G. W. F. Hegel, Zasady filozofii prawa, przeł. A. Landman, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Część III. Etyczność.

Transkrypt

1 G. W. F. Hegel, Zasady filozofii prawa, przeł. A. Landman, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969 s. 170 Część III. Etyczność Rozdział pierwszy RODZINA 158 Określeniem rodziny jako bezpośredniej substancjalności ducha jest jej odczuwająca samą siebie jednia, miłość, tak iż postawa polega tu na tym, by w tej jedni, jako istotności będącej czymś samym w sobie i dla siebie, mieć samowiedzę swej indywidualności, aby w niej być nic osobą dla siebie, lecz jej członkiem. 159 Prawo, które przysługuje jednostce na zasadzie jedności rodzinnej i które początkowo stanowi jej życie w obrębie samej tej jedności, występuje tylko wtedy w formie prawa przysługującego określonej jednostkowości jako moment abstrakcyjny, kiedy rodzina [etyczna] zaczyna się rozpadać a ci, którzy powinni być jej członkami, stają się w swej postawie i w swej rzeczywistości samoistnymi osobami. Dlatego też wszystko to, czym osoby te były w określonym momencie w rodzinie, otrzymują teraz one jako wyodrębnione, a więc tylko od strony zewnętrznej (majątek, utrzymanie, wydatki na wychowanie itd.). 160 Rodzina osiąga swą pełnię w następujących trzech momentach : a) w postaci swego bezpośredniego pojęcia jako małżeństwo ; 1

2 b) w istnieniu zewnętrznym we własności i majątku rodziny i w trosce o nie; c) w wychowaniu dzieci i rozwiązaniu się rodziny. s.171 A. MAŁŻEŃSTWO 161 W małżeństwie jako bezpośrednim stosunku etycznym występuje po pierwsze, życie jako czynnik naturalny, a ponieważ stosunek etyczny jest stosunkiem substancjalnym, życie to jest zawarte w nim w swej totalności, a mianowicie jako rzeczywistość rodzaju i jego proces. (Patrz Encyklopedia 167 nn i 288 nn 1 ). W samowiedzy jednak po drugie tylko wewnętrzna, czyli sama w sobie istniejąca i właśnie wskutek tego tylko zewnętrzna w swej egzystencji jedność naturalnych płci zostaje przemieniona w duchową, w świadomą siebie samej miłość. 162 Subiektywnym punktem wyjścia małżeństwa może być raczej pewna szczególna skłonność ku sobie dwóch osób, które w ten związek wstępują, albo dbałość rodziców i podjęte przez nich kroki itd. Obiektywnym natomiast punktem wyjścia jest swobodnie wyrażona zgoda tych osób na to, by tworzyć jedną osobę, by w tej jedni zrezygnować ze swej naturalnej i jednostkowej osobowości, co z tego punktu widzenia jest pewnym ograniczeniem siebie samego, ale właśnie dlatego (ponieważ w tej jedni osoby te odnajdują swą substancjalną samowiedzę) jest ich wyzwoleniem. Obiektywnym przeznaczeniem i tym samym etycznym obowiązkiem jest wstąpienie w stan małżeński. Jaki charakter ma ten zewnętrzny punkt wyjścia, jest z natury rzeczy czymś s. 172 przypadkowym i zależy szczególnie od refleksyjnej kultury. Krańcowym wypadkiem jest tu z jednej strony taka sytuacja, że życzliwi rodzice dają początek sprawie, a w osobach, które 1 W Encyklopedii z r nn i 366 nn. Substancjalność jest jako ogólność rodzajem, proces rodzaju zaś polega na wyodrębnieniu przez rodzaj dwóch osobników tego samego rodzaju i jego stosunku do nich na różnicy płci. 2

3 zostały wzajemnie dla siebie wyznaczone, aby połączyły się w miłości, budzi się właśnie dlatego że poznają siebie jako takie, które zostały do tego wyznaczone wzajemna skłonność; drugim zaś krańcowym wypadkiem jest sytuacja, kiedy wzajemna skłonność najpierw pojawia się w osobach jako w tych oto nieskończenie spartykularyzowanych [jednostkach], Pierwsza krańcowość, czyli w ogóle sposób, w którym początek stanowi decyzja wstąpienia w stan małżeński a jej następstwem jest wzajemna skłonność, tak iż w faktycznym małżeństwie jedno i drugie jest połączone droga ta może być uważana za drogę bardziej etyczną. W drugiej z wymienionych krańcowości nieskończona swoistość szczegółowości jest tym, co wysuwa swoje pretensje i co ściśle wiąże się z podmiotową zasadą świata nowoczesnego. (Patrz wyżej 124, przypis.) W nowoczesnych dramatach i innego rodzaju utworach artystycznych, w których miłość płciowa stanowi główny przedmiot zainteresowania, występujący tu element przenikliwego chłodu zostaje przez związaną z nim całkowitą przypadkowość włączony w żar przedstawianej namiętności.dzięki temu mianowicie, że całe z tym związane zainteresowanie zostaje przedstawione w ten sposób, jakoby polegało tylko na tych oto osobach, co wprawdzie dla nich może być sprawą nieskończonej wagi, ale nie jest tym samo w sobie. 163 Moment etyczny małżeństwa polega na świadomości tej jedni [między małżonkami] jako celu substancjalnego, a tym samym na miłości, zaufaniu i wspólnocie całej indywidualnej egzystencji. W takiej postawie i w takiej rzeczywistości popęd naturalny zostaje sprowadzony do pewnej modalności momentu naturalnego, którego przeznaczeniem jest wygasnąć w swym zaspokojeniu; więź duchowa natomiast w swoim prawie czynnika substancjalnego, a tym samym jako to, co stoi ponad przypadkowością namiętności i chwilowej szczegółowości upodobania, wybija się jako to, co samo w sobie nie podlega rozwiązaniu. Już przedtem ( 75) zauważyliśmy, że istotną podstawą małżeństwa nie jest stosunek oparty na kontrakcie, gdyż małżeństwo polega właśnie na tym, że za punkt wyjścia bierze się wprawdzie punkt widzenia kontraktu między samoistnymi w swej jednostkowości osobami, ale po to, by ten punkt widzenia znieść. Identyfikowanie się osób, dzięki którym rodzina stanowi jedną osobę, a jej członkowie są jej akcydensami (substancja jest konkretnie rzecz biorąc stosunkiem jej akcydensów do niej samej p. Encyklopedia 98) 2, jest duchem etycznym, który uwolniony od różnorodnej zewnętrzności, jaką ma w swoim istnieniu jako istnieniu w tych oto indywiduach oraz w istniejących w czasie i w rozmaity sposób określonych zainteresowaniach w świecie zjawisk i wydobyty dla siebie jako pewna postać dla wyobraźni, czczony był jako penaty itd. i w ogóle stanowi to, na czym polega religijny charakter małżeństwa i rodziny miłość rodzinna (Pietät). Z jeszcze dalej posuniętą 2 W wyd. z 1830 r

