea alba

2 Wymogi siedliskowe W Polsce czapla biała zasiedla płytkie i rozległe zbiorniki retencyjne lub stawy rybne. Większość stanowisk lęgowych znajdowała się w trudno dostępnych zaroślach wierzbowych, pozostałe w trzcinowiskach (Stawarczyk 2004, Świętochowski i in. 2010, T. Janiszewski dane niepubl.). W Europie czapla biała zdecydowanie najczęściej gniazduje w rozległych szuwarach (Cramp i Simmons 1977, Munteanu i Ranner 1997). Terytorializm i wielkość obszaru użytkowanego w okresie lęgowym Czapla biała może gniazdować zarówno pojedynczo, jak i kolonijnie, często z innymi gatunkami ptaków w Polsce z czaplą siwą, ślepowronem lub kormoranem (Pugacewicz i Kowalski 1997, Janiszewski i Glubowski 2002, T. Janiszewski dane niepubl.). Gniazda czapli białej w takich koloniach są zazwyczaj rozproszone, oddalone od siebie do 300 m. Zdarzają się również skupiska kilku gniazd czapli białych w odległości do paru metrów (Świętochowski i in. 2010). Gniazda w trzcinowiskach są zwykle bardziej rozproszone niż w koloniach nadrzewnych. W sezonie lęgowym nie wykazuje na żerowiskach zachowań terytorialnych. Osobniki gniazdujące na zbiorniku Jeziorsko stwierdzano zazwyczaj w odległości do 2 3 km od kolonii, jednak mogą one wykonywać loty na żerowiska odległe od gniazda o km (T. Janiszewski dane niepubl.). Podstawowe informacje o biologii lęgowej Gniazdo W Polsce gniazda czapli białej znajdowały się zwykle w zalanych wodą, zwartych i trudno dostępnych łozowiskach. W największych koloniach, na zbiorniku Jeziorsko i w dolinie Biebrzy, gniazda posadowione były na wierzbach rosnących w wodzie o głębokości do 1 m, do których dostęp ograniczało głębokie koryto rzeczne. Na pozostałych stanowiskach lęgowych w Polsce większość gniazd czapli białych znajdowano w podobnych miejscach (Pugacewicz i Kowalski 1997, Janiszewski i Glubowski 2002, Świętochowski i in. 2010). W trzcinowiskach gniazda budowane były w miejscach zalanych do głębokości 1 m. Gniazda na wierzbach umieszczane były najczęściej na wysokości 1,5 4,5 m nad wodą. W stałych koloniach lęgowych gniazda mogą być wykorzystywane w kolejnych sezonach (Cramp i Simmons 1977). Okres lęgowy Biologia lęgowa czapli białej w Polsce jest jak dotąd słabo poznana. Składanie jaj rozpoczyna się prawdopodobnie w drugiej dekadzie kwietnia i trwa do drugiej dekady maja (T. Janiszewski dane niepubl.). Czapla biała składa jeden lęg w sezonie. W innych krajach środkowej i południowo-wschodniej Europy znoszenie jaj może trwać do połowy czerwca, choć późne lęgi są zapewne zniesieniami zastępczymi po utracie pierwszego lęgu (Cramp i Simmons 1977). Wielkość zniesienia Zniesienie zawiera zwykle 3 5 jaj, rzadko 2 lub 6, które składane są w odstępach 2-dniowych (Cramp i Simmons 1977). Inkubacja Jaja wysiadują oba ptaki tworzące parę. Inkubacja trwa dni i rozpoczyna się zazwyczaj od zniesienia pierwszego jaja. W okresie składania jaj część ptaków wysiaduje lęg nieregularnie. Pisklęta klują się asynchroniczne (Cramp i Simmons 1977). Pisklęta Czapla biała jest gniazdownikiem niewłaściwym. Pisklęta w wieku 20 dni mogą już opuszczać gniazdo i przemieszczać się po pobliskich gałęziach drzew lub krzewów albo trzcinowisku, zaś po około 40 dniach uzyskują zdolność lotu. Na czas karmienia pisklęta wracają do gniazda. Opiekę nad potomstwem sprawują oboje rodzice. Lotne młode pozostają z rodzicami do czasu rozpoczęcia wędrówki jesiennej (Cramp i Simmons 1977). Identyfikacja lęgu gniazdo, jaja i pisklęta Gniazdo czapli białej jest zwykle nieco mniejsze i ma luźniejszą