Czynniki wzrostu zawarte w osoczu bogatopłytkowym jako autogennym materiale stymulującym procesy gojenia tkanki kostnej

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2006, LIX, 7, Organ Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego Czynniki wzrostu zawarte w osoczu bogatopłytkowym jako autogennym materiale stymulującym procesy gojenia tkanki kostnej Growth factors in the platelet-rich plasma as autogenic material which stimulates bone healing processes Agata Cieślik-Bielecka 1, Tomasz Bielecki 2, Tadeusz Szymon Gaździk 2, Tadeusz Cieślik 1 Z I Katedry i Kliniki Chirurgii Szczękowo-Twarzowej w Zabrzu Śląskiej Akademii Medycznej 1 Kierownik: prof. zw. dr hab. n. med. T. Cieślik Z Katedry i Oddziału Klinicznego Ortopedii w Sosnowcu Śląskiej Akademii Medycznej 2 Kierownik: prof. dr hab. n. med. T. Sz. Gaździk Streszczenie Wprowadzenie: zastosowanie czynników wzrostu w powiązaniu z inżynierią tkankową wydaje się być najbardziej obiecującą metodą w leczeniu uszkodzonych tkanek, kości oraz chrząstki. Czynniki wzrostu są cytokinami przenoszącymi sygnał procesów gojenia tkanek. Pod koniec lat 90 XX wieku zaczęto wykorzystywać biologiczny potencjał płytek krwi w leczeniu uszkodzonych tkanek. Zaobserwowano, iż jedno z najwyższych stężeń czynników wzrostu: PDGF i TGF-β występuje w trombocytach i wynosi ok. 50 ng/ml. Wartości te wskazują na możliwość wspomagania gojenia ran i regeneracji kości poprzez ich aplikację do uszkodzonej tkanki. Przez odwirowanie płytek krwi powstaje osocze bogatopłytkowe, a otrzymane zwiększone stężenie czynników wzrostu może pobudzać zatrzymane procesy gojenia. Cel pracy: celem pracy jest przedstawienie aktualnej wiedzy na temat właściwości i możliwości zastosowania osocza bogatopłytkowego w leczeniu zaburzeń gojenia kości. Summary Introduction: The use of growth factors in combination with tissue engineering seems to be the most promising method in the treatment of tissue, bone and cartilage defect. Growth factors are cytokines with regulatory functions for the healing of tissues. By the end of the 1990s the biological potential of thrombocytes was beginning to be used in the treatment of tissue damage. It was observed that one of the biggest concentrations of growth factors: PDGF and TGF-β occurs in thrombocytes and amounts to about 50 ng/ml. These values point to the possibility of supporting tissue healing and bone regeneration through direct application to damaged tissues. By centrifuging platelets platelet-rich plasma is obtained together with an increased concentration of growth factors which could stimulate the arrested healing processes. Aim of the article: To present current knowledge of the properties and possibilities of using platelet-rich plasma in the treatment of bones healing disorders. HASŁA INDEKSOWE: osocze bogatopłytkowe, gojenie tkanki kostnej, PRP, żel bogatopłytkowy, PRG KEYWORDS: platelet-rich plasma (PRP), bone healing, plateletrich gel (PRG) 510

2 2006, LIX, 7 Czynniki wzrostu w osoczu a gojenie kości Autogenne osocze bogatopłytowe PRP (Platelet-Rich Plasma) zostało opracowane w latach 70-tych XX wieku, lecz dopiero szeroki rozwój techniki, a przede wszystkim postęp w dziedzinach zajmujących się doskonaleniem aparatury medycznej, umożliwił zastosowanie tego autogennego materiału. Whitman i wsp. w 1997 roku jako pierwsi zilustrowali metodę otrzymywania osocza bogatopytkowego oraz przygotowania i wykorzystania żelu bogatopłytkowego jako alternatywy dla kleju fibrynowego. Poprzez odwirowanie pełnej krwi autogennej otrzymano koncentrat płytek krwi, a po dodaniu do niego trombiny i jonów wapnia powstała galaretowata masa (34). Do prawidłowego i wydajnego przebiegu procesu regeneracji tkanki kostnej niezbędne są trzy składowe tzw. triada