4 abstrakcją mamy do czynienia wtedy, kiedy pierwiastek boski, substancjalny, zostaje oddzielony od swego istnienia i w ten sposób wraz z uczuciem oraz świadomością duchowej jedności zostaje utrwalony jako fałszywie tak nazywana miłość platoniczna. To oddzielenie łączy się z poglądem mniszym, w którym moment naturalnego życia określony zostaje jako bezwzględnie negatywny, ale właśnie wskutek tego oddzielenia nadaje mu się nieskończoną ważność dla siebie. 164 Podobnie jak stypulacja umowy zawiera już w sobie prawdziwe przejście własności ( 79), tak samo uroczyste ogłoszenie zgody na etyczny związek małżeństwa 171 i odpowiednie uznanie i potwierdzenie tego przez rodzinę i gminę (okoliczność, że do tej sprawy s.174 włącza się kościół, jest pewnym dalszym określeniem, którego nie możemy tu rozwijać) stanowi formalne zawarcie i rzeczywistość małżeństwa, tak iż związek ten konstytuuje się jako etyczny tylko dzięki tej poprzedzającej ceremonii stanowiącej realizację tego, co substancjalne, za pomocą znaku, mowy, która jest duchowym istnieniem pierwiastka duchowego ( 78). W ten sposób moment zmysłowy przynależny życiu naturalnemu wprowadzony zostaje w stosunek etyczny jako akcydens i następstwo przysługujące zewnętrznemu istnieniu związku etycznego, który może jednak także wyczerpać się w samej tylko wzajemnej miłości i wzajemnym wspomaganiu się. Kiedy stawia się pytanie, co powinno być uważane za główny cel małżeństwa, aby móc z tego zaczerpnąć jego prawne określenia i na tej podstawie wydać o nim sąd, to przez główny cel rozumie się mianowicie to, którą z jednostkowych stron rzeczywistości związku małżeńskiego musi się przyjąć przed innymi jako istotną. Ale żadna z tych stron, nie stanowi dla siebie całego zakresu istniejącej samej w sobie i dla siebie treści małżeństwa, etyczności i może tej czy innej strony jej egzystencji zabraknąć, bez naruszenia samej istoty małżeństwa. Jeśli sam akt zawierania małżeństwa jako taki, jeśli uroczystość, za pośrednictwem której wypowiada się i stwierdza, że istota tego związku jest czymś etycznym, stojącym ponad przypadkowością uczucia i szczególnej skłonności, jeśli uroczystość tę uważa się za zewnętrzną formalność i za tak zwany tylko nakaz obywatelski (bürgerliches Gebot), to aktowi temu nie pozostaje jako jego cel nic innego, jak tylko zbudowanie moralne i zaświadczenie stanu cywilnego albo w ogóle tylko to, że jest pozytywną dowolnością świeckiego czy kościelnego nakazu; nakaz taki zaś jest nie tylko obojętny naturze małżeństwa, lecz także czymś, co kala postawę miłości i jako coś obcego sprzeczne jest z wewnętrzną głębią związku małżeńskiego, gdyż wtedy uczucie, biorąc pod uwagę nakaz, 4

5 przyznaje wartość formalnemu zawieraniu małżeństwa i uważa je za uprzedni warunek całkowitego wzajemnego oddania się. Taki s.175 punkt widzenia mający pretensje do tego, że daje najwyższe pojęcie o tym, czym jest wolność, głębia i doskonałość miłości, jest raczej zaprzeczeniem tkwiącego w miłości pierwiastka etycznego owego wzniosłego zahamowania i powstrzymywania czysto naturalnego popędu słowem tego, co w sposób naturalny zawarte już jest w poczuciu wstydu, a dzięki bardziej określonej świadomości duchowej wznosi się na szczebel skromności i przyzwoitości. Formułując rzecz ściślej, należy powiedzieć, że pogląd ten odrzuca określenie etyczne polegające n. 1 tym, że świadomość, wycofując się ze swojego naturalnego istnienia i swojej subiektywności, koncentruje się na myśli o substancjalności i zamiast tego, by ciągle korzystać z przysługującego skłonności zmysłowej prawa przypadkowości i dowolności, uwalnia związek [małżeński] od tej dowolności i oddając się penatom przekazuje go pierwiastkowi substancjalnemu, degradując moment zmysłowy do czegoś, co jest tylko uwarunkowane przez prawdziwą i etyczną stronę stosunku oraz przez uznanie związku [małżeńskiego] za etyczny. To pycha i popierający ją rozsądek nie są w stanie zrozumieć spekulatywnej natury substancjalnego stosunku stosunku, któremu odpowiada zarówno niezepsute poczucie etyczne, jak i prawodawstwo narodów chrześcijańskich. 165 Naturalna określoność obu płci otrzymuje dzięki swemu rozumowemu charakterowi znaczenie intelektualne i etyczne. O znaczeniu tym stanowi różnica, na którą dzieli się w sobie samej substancja etyczna jako pojęcie, aby wychodząc z tej różnicy stać się żywą jako konkretna jednia. 166 Jedna [płeć] jest przeto duchowością jako taka, która rozdwaja się na istniejącą dla siebie osobistą samoistność oraz na wiedzę i wolę wolnej ogólności jest samowiedzą myślenia operującego pojęciami i wolą obiektywnego celu ostatecznego; druga [płeć] jest nadal s.176 5

6 w jedni pozostającą duchowością, jako wiedza i wola tego, co substancjalne jest duchowością w formie konkretnej jednostkowości i konkretnego uczucia. Pierwsza jest czynnikiem siły i działania na zewnątrz, druga czynnikiem pasywnym i subiektywnym. Dlatego też mężczyzna ma swoje życie substancjalne w państwie, nauce itp. i w ogóle pracy i walce ze światem zewnętrznym i ze sobą samym, tak iż tylko poprzez własne rozdwojenie może wywalczyć sobie swą samoistną jednię ze sobą samym; spokojne zaś oglądanie tej jedni i uczuciowa etyczność podmiotowa stają się jego udziałem w rodzinie, w której żona znajduje swe substancjalne przeznaczenie, i której etyczną postawę stanowi miłość rodzinna. Miłość rodzinna zostaje przeto w jednym z najwznioślejszych utworów o tej miłości, Antygonie Sofoklesa, przedstawiona głównie jako prawo kobiety i jako prawo odczuwającej podmiotowej substancjalności, prawo strony wewnętrznej, która nie osiągnęła jeszcze swego pełnego urzeczywistnienia; jako prawo starych bogów, prawo świata podziemnego, jako wieczne prawo, o którym nie wie się, skąd się ono wzięło i przeciwstawne jest prawu jawnemu, prawu państwowemu. Przeciwieństwo to jest najwyższym przeciwieństwem etycznym i dlatego najwyższym przeciwieństwem tragicznym, a w utworze tym zostało zindywidualizowane w pierwiastku kobiecym i męskim. (Porównaj Fenomenologia ducha, str. 383 nn i 417 nn 3.) 167 Małżeństwo jest z istoty swej czymś monogamicznym, gdyż tym, co wstępuje w ten stosunek i mu się oddaje, jest osobowość, bezpośrednia, wyłączająca [inne osobowości] jednostkowość, której prawda i wewnętrzna głębia (podmiotowa forma substancjalności) wynikają tym s.177 samym tylko z obustronnego niepodzielnego oddania się osobowości. Osobowość ta swoje prawo, polegające na tym, by w tym, co inne, być świadomą siebie samej, osiąga tylko o tyle, o ile to inne" występuje w tej identyczności jako osoba, tzn. jako niepodzielna jedno-stkowość. 3 W wyd. polskim str. t. I 482 nn, t. II 42 nn. 6