konstrukcję niż gniazdo czapli siwej. Według Crampa i Simmonsa (1977) gniazdo czapli białej ma średnicę zewnętrzną wynoszącą około 100 cm ( cm) i wysokość 20 cm (16 38 cm). Gniazda czapli białej w kolonii na zbiorniku Jeziorsko były wyraźnie mniejsze średnica zewnętrzna wynosiła 70 cm (40 90 cm), a wysokość do około 20 cm (K. Kaczmarek, P. Minias dane niepubl.). Gniazda nadrzewne zbudowane są zwykle z różnej grubości gałązek, zaś gniazda w szuwarach z fragmentów pędów i liści starej trzciny lub innego materiału roślinnego. Rozpoznanie przynależności gniazda tylko po wielkości i cechach budowy jest, podobnie jak pewne odróżnienie od małego gniazda czapli siwej, trudne i nie zawsze możliwe. Rozróżnienie ich po wielkości komplikuje to, że czaple często rozbudowują swoje gniazda w trakcie trwania lęgu. Ponadto wśród gniazd czapli białej osadzonych na słabej podstawie, np. w zaroślach wierzbowych, często spotykano takie, które nie miały zbyt trwałej konstrukcji i przechylały się czy zsuwały z krzewów (Janiszewski i Glubowski 2002, T. Janiszewski dane niepubl.). Czapla biała Ardea alba 363

3 Gniazda czapli białych gniazdujących w trzcinowiskach są trudne do odróżnienia od gniazd czapli siwej i purpurowej. Jednak czapla siwa rzadko przystępuje do lęgów w takim siedlisku (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), a z kolei czapla purpurowa, występująca w koloniach lęgowych z czaplą białą w innych częściach Europy (Cramp i Simmons 1977), gniazduje w Polsce skrajnie nielicznie (Betleja 2007). Ubarwienie jaj czapli białej jasnoniebieskie i blaknące w czasie wysiadywania jest bardzo podobne do barwy jaj innych gatunków czapli. Wielkość jaj mm ( ) jest niemal identyczna jak u czapli siwej, a nieco większa niż u czapli purpurowej. Zakresy zmienności wymiarów jaj u tych gatunków znacznie na siebie zachodzą (Cramp i Simmons 1977). Tylko obserwacja wysiadującego dorosłego ptaka pozwala jednoznacznie ustalić przynależność gniazda z jajami. Pisklęta czapli białej bardzo łatwo odróżnić od piskląt czapli siwej i purpurowej po cechach ubarwienia. Puch, a potem rosnące pióra, są czysto białe, zaś ubarwienie piskląt dopełnia przebijająca spod puchu i rosnących piór zielonkawa barwa skóry. Podobnie ubarwione są jedynie pisklęta czapli nadobnej. Gatunek ten gniazduje jednak w Polsce wyjątkowo, dotąd stwierdzono tylko dwa przypadki lęgu (Betleja i Gorczewski 2004, Betleja i in. 2012), a ponadto jest ptakiem dwukrotnie mniejszym od czapli białej, dlatego ważna jest w tym kontekście różnica w rozmiarach piskląt i samego gniazda. Inne informacje Obecność czapli białych na danym terenie w sezonie lęgowym w zdecydowanej większości przypadków nie dotyczy ptaków lęgowych. W Polsce znaczną część obserwowanych wówczas ptaków stanowią osobniki niedojrzałe płciowo lub dojrzałe, ale nieprzystępujące do lęgów. Bardzo łatwo odróżnić je po ubarwieniu nieopierzonych części ciała: żółtych dziobach i żółtozielonych goleniach. Osobniki w szatach godowych, przystępujące do rozrodu, mają czarne dzioby z żółtą nasadą oraz różowawożółte golenie, a ponadto na grzbiecie długie, ozdobne pióra (Jonsson 1998). Strategia liczeń monitoringowych Liczenie na całości obszaru czy na powierzchniach próbnych? Ze względu na rzadkie występowanie tego gatunku na terenie całego kraju, powierzchnie próbne nie znajdują zastosowania. Wskazane jest coroczne rejestrowanie wszystkich stwierdzeń gniazdowania na tradycyjnych stanowiskach znanych z lat ubiegłych oraz na nowych stanowiskach znajdowanych oportunistycznie. Każdy