Lyncha. Pierwszym elementem jest rusztowanie lub nośnik, którym może być materiał kostny pochodzenia autogennego lub obcego, syntetyczny biomateriał zarówno resorbowalny jak i nieresorbowalny oraz żel. Drugą składową stanowią cząsteczki sygnałowe procesu gojenia. Przykładem takich cząsteczek są białka morfogenetyczne kości BMPs (Bone Morphogenetic Proteins), adhezyny, hormony, witaminy oraz zlokalizowane w dużych ilościach w ziarnistościach trombocytów czynniki wzrostu. Do tej pory w płytkach krwi wykazano obecność ponad 30 czynników wzrostu, z których najważniejszymi są: płytkopochodny czynnik wzrostu PDGF (Platelet Derived Growth Factor), transformujący czynnik wzrostu TGF (Transforming Growth Factor), nabłonkowy czynnik wzrostu EGF (Epidermal Growth Factor), insulinopodobny czynnik wzrostu IGF (Insulinlike Growth Factor) oraz czynnik wzrostu śródbłonka naczyń VEGF (Vasoendothelial Growth Factor) (1). Trzecim czynnikiem dopełniającym triadę Lyncha są komórki, na które oddziałują czynniki wzrostu, są nimi komórki niezróżnicowane macierzyste (ang. stem cells), komórki częściowo zdeterminowane np.: preosteoblasty, fibroblasty, chondroblasty oraz komórki zróżnicowane takie jak fibrocyty i osteocyty. PRP spełnia 2 z 3 postulatów triady Lyncha tzn. jest nośnikiem i ma właściwości osteoindukcyjne, lecz nie zawiera komórek osteogennych (6, 16). PRP jest koncentratem płytek krwi, który otrzymuje się w wyniku odwirowania i wyizolowania pełnej krwi. Do przygotowania żelu bogatopłytkowego służy jednorazowy zestaw do izolacji płytek krwi. Po pobraniu od pacjenta pełnej krwi do strzykawki, w której znajduje się antykoagulant: cytrynianu sodu i wstrzyknięciu jej do specjalnego zbiornika, poddaje się ten zbiornik wirowaniu przez 12 minut przy 3200 obrotów/min. Otrzymuje się 3 warstwy między warstwą 1 i 2 widoczny jest biały kożuszek, który stanowią płytki krwi. Następnie ze zbiornika za pomocą strzykawki odciąga się osocze ubogopłytkowe PPP (Platelet Poor Plasma). Przez 30 sekund ruchami okrężnymi wstrząsa się zbiornikiem i strzykawką izoluje się osocze bogate w płytki PRP (Platelet- Rich Plasma). Do specjalnej dwukaniulowej igły załącza się dwie strzykawki, jedną z PRP, drugą z chlorkiem wapnia i trombiną (ryc. 1). Tak przygotowaną podwójną strzykawkę z podwójną kaniulą używa się do aplikacji. Ryc. 1. Dwukaniulowa igła firmy Biomet po podawania żelu bogatopłytkowego. 511

3 A. Cieślik-Bielecka i in. Czas. Stomatol., Na rynku medycznym dostępnych jest wiele systemów do separacji płytek krwi, które pozwalają na uzyskanie różnych stężeń płytek krwi. Kitoh (18) w badaniach z zastosowaniem system Refrigerated Centrifuge 9800 firmy Kubota Corporation, Japan uzyskał średnie stężenie płytek krwi w preparacie PRP 7,078 razy większe w porównaniu do wartości wyjściowej. Weibrich (32) stosując system MCS 3p firmy Haemonetics Germany otrzymał stężenie płytek 5,289 razy wyższe od wartości wyjściowej a Frechette (11) używając systemu Platelet Concentrate Collection System (PCCS) firmy Implant Innovations Inc USA uzyskał stężenie płytek 5,454 razy wyższy od wartości wyjściowej. Natomiast Bielecki (5) przy zastosowaniu systemu Gravitational Platelet Separation (GPS) firmy Biomet USA otrzymał stężenie płytek najwyższe z wymienionych i było ono 7,2 razy większe od wartości wyjściowej. Różnice w wydajnościach systemów są najprawdopodobniej spowodowane różną techniką pozyskiwania koncentratu. Podczas wirowania dochodzi do osiadania płytek krwi na warstwie erytrocytów, skąd są one pobierane. Firma Biomet zastosowała specjalną boję, która oddziela trombocyty od czerwonych krwinek (ryc. 2). Dzięki temu trombocyty leżące na jej górnej powierzchni są łatwe do pobrania i nie mieszają się z erytrocytami. Jednak nie wszystkie płytki