7 Małżeństwo, a w szczególności monogamia, stanowi jedną z absolutnych zasad, na której polega etyczność społeczności; toteż wprowadzenie [instytucji] małżeństwa przedstawia się zwykle jako jeden z momentów założenia państwa przez boga czy herosa. 168 Ponieważ małżeństwo powstaje z wolnego oddania się nieskończenie dla siebie samej swoistej osobowości obu płci, przeto nie może ono być zawierane w obrębie przyrodniczo już identycznego kręgu ludzi, znających się ze sobą w najdrobniejszych nawet szczegółach, w kręgu, w którym jednostki nie mają wzajemnie dla siebie swoistej osobowości, lecz powinno być zawierane między ludźmi z różnych odrębnych rodzin i między różnymi początkowo osobami. Dlatego też małżeństwo między ludźmi, którzy związani są ze sobą pokrewieństwem krwi, jest sprzeczne z pojęciem, dla którego małżeństwo jest etycznym czynem wolności, a nie związkiem opartym na bezpośrednim czynniku naturalnym i na jego popędach; tym samym jest takie małżeństwo też sprzeczne z prawdziwie naturalnym uczuciem. Jeśli na samo małżeństwo zapatrywano się jak na instytucję, której podstawę stanowi nie prawo naturalne, lecz tylko naturalny popęd płciowy i uważano je za dowolnie zawartą umowę; jeśli na uzasadnienie monogamii podawano przyczyny zewnętrzne, nawet takie, które zaczerpnięte zostały z fizycz- s.178 nego stosunku liczby mężczyzn i kobiet, i jeśli na uzasadnienie zakazu małżeństwa między osobnikami, które związane są pokrewieństwem krwi, podawano tylko jakieś mgliste uczucia jeśli tak było, to u podstawy leżało tu potoczne wyobrażenie o jakimś stanie natury i naturalności prawa oraz brak pojęcia rozumowości i wolności. 169 Zewnętrzną realnością rodziny jako osobowości jest własność (Eigentum), ale istnieniem jej substancjalnej osobowości jest własność tylko w postaci majątku (Vermögen). 7

8 B. MAJĄTEK RODZINY 170 Rodzina posiada nie tylko własność, lecz dla niej jako osoby ogólnej i posiadającej trwałe istnienie wyłania się potrzeba posiadania jakiejś trwałej i pewnej własności, jakiegoś majątku. Oparty w obrębie własności abstrakcyjnej na arbitralnej woli moment szczegółowej potrzeby, odnoszącej się tylko do pojedynczej jednostki, oraz egoizm pożądania przeobrażają się tu w troskę o coś ogólnego i w nabywanie dla wspólnoty przeobrażają się więc w coś etycznego. W legendach, w których opowiada się o założeniu państw lub co najmniej o początkach społecznego życia etycznego, wprowadzenie trwałej własności występuje razem z wprowadzeniem małżeństwa. Na czym zresztą majątek rodziny polega i jaki jest prawdziwy sposób jego utrwalenia wszystko to rozstrzyga się w sferze społeczeństwa obywatelskiego. 171 Mąż jako głowa rodziny ma reprezentować rodzinę jako osobę prawną wobec innych rodzin. Jego głównym zadaniem jest także zdobywanie na zewnątrz środków s.179 dla rodziny, troska o jej potrzeby oraz dysponowanie i zarządzanie jej majątkiem. Majątek ten jest wspólną własnością, tak iż żaden z członków rodziny nie ma odrębnej własności, ale każdy ma prawo do udziału we własności wspólnej. Prawo to jednak i przysługujące głowie rodziny prawo dyspozycji mogą wejść ze sobą w kolizję, gdyż istniejąca jeszcze w rodzinie bezpośredniość postawy etycznej ( 158) stoi jeszcze otworem dla odrębności i przypadkowości. 172, Dzięki małżeństwu konstytuuje się nowa rodzina, która jest czymś dla siebie samoistnym w stosunku do rodów czy domów, z których się ona wywodzi. Podstawą związku zachodzącego między nową rodziną a nimi jest 8

9 pokrewieństwo krwi, natomiast podstawą nowej rodziny jest miłość etyczna. Własność jednostki pozostaje też dlatego w istotnym związku z jej stosunkiem małżeńskim a tylko w dalszym związku z jej rodem czy domem. Kontrakty małżeńskie, w których zawarte jest pewne ograniczenie wspólności dóbr współmałżonków, instytucja stałego rzecznika prawnego żony itp. kontrakty takie mają o tyle sens, że skierowane są przeciw wypadkom rozbicia małżeństwa wskutek naturalnej śmierci, rozwodu itp. i stanowią próbę zabezpieczenia, by różni członkowie rodziny zachowali w takich wypadkach swój udział we wspólnym majątku. C. WYCHOWANIE DZIECI I ROZWIĄZANIE RODZINY 173 Jedność małżeństwa, która jako substancjalna jest tylko wewnętrznym uczuciem i wewnętrzną postawą, a jako posiadająca egzystencję istnieje tylko odrębnie w obu s.180 podmiotach -jedność ta. jako jedność staje się w dzieciach istniejącą dla siebie egzystencją i przedmiotem, który rodzice kochają jako swą własną miłość, jako swoje własne substancjalne istnienie. Od strony naturalnej bezpośrednia obecność osób rodziców założona jako przesłanka, przeobraża się tu w rezultat: proces, który przechodzi w nieskończony postęp tworzących się i zakładających się jako przesłanka pokoleń. Jest to sposób, w jaki prosty duch penatów ukazuje w skończoności czynnika naturalnego swoją egzystencję jako rodzaj. 174 Dzieci mają prawo do utrzymania i wychowania na koszt wspólnego majątku rodziny. Prawo rodziców do usług jako takich ze strony dzieci zasadza się na wspólnej trosce o dobro rodziny w ogóle i do tego się ogranicza. Podobnie też prawo rodziców do krępowania arbitralnej woli dzieci określone jest przez cel, jakim jest utrzymanie ich w karności i wychowanie ich. Celem kary nie jest sprawiedliwość jako taka, lecz ma ona charakter subiektywny, 9

10 moralny: zastraszenie tkwiącej jeszcze w czynniku naturalnym wolności oraz wdrożenie tego, co ogólne, w ich świadomość i wolę. 175 Dzieci są same w sobie wolne, a życie jest bezpośrednim istnieniem tylko tej wolności [samej w sobie]; toteż dzieci nie należą ani do rodziców, ani do nikogo innego jako rzeczy. Ich wychowanie ma jeśli idzie o stosunek rodzinny to pozytywne znaczenie, że etyczność zostaje w nich doprowadzona do bezpośredniego, nie zawierającego jeszcze przeciwieństw uczucia, i że dusza w uczuciu tym, jako podstawie życia etycznego, s.181 przeżyła początek swego życia w miłości, zaufaniu i posłuszeństwie; następnie ma jednak wychowanie jeśli idzie o ten sam stosunek to negatywne znaczenie, że jego zadaniem jest podnieść dzieci ze szczebla naturalnej bezpośredniości, na którym początkowo się znajdują, na szczebel samodzielności i wolnej osobowości i tym samym uczynić je zdolnymi do wystąpienia z naturalnej jedności rodzinnej. Sytuacja niewolnicza dzieci rzymskich stanowi jedną z najbardziej hańbiących ustawodawstwo rzymskie instytucji, zaś to obrażanie etyczności w jej najbardziej wewnętrznym i subtelnym życiu jest jednym z najważniejszych momentów pozwalających zrozumieć na czym polega powszechno-dziejowy charakter Rzymian oraz ich dążenie do formalizmu prawnego. Konieczność potrzeby wychowania tkwi w dzieciach jako ich własne uczucie wewnętrznego niezadowolenia z tego, czym są, jako dążenie do przynależności do świata dorosłych, w którym przeczuwają coś wyższego, tkwi w nich jako pragnienie, by stać się dorosłym. Pedagogika zabawowa ujmuje sam pierwiastek dziecięcy jako coś, co ma już znaczenie samo w sobie, i jako taki przekazuje go dzieciom; w ten sposób degraduje ona dla dzieci to, co poważne, i siebie samą do formy dziecięcej formy nisko cenionej przez dzieci same. W swym dążeniu do tego, by dzieci, które są istotami nie w pełni rozwiniętymi i które takimi się czują, przedstawić raczej jako istoty w pełni rozwinięte i uczynić je zadowolonymi z takiego stanu rzeczy, pedagogika ta zanieczyszcza i hamuje ich własną 180 potrzebę lepszego i doprowadza bądź do braku zainteresowania i niewrażliwości na stosunki substancjalne świata duchowego, bądź do pogardzania ludźmi, gdyż im, jako dzieciom, ludzie ci sami ukazali się jako dziecinni i godni pogardy; prowadzi ona wreszcie u dzieci do próżności i zarozumiałości płynącej z poczucia własnej doskonałości. 10