lęg czapli białych w Polsce podlega weryfikacji przez Komisję Faunistyczną Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Cenzus czy indeks co liczyć? Monitoring liczebności populacji powinien opierać się na corocznym, dokładnym policzeniu par lęgowych, czyli na cenzusie par z zajętymi gniazdami. Liczenia prowadzone są na wszystkich znanych stanowiskach. Techniki kontroli terenowej Ogólne określenie metodyki Oceny liczebności dokonujemy przede wszystkim poprzez penetrację potencjalnych miejsc odbywania lęgów i wyszukanie zajętych gniazd. Dotyczy to zwłaszcza stanowisk, gdzie w sezonie lęgowym (kwiecień lipiec) obserwowano dorosłe osobniki w szatach godowych (patrz Inne informacje ). Siedliska szczególnej uwagi Czaple białe najchętniej żerują na płytkich rozlewiskach na terenach zalewowych rzek oraz na brzegach różnych typów cieków i zbiorników wód stojących. Typując potencjalne miejsca lęgowe, w pierwszym rzędzie należy skontrolować kolonie czapli siwej, które zlokalizowane są w miejscach spełniających także wymagania siedliskowe czapli białej (patrz wyżej, rozdział Gniazdo ). Pominąć można czaplińce w starych, wysokich drzewostanach lub te, które znajdują się poza zbiornikami i rozlewiskami dolin rzecznych. Liczba kontroli i ich terminy Wystarczy 3- lub 4-krotna kontrola otwartych terenów podmokłych, rozlewisk i płytkich zbiorników wodnych w okresie od połowy kwietnia do końca maja. Kontrole należy wykonać w 15-dniowych odstępach. Przypuszczalne stanowiska lęgowe wyznaczone w oparciu o obserwacje ptaków w szatach godowych najlepiej sprawdzić ponownie w połowie czerwca, kiedy można potwierdzić gniazdowanie. Pora kontroli (pora doby) Poszukiwania ptaków na żerowiskach oraz w koloniach lęgowych można prowadzić przez cały dzień, choć ptaki wykazują zmniejszoną aktywność w godzinach południowych. Przebieg kontroli w terenie Poszukiwanie żerujących ptaków dorosłych należy prowadzić wzdłuż brzegów płytkich rozlewisk na terenach zalewowych rzek lub zbiorników wodnych. Trasę możemy przemierzać pieszo, rowerem albo samochodem. W przypadku odnalezienia ptaków w szatach godowych obserwacje należy prowadzić tak długo, aby uzyskać informację o ich zachowaniu. Trzeba ustalić, czy ptaki dorosłe wykonują loty w stałym kierunku i regularnie lądują w tych samych miejscach w obrębie rozległych łozowisk lub trzcinowisk. Szczególnie przydatne są obserwacje ptaków noszących materiał na gniazdo najintensywniej w kwietniu i na początku maja (T. Ja- 364 Czapla biała Ardea alba

4 niszewski dane niepubl.). W kwietniu, przed pełnym rozwojem ulistnienia wierzb, można zauważyć wysiadujące ptaki. Kontrola kolonii wiąże się z penetracją terenu zalanego wodą, po którym można poruszać się, wykorzystując sprzęt pływający lub brodząc. Stymulacja głosowa Nie zaleca się stosowania tego typu stymulacji. Interpretacja zebranych danych Jedynie odnalezienie gniazda z lęgiem, zidentyfikowanego jako zajęte przez czaplę białą (obserwacje wysiadujących dorosłych ptaków, piskląt lub nielotnych i słabo lotnych młodych o cechach tego gatunku), pozwala uznać gniazdowanie za pewne. Ponieważ gatunek ten gniazduje w trudno dostępnych miejscach, może zdarzyć się, że nie uzyskamy dowodów gniazdowania. Obserwacje stałych i regularnych lotów dorosłych czapli białych w okresie karmienia piskląt, tj. od połowy maja do połowy lipca, w kierunku kolonii innych czapli pozwalają uznać gniazdowanie za prawdopodobne. W takim przypadku można próbować ocenić jej liczebność, pod warunkiem, że jesteśmy w stanie precyzyjnie ustalić miejsca, w których powtarzają się lądowania ptaków noszących pokarm. Ocena liczebności w koloniach z wysokim zagęszczeniem w oparciu o taką metodę nie jest możliwa. O prawdopodobnym gniazdowaniu może także świadczyć powtarzające się krążenie zaniepokojonych ptaków nad tymi samymi miejscami, odpowiednimi do gniazdowania. Pojedyncze obserwacje dorosłych osobników, niepoparte dodatkowymi danymi, nie mogą ich kwalifikować nawet do przypadków możliwego gniazdowania. Techniki wyszukiwania gniazd Wyszukanie gniazd czapli białej w rozległych zaroślach wierzbowych lub na obszarach szuwarowych stanowczo należy poprzedzić obserwacjami, pozwalającymi wstępnie wybrać fragment, w którym można będzie spodziewać się obecności pojedynczych gniazd lub kolonii lęgowej (patrz wyżej, Przebieg kontroli w terenie ). Przeszukiwanie terenu bez takich dodatkowych informacji może być bardzo czasochłonne. Ptaki mogą sygnalizować bliską obecność gniazda, krążąc po spłoszeniu nad obserwatorem na wysokości do kilkunastu metrów. Taki typ zachowania nie zawsze łatwo zauważyć w trakcie przeszukiwania siedlisk dogodnych do gniazdowania, szczególnie jeśli kontrolujący stanowisko porusza się pod okapem zarośli lub w wysokim trzcinowisku. Gniazdo czapli białej w dolinie Biebrzy (fot. Piotr Świętochowski) Łatwo natomiast dostrzec krążące czaple białe wśród innych gniazdujących w kolonii ptaków, np. czapli siwych i kormoranów, jeśli obserwujemy kolonię z większej odległości i wysokości, ponad zaroślami lub trzcinowiskiem. Ptaki mogą zostać spłoszone np. przez przelatującego nisko bielika lub penetrującą w tym czasie ten rejon inną osobę. Pewną wskazówką do wyszukania miejsca, w którym może znajdować się gniazdo czapli białej, jest obecność na ziemi, w wodzie lub na gałęziach charakterystycznego śnieżnobiałego puchu lub piór, czasem nawet długich, ozdobnych piór ptaków dorosłych. Gniazdo najłatwiej zlokalizować na etapie wychowu piskląt, które są zwykle dobrze widoczne, dużo lepiej niż ciemniej ubarwione pisklęta lub podloty czapli siwej. Zalecenia negatywne Wraz ze wzrostem liczebności gatunku na lęgowiskach europejskich, również w naszym kraju czapla biała stała się gatunkiem regularnie zalatującym, spotykanym w sezonie lęgowym w wielu miejscach. Istnienie znacznej frakcji ptaków nielęgowych utrudnia interpretację statusu lokalnie występujących czapli białych. Nie należy jednak lekceważyć takich obserwacji, gdyż gniazdowanie na danym stanowisku może być poprzedzone stałym występowaniem ptaków dorosłych w szatach godowych. Bezpieczeństwo ptaków i obserwatora Należy unikać kontroli gniazd i kolonii w okresie wysiadywania jaj, czyli od końca kwietnia do końca maja, ze względu na płoszenie wysiadujących ptaków dorosłych i narażenie lęgów na zniszczenie przez drapieżniki. Czapla biała Ardea alba 365

5 Nie wolno za wszelką cenę kontrolować gniazd umieszczonych na elastycznych, lecz czasem mało wytrzymałych wierzbach, poprzez wspinanie się na krzewy, na których umieszczone jest gniazdo, lub na zarośla rosnące obok. Takie próby mogą zakończyć się obsunięciem słabo osadzonego gniazda. Może to być niebezpieczne również dla obserwatora. Bardzo ostrożnie należy postępować w pobliżu gniazd budowanych w trzcinowiskach. Wygniecenie szuwarów wokół gniazda i wydeptanie w jego kierunku ścieżki może być szlakiem, którym do gniazda podążą drapieżniki. Młode czaple, jeszcze przed uzyskaniem zdolności lotu, w obliczu zagrożenia uciekają z gniazda. Jeśli w pobliżu znajdują się gęsto rosnące krzewy, młode mogą na ogół