11 176 Ponieważ związek małżeński jest teraz dopiero tylko bezpośrednią ideą etyczną i swoją obiektywną rzeczywistość ma tym samym w wewnętrznej głębi podmio- s.182 towego usposobienia i uczucia, przeto zawarta jest w tym pierwsza przypadkowość egzystencji tego związku. Podobnie jak nie może [tu] zachodzić żaden przymus wstąpienia w związek małżeński, nie może też [tu] istnieć żadna tylko prawnie pozytywna więź, która mogłaby utrzymać razem te osoby wtedy, kiedy zrodziła się antypatia i wrogie usposobienie i działanie. Istnieje jednak potrzeba pewnego trzeciego etycznego autorytetu, który stałby po stronie prawa związku małżeńskiego, prawa substancjalności etycznej, przeciw samemu tylko mniemaniu, jakim jest tego rodzaju usposobienie, i przeciw przypadkowości tylko chwilowych nastrojów itd. potrzeba autorytetu, który wszystko to odróżniałby od całkowitego wyobcowania i który wyobcowanie to stwierdzałby, aby dopiero w tym wypadku móc orzec rozwiązanie związku małżeńskiego. 177 Etyczne rozwiązanie rodziny 4 polega na tym, że dzieci, które dzięki wychowaniu stały się wolnymi osobowościami, zostają z osiągnięciem pełnoletności uznane za osoby prawne i za zdolne, z jednej strony, do posiadania własnego wolnego majątku, a z drugiej, do założenia własnej rodziny synowie jako głowy rodzin, córki jako żony; do założenia rodziny, która stanowi odtąd ich substancjalne przeznaczenie i w porównaniu 18J z którą ich pierwsza rodzina ustępuje na plan dalszy jako tylko ich pierwsza podstawa i punkt wyjścia, przy czym abstrakcyjny moment rodu nie ma tu jeszcze tym bardziej żadnego uprawnienia. s Naturalne rozwiązanie rodziny na skutek śmierci rodziców, a w szczególności męża, prowadzi w konsekwencji do dziedziczenia majątku; jest to 4 W odróżnieniu od naturalnego. 11

12 wstąpienie w swoiste posiadanie majątku, który sam w sobie jest wspólny, wstąpienie w posiadanie, które w dalszych stopniach pokrewieństwa i w stanie rozproszenia społeczeństwa obywatelskiego, usamodzielniającego osoby i rodziny, staje się tym bardziej nieokreślone, im bardziej zatraca się poczucie jedności i im bardziej każdy związek małżeński oznacza rezygnację z poprzednich stosunków rodzinnych i założenie nowej, samodzielnej rodziny. Koncepcja polegająca na tym, iż za podstawę dziedziczenia uznaje się tę okoliczność, że na skutek śmierci majątek staje się [jakoby] dobrem bezpańskim i jako taki przypada temu, który pierwszy wchodzi w jego posiadanie, z tym tylko, że to wchodzenie w posiadanie zostaje najczęściej dokonywane przez krewnych, jako zazwyczaj najbliższe otoczenie [zmarłego], i że ten zwykły przypadek zostaje następnie, gwoli porządku, podniesiony przez prawa pozytywne do rangi reguły cała ta koncepcja nie bierze zupełnie pod uwagę natury stosunku rodzinnego. 179 Wskutek wspomnianego wyżej oddzielenia się [rodzin] od siebie arbitralna wola indywiduów uzyskuje wolność używania z jednej strony w ogóle swego majątku zgodnie z upodobaniami, mniemaniami i celami jednostkowości, a z drugiej uznania jakiegoś kręgu przyjaciół, znajomych itd. za pewnego rodzaju rodzinę i poczynienia tego oświadczenia w testamencie, oświadczenia, pociągającego za sobą skutki w zakresie dziedziczenia. s.184 W tworzeniu takiego kręgu, które mogłoby stanowić etyczne uprawnienie woli do tego rodzaju rozporządzania się majątkiem występuje (zwłaszcza wtedy, kiedy samo tworzenie takiego kręgu pociąga już za sobą jakieś odniesienie do zapisu testamentarnego) tyle przypadkowości, arbitralnej woli, celowego dążenia do egoistycznych celów itd., że moment etyczny ' jest tu czymś bardzo nieokreślonym, a uznanie kompetencji arbitralnej woli do zapisów testamentarnych staje się raczej okazją do naruszania stosunków etycznych, do niecnych zabiegów i takich samych zależności; podobnie daje ono też głupiej samowoli i chytrości okazję i uprawnienie do tego, by z tak zwanymi dobrymi uczynkami i darowiznami na wypadek śmierci (w której majątek mój i tak przestaje być moim) łączyć warunki dyktowane przez próżność i chęć despotycznego zadręczania. 180 Zasada, że członkowie rodziny stają się samodzielnymi osobami prawnymi ( 177) sprawia, iż do kręgu rodzinnego przedostaje się coś z tej arbitralnej woli oraz rozróżnianie między naturalnymi spadkobiercami; 12