bezpiecznie opuścić gniazdo i po pewnym czasie do niego wrócić. Jeśli jest inaczej, mogą one spaść na ziemię lub do wody, skąd powrót do gniazda nie zawsze jest możliwy. Dlatego należy unikać zbliżania się do gniazd czapli na odległość mniejszą niż 5 6 m. Dotyczy to także innych, pospolitszych gatunków czapli sąsiadów czapli białej. Bardzo niebezpieczne dla obserwatora może być zaglądanie do gniazd czapli z pisklętami. Charakterystyczne dla piskląt czapli zachowanie obronne polega na błyskawicznym uderzeniu dziobem w oczy domniemanego napastnika. Ze względu na długą szyję i dziób czaple mogą z zaskoczenia uderzyć ze znacznej odległości. Dlatego podczas kontroli gniazd z pisklętami należy zachować szczególną ostrożność. W sytuacji, gdy konieczne jest schwytanie piskląt i gdy obserwator chce np. wsadzić ptaka z powrotem do gniazda, jedną dłonią powinien trzymać czaplę za tułów, a drugą jak najdłużej za dziób. Niemiłe, choć niestwarzające szczególnego zagrożenia jest jeszcze jedno zachowanie obronne młodych czapli, które w zagrożeniu zwracają spożyty wcześniej pokarm. Dlatego warto unikać pobytu bezpośrednio pod gniazdem, a już na pewno nie należy, stojąc w takim miejscu, spoglądać prosto w górę. Tomasz Janiszewski, Piotr Świętochowski Literatura Betleja J Czapla purpurowa Ardea purpurea. W: A. Sikora, Z. Rohde, M. Gromadzki, G. Neubauer, P. Chylarecki (red.), Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Betleja J., Gorczewski A Pierwsze stwierdzenie lęgu czapli nadobnej Egretta garzetta w Polsce. Notatki Ornitologiczne 45: Betleja J., Ledwoń M., Schneider G Drugie stwierdzenie lęgu czapli nadobnej Egretta garzetta w Polsce. Ptaki Śląska 19: Cramp S., Simmons K.E.L. (red.) The Birds of the Western Palearctic. Vol. I. Oxford University Press, Oxford. Janiszewski T., Glubowski M Gniazdowanie czapli białej Egretta alba i ślepowrona Nycticorax nycticorax na zbiorniku Jeziorsko w roku Notatki Ornitologiczne 43: Janiszewski T., Kaczmarek K., Kleszcz A., Minias P Występowanie czapli białej Egretta alba na terenie Ziemi Łódzkiej. Przyroda Polski Środkowej 8: Jonsson L Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Muza SA, Warszawa. Komisja Faunistyczna Rzadkie Raport nr 24. Notatki Ornitologiczne 49: Komisja Faunistyczna Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku Notatki Ornitologiczne 50: Komisja Faunistyczna Rzadkie Ornis Polonica 51: Komisja Faunistyczna Rzadkie Ornis Polonica 52: Komisja Faunistyczna Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w 2011 roku. Ornis Polonica 53: Komisja Faunistyczna Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w 2012 roku. Ornis Polonica 54: Ławicki Ł The Great White Egret in Europe: population increase and range expansion since British Birds 107: Munteanu D., Ranner A Egretta alba Great White Egret. W: W.J.M. Hagemeijer, M.J. Blair (red.), The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T. & A.D. Poyser, London, s Pugacewicz E., Kowalski J Pierwsze w 20. wieku lęgi czapli białej Egretta alba w Polsce. Notatki Ornitologiczne 38: Sikora A., Cząstkiewicz D Ekspansja czapli białej Ardea alba na Warmii i Mazurach. Ornis Polonica 55: Stawarczyk T Egretta alba (L. 1758) czapla biała. W: M. Gromadzki (red.), Ptaki (cz. I). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, s Świętochowski P., Korniluk M., Tumiel T., Wereszczuk M Liczebność i rozród czapli białej Egretta alba na Bagnach Biebrzańskich w roku Dubelt 2: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. 366 Czapla biała Ardea alba