13 rozróżnianie to może jednak występować tu tylko w stopniu bardzo ograniczonym, aby nie naruszyć stosunku podstawowego. Z samej tylko bezpośredniej arbitralnej woli zmarłego nie można uczynić zasady dającej prawo do zapisów testamentarnych, a zwłaszcza nie można tego czynić wtedy, kiedy przeciwstawia się ona substancjalnemu prawu rodziny, której miłość i cześć dla dawnego jej członka mogłyby przecież głównie być tym, co kazałoby uszanować jego arbitralną wolę także po jego śmierci. Taka arbitralna wola nie zawiera w sobie niczego, co należałoby bardziej respektować niż samo prawo rodzinne. 83 Przeciwnie. Ważność rozporządzenia ostatniej woli mogłaby w ogóle polegać jedynie na arbitralnym uznaniu tego rozporządzenia przez innych. Przypisać rozporządzeniu ostatniej woli taką ważność można głównie tylko o tyle, o ile stosunek s.185 rodzinny, w którym się ono zatraca, staje się bardziej odległy i mniej skuteczny. Natomiast nieskuteczność stosunku rodzinnego tam, gdzie on rzeczywiście istnieje, jest czymś nieetycznym, a szeroki zasięg ważności arbitralnej woli, przeciwstawnej stosunkowi rodzinnemu, zawiera w sobie osłabienie etyczności tego stosunku. Uznanie arbitralnej woli za główną zasadę sukcesji w rodzinie nadawało wspomnianą wyżej cechę srogości i nieetyczności prawu rzymskiemu, zgodnie z którym syn mógł nawet być sprzedany przez ojca, a wyzwolony przez drugiego, wracał pod władzę ojcowską i dopiero po trzecim wyzwoleniu z niewoli stawał się rzeczywiście wolnym; prawu, zgodnie z którym syn nie stawał się w ogóle de jure pełnoletnim i osobą prawną, i mógł posiadać jako swą własność tylko zdobycz wojenną, peculium castrense, a kiedy po trzykrotnym sprzedaniu go i wyzwoleniu wychodził spod władzy ojcowskiej, nie dziedziczył bez wyrażonej w testamencie woli razem z tymi, którzy pozostawali w niewolnictwie rodzinnym. Podobnie i żona (o ile nie wstąpiła w związek małżeński jako w stosunek niewolniczy, in manum conveniret, in mancipio esset, lecz jako matrona), nie tyle należała do rodziny, którą przez małżeństwo, w przypadającej na nią części, stworzyła i która odtąd w rzeczywistości była jej rodziną, ile raczej do tej rodziny, z której pochodziła i dlatego była wyłączona z dziedziczenia majątku swej rzeczywistej rodziny, podobnie jak rzeczywista rodzina nie dziedziczyła po żonie i matce. O tym, że wraz z budzącym się potem uczuciem rozumności, nieetyczność takich i innych tego rodzaju praw była eliminowana przez praktykę sądową: np. za pomocą wyrażenia bonorum possesio (to, że od wyrażenia tego trzeba odróżnić wyrażenie possesio bonorum, należy do tych wiadomości, które decydują o tym, że ktoś jest uczonym jurystą) zamiast hereditas, za pomocą fikcji polegającej na zamianie filia w filius o tym wszystkim mówiliśmy przedtem ( 3, przyp.) jako o smutnej dla sędziów konieczności przeprowadzania chyłkiem, co do niektórych przynajmniej skutków, w sposób przebiegły, na przekór złym prawom, tego, co rozumne. Wiąże się z tym przerażająca niestałość najważniejszych instytucji i chaotyczne wprowadzanie ustaw dla zapobieżenia wybuchom wynikającego stąd zła. Do jakich nieetycznych następstw prowadziło u Rzymian to prawo arbitralnej woli s

14 w sporządzaniu testamentu, wiemy wystarczająco dużo z historii oraz z opisów u Lukiana i u innych pisarzy. W naturze samego związku małżeńskiego jako etyczności bezpośredniej leży pomieszanie stosunku substancjalnego, naturalnej przypadkowości i wewnętrznej arbitralnej woli. Skoro więc u Rzymian wskutek niewolniczego położenia dzieci oraz wskutek innych, wyżej wspomnianych i w ogóle z tym związanych właściwości, a w końcu także wskutek łatwości rozwodu, przyznawano arbitralnej woli pierwszeństwo przed prawem czynnika substancjalnego, tak iż nawet Cicero (a ileż to i jak pięknie pisał on o honestum i decorum w swoich Officiis i innych pismach!) zastanawiał się nad tym, aby żonę swoją odesłać i dzięki posagowi wniesionemu przez nową żonę spłacić swoje długi skoro się rzecz tak miała, to jasne jest, że zepsuciu obyczajów utorowana została prawna droga, czy też na odwrót prawa okazały się koniecznym następstwem tego zepsucia. Wykorzystanie instytucji prawa spadkowego do zachowania rodziny i jej świetności przez substytucje i rodzinne fideikomisy czy to przez wyłączenie z dziedzictwa córek na korzyść synów lub innych dzieci na korzyść najstarszego syna, czy też w ogóle 185 przez wprowadzenie jakiejś nierówności wszystko to z jednej strony obraża zasadę wolności majątkowej ( 62), a z drugiej polega na arbitralnej woli, która sama w sobie i dla siebie nie może rościć sobie prawa do tego, by być uznawana; ściślej mówiąc, polega na koncepcji, że należy zachować i utrzymać ten oto ród czy dom, ale nie zarazem tę oto rodzinę. Ale nie ten oto dom czy ten oto ród, lecz rodzina jako taka jest ideą, której prawo takie przysługuje, a dzięki wolności majątkowej i równości prawa spadkowego zachowane zostają bardziej niż przez ich przeciwieństwo zarówno etyczny charakter rodziny, jak i rodziny same. W tego rodzaju instytucjach podobnie jak w prawie rzymskim nie jest w ogóle uznawane prawo związku małżeńskiego ( 172), a mianowicie to, że związek ten stanowi pełne założenie właściwej, rzeczywistej rodziny, i że w porównaniu z nią wszystko, co nazywa się rodziną w ogóle stirps, gens staje się z upływem generacji coraz bardziej oddalającym się i unierzeczywistniąjącym się abstraktem ( 177)- Miłość, jako etyczny moment związku małżeńskiego, jest jako miłość uczuciem żywionym do jednostek rzeczywistych, obecnych, a nie do jakiegoś abstraktu. O tym, s.187 że abstrakcja rozsądkowa okazuje się zasadą imperium rzymskiego w dziejach powszechnych, patrz niżej 358. O tym zaś, że wyższa sfera polityczna prowadzi nieuchronnie do prawa pierworództwa i żelaznego majątku rodowego, ale nie jako wyraz arbitralnej woli, lecz jako coś, co wynika z idei państwa > o tym niżej

15 Przejście rodziny w społeczeństwo obywatelskie 181 Rodzina rozpada się w sposób naturalny, a głównie dzięki zasadzie osobowości, na wielość rodzin, które odnoszą się wzajemnie do siebie w ogóle jako samodzielne, konkretne osoby i tym samym w sposób zewnętrzny. Albo inaczej mówiąc: momenty, które połączone zostały razem w jedność rodziny jako idei etycznej, istniejącej jeszcze [tylko] w swym pojęciu, muszą być przez to pojęcie puszczone na wolność i stać się samoistnymi realnościami jest to szczebel różnicy (die Stufe der Differenz). Wyrażając rzecz tę abstrakcyjnie, otrzymujemy po pierwsze, określenie szczegółowości, która odnosi się wprawdzie do ogólności, tak iż ogólność stanowi tu podłoże, ale jeszcze tylko wewnętrzne; dlatego też jest ona tym podłożem w sposób formalny, jako tylko przeświecająca w tym, co szczegółowe (in das Besondere nur scheinende). Ten stosunek refleksyjny przedstawia następnie utratę etyczności albo ponieważ etyczność jako istota musi koniecznie się przejawiać (Encykl. 64 nn, 81 nn 5 ) stanowi zjawiskowy świat etyczności społeczeństwo obywatelskie. s.188 Rozszerzenie się rodziny, jako przejście w inną zasadę, jest w egzystencji częściowo spokojnym jej rozszerzeniem się w lud w naród który ma przeto wspólne naturalne popochodzenie; częściowo zaś jako połączenie rozproszonych społeczności rodzinnych bądź przez władczą przemoc, bądź przez dobrowolne zjednoczenie się, którego początki tkwią w łączących te rodziny potrzebach oraz we wzajemnym ich zaspokojeniu. Rozdział drugi SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE 182 Osoba konkretna, która jest dla siebie celem szczegółowym jako pewna całość potrzeb i mieszanina naturalnej konieczności i arbitralnej woli, stanowi jedną zasadę społeczeństwa obywatelskiego; jest to jednak osoba szczegółowa jako pozostająca w pewnym istotnym stosunku do drugiej takiej samej szczegółowości, tak iż każda coś znaczy i osiąga zaspokojenie tylko poprzez 5 W wyd. z roku i

16 drugą i zarazem w ogóle tylko jako zapośredniczona przez formę ogólności przez drugą zasadę. 183 Egoistyczny cel, uwarunkowany w ten sposób w swoim urzeczywistnieniu przez ogólność, staje się podstawą systemu wzajemnej zależności polegającej na tym, że utrzymanie i dobro jednostki oraz jego prawne istnienie splecione jest z utrzymaniem, dobrem i prawem wszystkich, że na tym się ono opiera i że tylko w tym powiązaniu jest rzeczywiste i zapewnione. System ten można uważać przede wszystkim za państwo zewnętrzne, za państwo konieczności i rozsądku. s Idea w tym swoim rozdwojeniu użycza obu momentom swoistego istnienia: szczegółowości nadaje prawo do wszechstronnego rozwoju i wyżywania się, ogólności zaś prawo do tego, by być podstawą i konieczną formą szczegółowości oraz mocą władającą nią i jej ostatecznym celem. Jest to system etyczności zagubionej w swych terminach skrajnych (in ihre Extreme verlorene Sittlichkeit), co stanowi abstrakcyjny moment realności idei, która tu występuje tylko jako totalność relatywna i jako wewnętrzna konieczność tego zewnętrznego zjawiska. 185 Szczegółowość dla siebie, jako wszechstronne zaspokajanie własnych potrzeb, przypadkowej arbitralnej woli i subiektywnych upodobań, niszczy w swoim rozkoszowaniu się i używaniu z jednej strony samą siebie i swoje substancjalne pojęcie; z drugiej zaś, ponieważ szczegółowość ta jest nieskończenie pobudzana i pozostaje w stałej zależności od zewnętrznej przypadkowości i arbitralnej woli, ale zarazem ograniczana przez potęgę ogólności, zaspokojenie potrzeb zarówno koniecznych, jak i przypadkowych okazuje się czymś przypadkowym. Społeczeństwo obywatelskie w przeciwieństwach tych i ich splataniu się przedstawia obraz zarówno rozpusty, jak i nędzy oraz występującego i tu, i tam zepsucia fizycznego i etycznego. 16

17 Samoistny rozwój szczegółowości (por. 124 przyp.) jest tym momentem, który w państwach starożytnych okazuje się początkiem zepsucia obyczajów i ostateczną przyczyną ich I89 upadku. Państwa te jako oparte częściowo na zasadzie patriarchalnej i religijnej, a częściowo na bardziej duchowej, ale bar- s.190 dziej prymitywnej etyczności jako oparte w ogóle na pierwotnym naturalnym poglądzie [na świat], nie potrafiły wytrzymać rozdwojenia tego poglądu oraz nieskończonego kierowania refleksji samowiedzy ku sobie i uległy tej [kierującej się ku sobie] refleksji, skoro tylko zaczęła występować początkowo w umysłach, a następnie w rzeczywistości. Ich prostej zasadzie brakło bowiem owej naprawdę nieskończonej siły tkwiącej tylko w takiej jedni, która pozwala zawartemu w rozumie przeciwieństwu rozwinąć się w całej sile, przezwycięża je i tym samym zachowuje w przeciwieństwie tym siebie, a w sobie to przeciwieństwo. Platon przedstawia w swoim Państwie substancjalną etyczność w swym idealnym pięknie i w swej idealnej prawdzie; z zasadą jednak samoistnej szczegółowości, która za jego czasów wdarła się w etyczność grecką, nie mógł sobie dać rady inaczej, jak tylko w ten sposób, że zasadzie tej przeciwstawił swoje tylko substancjalne państwo i usunął ją z tego państwa całkowicie, sięgając wstecz aż do początków, którymi są własność prywatna ( 46 przyp.) i rodzina, a następnie także z dalszego rozwoju państwa, gdzie zasada ta występuje jako własna arbitralna wola i wybór stanu itd. Brak ten sprawia, że zazwyczaj nie dostrzega się również wielkiej substancjalnej prawdy Platońskiego państwa i uważa się je zwykle za marzenie myśli abstrakcyjnej, za to, co zwykło się nawet często nazywać ideałem. Zasada samoistnej, w sobie nieskończonej osobowości jednostki, zasada subiektywnej wolności, która zrodziła się jako wewnętrzną w religii chrześcijańskiej i jako zewnętrzna (i dlatego połączona z abstrakcyjną ogólnością) w świecie rzymskim zasada ta nie zdobywa sobie prawą w omawianej wyżej tylko substancjalnej formie rzeczywistego ducha. Zasada ta jest 90 późniejsza niż świat grecki. Podobnie też zstępująca aż do tych głębi refleksja filozoficzna jest późniejsza niż substancjalna idea filozofii greckiej. 186 Ale zasada szczegółowości, dzięki temu, że rozwija się dla siebie w totalność, przechodzi w ogólność i wyłącznie w niej ma swoją prawdę oraz prawo do własnej pozytywnej rzeczywistości, Powstająca w ten sposób jednią s,191 nie jest identycznością etyczną, gdyż na omawianym teraz stanowisku rozdwojenia ( 184) obie zasady są samoistne i właśnie dlatego jednia ta nie jest wolnością, lecz koniecznością tego, by to, co szczegółowe, wznosiło się do formy ogólności, by w tej formie szukało i znajdowało swoje trwałe istnienie. 17

18 187 Jednostki są jako obywatele takiego państwa osobami prywatnymi, które stawiają sobie za cel swój własny interes. Ponieważ cel ten zapośredniczony jest przez ogólność, która w ten sposób wydaje się im środkiem do celu, jednostki mogą osiągnąć go tylko o tyle, o ile same swą wiedzę, wolę i działanie określają w sposób ogólny i czynią ze siebie ogniwo w łańcuchu tego związku. Zainteresowanie idei tym, co nie tkwi w świadomości członków tego społeczeństwa obywatelskiego jako takiego, to proces podnoszenia jednostkowości i naturalności członków tego społeczeństwa (i to zarówno poprzez konieczność naturalną, jak i poprzez dowolność potrzeb) na szczebel wolności formalnej i formalnej ogólności wiedzy i woli proces kształtowania podmiotowości w jej szczegółowości. Z wyobrażeniami o niewinności stanu naturalnego, o prostocie obyczajów ludów niekulturalnych z jednej strony, i z poglądem, który potrzeby i ich zaspokojenie, rozkosze i wygody życia partykularnego itd. uważa za cele absolutne z drugiej strony, łączy się to, że kultura w pierwszym przypadku uważana jest za coś tylko zewnętrznego, za sferę zepsucia, a w drugim tylko za środek do osiągnięcia wspomnianych wyżej celów. Zarówno jeden, jak i drugi pogląd świadczy o nieznajomości natury ducha i celu, do którego dąży rozum. Duch ma swą rzeczywistość tylko dzięki temu, że rozdwaja się w sobie samym, Że w potrzebach naturalnych i w związku z tą zewnętrzną ko- s.192 niecznością narzuca sobie granicę i skończoność, a dzięki temu właśnie, że je przenika (sich in sie hineinbildet) przezwycięża je i osiąga swoje obiektywne istnienie. Celem rozumu nie jest więc ani owa naturalna prostota obyczajów, ani rozkosze użycia jako takie, związane z rozwojem szczegółowości i osiągane dzięki kulturze, lecz to, by naturalna prostota, tzn. z jednej strony pasywny brak egoizmu, a z drugiej prymitywizm wiedzy i woli, czyli bezpośredniość i jednostkowość, w których duch jest zatopiony, zostały pracą [ducha] usunięte i aby następnie ta zewnętrzność ducha otrzymała taką rozumowość, do jakiej jest zdolna, a mianowicie formę ogólności rozsądkowość. Jedynie w ten sposób jest duch w tej zewnętrzności jako takiej u siebie. Jego wolność ma przeto w tej zewnętrzności pewne istnienie, a duch staje się czymś dla siebie w elemencie, który sam w sobie obcy jest jego przeznaczeniu do wolności ; ma teraz do czynienia tylko z tym, na czym wycisnął swoje piętno i co sam wytworzył. W ten właśnie sposób forma ogólności dochodzi dla siebie w myśli do egzystencji jedyna forma, która jest godnym elementem istnienia idei., Kultura jest przeto w swym absolutnym określeniu wyzwoleniem oraz pracą nad wyższym wyzwoleniem, mianowicie absolutnym punktem przejściowym do już nie bezpośredniej, naturalnej, lecz duchowej, i na szczebel ogólności podniesionej podmiotowej substancjalności pierwiastka etycznego. Wyzwolenie to występuje w podmiocie jako jego ciężka praca skierowana przeciw czystej podmiotowości postępowania, przeciw 18

19 bezpośredniości pożądania a także przeciw subiektywnej próżności uczucia i arbitralności upodobania. Okoliczność, że wyzwolenie to jest ciężką pracą stanowi jedną z przyczyn niechęci, z jaką się do tego wyzwolenia odnoszą. Dzięki tej pracy kształcenia i kultury dochodzi jednak do skutku to, że sama subiektywna wola zyskuje w sobie obiektywność jedyna, w której wola ze swej strony godna jest i zdolna być rzeczywistością idei. Podobnie także owa forma ogólności, do której dopracowała się i do której wzniosła się szczegółowość, a mianowicie rozsądkowość, sprawia, że szczegółowość staje się prawdziwym bytem dla siebie jednostkowości; a ponieważ jednostkowość nadaje ogólności wypełniającą ją treść i nieskończone samookreślanie się, jednostkowość sama okazuje się w sferze etyczności nieskończenie dla siebie istniejącą, wolną s.193 podmiotowością. Jest to ten punkt widzenia, który uważa kształtowanie (Bildung) za immanentny moment absolutu i ukazuje jego nieskończoną wartość. 188 Społeczeństwo obywatelskie zawiera w sobie następujące trzy momenty: A. Zapośredniczanie potrzeb jednostki i ich zaspokajanie poprzez własną pracę jednostki oraz poprzez pracę i zaspokajanie potrzeb wszystkich innych system potrzeb. B. Rzeczywistość zawartego w tym ogólnego momentu wolności ochrona własności przez wymiar sprawiedliwości. C. Zabezpieczenie przed przypadkowością, która zachowała się jeszcze w wymienionych systemach, i załatwianie interesów szczegółowych jako interesów wspólnych przez policję i korporację. / / s. 238 Rozdział trzeci PAŃSTWO 257 Państwo jest rzeczywistością idei etycznej : duch etyczny jako jawna, wyraźna dla siebie samej substancjalna wola, która myśli siebie samą i uświadamia sobie siebie i która to, co sobie uświadamia, i o ile sobie 19

20 uświadamia, wprowadza w czyn. W obyczajach duch ma swoją egzystencję bezpośrednią, a w samowiedzy jednostki, w jej wiedzy i działalności swoją egzystencję zapośredniczoną, podobnie jak samowiedza jednostki, dzięki swej wewnętrznej postawie, ma w duchu, jako swej istocie, jako celu i produkcie swego działania, swoją substancjalną wolność. Penaty są wewnętrznymi, podziemnymi bogami; duch ludu (Atena) jest świadomym siebie i siebie chcącym pierwiastkiem boskim. Miłość rodzinna jest uczuciem i w uczuciu obracającą się etycznością, cnota polityczna zaś wolą celu pomyślanego jako cel sam w sobie i dla siebie istniejący. 258 Państwo jako rzeczywistość substancjalnej woli, którą wola ma w samowiedzy szczegółowej podniesionej do poziomu swej ogólności, jest tym, co jest samo w sobie i dla s.239 siebie rozumne. Ta substancjalna jednia jest swoim własnym absolutnym, niezmiennym celem, w którym wolność dochodzi do swego najwyższego prawa, podobnie jak temu ostatecznemu celowi przysługuje najwyższe prawo w stosunku do jednostek, których najwyższym obowiązkiem jest być członkami państwa. Jeśli miesza się państwo ze społeczeństwem obywatelskim, a za przeznaczenie państwa uważa się zapewnienie bezpieczeństwa i ochronę własności oraz osobistej wolności, to interes jednostek jako takich okazuje się ostatecznym celem, w imię którego jednostki te ze sobą się połączyły; wynika z tego również to, że być członkiem państwa jest czymś zależnym od własnego widzimisię. Ale stosunek państwa do jednostki jest zupełnie inny. Ponieważ państwo jest duchem obiektywnym, przeto sama jednostka ma obiektywność, prawdę i etyczność tylko jako członek państwa. Połączenie się jako takie jest samo prawdziwą treścią i celem, a przeznaczeniem jednostek jest prowadzenie życia ogólnego. Punktem wyjścia i rezultatem całego dalszego zaspokojenia szczegółowości jednostek, ich szczegółowej działalności i sposobu postępowania jest _ ten właśnie pierwiastek substancjalny i ogólnie ważny. Rozumowość, abstrakcyjnie biorąc, polega w ogóle na przenikającej się jedni ogólności i jednostkowości, a tu, konkretnie, co do swej treści, na jedni wolności obiektywnej, tzn. ogólnej substancjalnej woli, i wolności subiektywnej, jako indywidualnej wiedzy i jej, szukającej swych celów szczegółowych woli a wobec tego, co do swej formy, 20

21 na działaniu określającym się podług myślowych, tzn. ogólnych praw i zasad. Idea ta jest samym w sobie wiecznym i koniecznym bytem ducha. Jakie więc jest czy było historyczne pochodzenie państwa w ogóle, a raczej każdego państwa w szczególności, pochodzenie jego praw i przeznaczeń, czy państwo zrodziło się najpierw ze stosunków patriarchalnych, z obawy czy zaufania, z korporacji itd. i w jaki sposób to, na czym prawa te się opierają, ujęte zostało i utrwaliło się w świadomości jako boskie prawo pozytywne lub jako umowa, zwyczaj itd. wszystko to nie dotyczy samej idei państwa, lecz jest z punktu widzenia s.240 poznania naukowego a o takim tylko jest tu mowa jako zjawisko sprawą historii ; jeśli chodzi zaś o autorytet jakiegoś rzeczywistego państwa o ile autorytet ten wdaje się w szukanie podstaw to czerpie się je z form obowiązującego w tym państwie prawa. Filozoficzne rozważanie [zagadnienia państwa] ma więc do czynienia tylko z wewnętrzną stroną tego wszystkiego z myślowym pojęciem. Jeśli chodzi o wyszukanie tego pojęcia, to Rousseau ma tę zasługę, że zasadę, która nie tylko co do swej formy (jak na przykład popęd społeczny, boski autorytet), lecz także co do swej treści, jest myślą, jest myśleniem samym, a mianowicie wolę, wysunął jako zasadę państwa. Ale ponieważ wolę ujął tylko w określonej formie woli jednostkowej (co potem uczynił też Fichte), a woli ogólnej nie ujął jako samego w sobie i dla siebie rozumnego pierwiastka woli, lecz tylko jako to, co wspólne, co wypływa z tej jednostkowej woli jako woli świadomej, przeto połączenie się jednostek w państwo stało się umową, której podłożem okazała się tym samym arbitralna wola, mniemanie i dobrowolna, wyraźna zgoda jednostek, z tego zaś wynikają dalsze czysto rozsądkowe konsekwencje, obalające istniejący sam w sobie i dla siebie pierwiastek boski oraz jego autorytet i majestat. Osiągnąwszy władzę, abstrakcje te dopro-244 wadziły wprawdzie z jednej strony do pierwszego odkąd sięga nasza wiedza o rodzie ludzkim kolosalnego widowiska przejawiającego się w dążeniu do tego, by ustrój wielkiego, rzeczywistego państwa, po obaleniu wszystkiego, co miało trwałe istnienie i było dane, rozpocząć zupełnie od nowa i od myśli oraz w dążeniu do tego, by ustrojowi temu dać za podstawę tylko to, co rzekomo rozumne; ale z drugiej strony, ponieważ są to tylko pozbawione idei abstrakcje, uczyniły one z tej próby najstraszliwsze i najbardziej rażące wydarzenie. W przeciwieństwie do zasady woli jednostkowej należy tu przypomnieć podstawowe pojęcie, że wola obiektywna jest tym, co w swoim pojęciu jest samo w sobie rozumne, niezależnie od tego czy pojedynczy człowiek wie o tym i czyjego upodobanie chce tego, czy nie; że to, co przeciwstawne, wiedza i wola, podmiotowość wolności, która jako jedyna zostaje zachowana w zasadzie woli jednostkowej, zawiera w sobie tylko jeden, a przeto jedno- s.241 stronny moment idei woli rozumnej, która jest rozumną tylko dlatego, że jest zarówno czymś samym w sobie jak i czymś dla siebie. 21

22 Drugie przeciwieństwo myśli dążącej do tego, by w poznaniu ująć państwo jako rzecz dla siebie rozumną, polega na ujmowaniu zewnętrznej strony zjawiska, przypadkowości potrzeby, konieczności ochrony, siły, bogactwa itd. nie jako momentów historycznego rozwoju, lecz jako substancji państwa. Zasadą poznania jest tu także jednostkowość indywiduów, ale nie jest to nawet myśl o tej jednostkowości, lecz przeciwnie, są to empiryczne jednostkowości w ich przypadkowych właściwościach, w ich sile i słabości, w ich bogactwie i ubóstwie itd. Pomysł, by pominąć w państwie wszystko to, co jest samo w sobie i dla siebie nieskończone i rozumowe, by z ujmowania wewnętrznej natury państwa wyrugować pojęcie, nie przejawił się chyba nigdy w tak klarownej postaci, jak w dziele pana v. Hallera Restauration der Staatswissenschaft; w klarownej postaci, gdyż we wszystkich próbach ujęcia istoty państwa, nawet jeśli zasady są nie wiadomo jak jednostronne i powierzchowne, już sam zamiar, by państwo pojąć, pociąga za sobą myśli, ogólne określenia; tu jednak nie tylko rezygnuje się świadomie z rozumowej treści, którą stanowi państwo, oraz z formy myślenia, lecz gorliwie i namiętnie występuje się zarówno przeciw jednemu, jak drugiemu. Część szerokiego jak zapewnia pan v. Haller wpływu propagowanych przez jego Odnowienie podstawowych zasad wynika oczywiście z tej okoliczności, że pan v. Haller potrafił w swym wykładzie wyzbyć się wszelkich myśli i w ten sposób udało mu się utrzymać bezmyślnie całość jakby z jednego kawałka. W tym stanie rzeczy bowiem nie ma mowy o żadnym gmatwaniu ani o przeszkodach, które osłabiają wrażenie takiego wykładu, w którym z tym, co przypadkowe, miesza się aluzja do tego, co substancjalne, a z tym, co jest tylko empiryczne i zewnętrzne przypomnienie tego, co ogólne i rozumowe, i w ten sposób w sferze tego, co ubogie i pozbawione treści, przypomniane zostaje to, co wyższe, nieskończone. Konsekwentny jest wykład pana v. Hallera również dlatego, że jeśli za istotę państwa zamiast pierwiastka substancjalnego bierze się sferę tego, co przypadkowe, to przy takiej treści konsekwencja polega właśnie s.242 na całkowitej niekonsekwencji bezmyślności, którą można całą prześledzić bez oglądania się wstecz i która czuje się jak u siebie w domu w tym, co jest przeciwieństwem tego, co dopiero co uznała za słuszne. s Idea państwa ma: a) bezpośrednią rzeczywistość i jest państwem indywidualnym jako organizm odnoszący siebie do siebie samego; ustrój państwowy, czyli wewnętrzne prawo państwowe; s

23 b) przechodzi w stosunek jednostkowego państwa do innych państw: zewnętrzne prawo państwowe; c) jest ideą ogólną jako rodzaj i absolutną potęgą w stosunku do państw indywidualnych, jest duchem, który w procesie historii powszechnej nadaje sobie rzeczywistość. s. 245 A. WEWNĘTRZNE PRAWO PAŃSTWOWE 260 Państwo jest rzeczywistością wolności konkretnej. Wolność konkretna jednak polega na tym, że jednostkowość osobowa i jej interesy szczegółowe osiągają w niej swój pełny rozwój i uznanie swego prawa dla siebie (w sys- s.246 ternie rodziny i społeczeństwa obywatelskiego), a także przechodzą z jednej strony w interes ogółu, a z drugiej uznają zgodnie z własną wiedzą i wolą ten interes ogółu za swego własnego substancjalnego ducha i czynni są dla niego jako swego ostatecznego celu. W ten sposób ani to, co ogólne, nie obowiązuje i nie jest realizowane bez interesu szczegółowego, bez wiedzy i woli szczegółowej, ani jednostki nie żyją jako osoby prywatne tylko dla tego, co szczegółowe, nie chcąc zarazem żyć dla tego, co ogólne, i nie działając ze świadomością celu ostatecznego. Zasada państwa nowoczesnego zawiera w sobie taką kolosalną siłę i głębię, że pozwala zasadzie podmiotowości rozwinąć się w samoistny termin skrajny szczegółowości osobowej i zarazem sprowadza ją z powrotem do substancjalnej jedni, zachowując w ten sposób zasadę tę w sobie samej. 261 W stosunku do sfer prawa prywatnego i dobra prywatnego, w stosunku do rodziny i społeczeństwa obywatelskiego państwo jest, z jednej strony, koniecznością zewnętrzną oraz ich wyższą władzą, od której zależne są i której naturze podporządkowane są zarówno ich prawa, jak i ich interesy; z drugiej jednak strony jest państwo ich własnym immanentnym celem, a jego siła tkwi w 23