znajdują się na boi, część z nich jest zlokalizowana w osoczu ubogopłytkwym (PPP platelet-poor plasma). Płytki krwi są istotnym rezerwuarem czynników wzrostu w organizmie ludzkim, pełniącym ważne funkcje w procesach krzepnięcia (8, 13, 25, 36), odpowiedzi immunologicznej oraz gojenia uszkodzonych tkanek (2, 4). PRP jest często wykorzystywane na oddziałach oparzeniowych oraz zajmujących się leczeniem trudno gojących się ran (4). Czynniki wzrostu pochodzące z odwirowanej krwi Ryc. 2. Boja oddzielająca czerwone krwinki od osocza bogatopłytkowego. po raz pierwszy zostały zastosowane przez Knightona u chorych z przewlekłymi owrzodzeniami skóry. Knighton (19) stosując dwa razy dziennie osocze z czynnikami wzrostu zaobserwował on wygojenie ran u 17 z 21 leczonych pacjentów. Aspenberg i Virchenko ocenili wyniki leczenia uszkodzeń ścięgna Achillesa u szczurów z wykorzystaniem koncentratu płytek krwi (3). Wykazali oni, że pojedyncze wstrzyknięcie PRP do miejsca uszkodzenia powoduje przyspieszenie procesów gojenia ścięgna. Ponadto po 8 dniach od podania PRP dochodzi do zwiększenia wytrzymałości oraz sztywności ścięgna o 30% w porównaniu do grupy kontrolnej. Efekt działania czynników wzrostu pochodzących z koncentratu płytkowego obserwowali średnio przez 4 tygodnie. Forslund i Aspenberg zaobserwowali 40% wzrost wytrzymałości i sztywności uszkodzonego ścięgna po iniekcji rekombinowanego chrząstkopochodnego białka morfogenetycznego (CDMP) (10). Nie jest ono jednak, w przeciwieństwie do żelu bogatopłytkowego, stosowane u ludzi. Pierwsze próby zastosowania żelu bogatopłytkowego w leczeniu ubytków tkanki kost- 512

4 2006, LIX, 7 Czynniki wzrostu w osoczu a gojenie kości nej podjęli chirurdzy szczękowo-twarzowi. Marx i wsp. wykonali badania u 88 chorych z ubytkami kości żuchwy większymi od 5 cm (21). U 44 z grupy kontrolnej ubytek kości wypełniano szpikiem kostnym, a u pozostałych szpikiem zmieszanym z żelem bogatopłytkowym. Po 6 miesiącach w badaniach histomorfometrycznych stwierdzono większą gęstość kości u chorych, którym podawano jednocześnie szpik z PRP. Wynosiła ona średnio 74,0%, a w grupie kontrolnej 55,1%. Wstępne wyniki naszych badań z zastosowaniem PRP w torbielach w żuchwie potwierdzają jego właściwości osteoindukcyjne (7). Żel bogatopłytkowy znalazł również szerokie zastosowanie w implantologii. Anuita u 20 pacjentów po ekstrakcji zębów i podaniu do zębodołów PRP stwierdził szybszą regenerację tkanki kostnej oraz gojenie się uszkodzonej podczas wykonywania zabiegu błony śluzowej jamy ustnej (1). PRP znalazło zastosowanie także u chorych z atrofią żuchwy, u których wykonuje się zabiegi osteogenezy dystrakcyjnej. Robiony i wsp. nie obserwowali u takich pacjentów, po podaniu PRP, powikłań gojenia kości w okresie pooperacyjnym (26). PRP stosuje się również, jako materiał osteoindukcyjny wraz z przeszczepami tkankowymi. Oyama i wsp. (23) u 12 pacjentów z zanikiem wyrostka zębodołowego szczęki wykonali dla jego podniesienia autogenny przeszczep kostny. Chorych podzielili na dwie grupy: w pierwszej stosowano wyłącznie autogenną kość gąbczastą pobraną z talerza kości biodrowej, a w drugiej kość autogenną z dodatkiem PRP. Autorzy poddali analizie komputerowej trójpłaszczyznowe radiogramy TK wykonane po 6 miesiącach od zabiegu. Uzyskali znamienny statystycznie większy stopień regeneracji kości w grupie z użyciem PRP. Kassolis i wsp. opublikowali wyniki badań, w których stosowano żel bogatopłytkowy zmieszany z liofilizowaną kością allogenną (17). Wskazaniem do zabiegu chirurgicznego było przygotowywanie podłoża kostnego szczęki do osadzenia implantów zębowych tzn. zabiegu podniesienia dna zatoki szczękowej. Jednak nie wykazali oni pozytywnego wpływu PRP na przebudowę przeszczepu. Jensen i wsp. u 8 psów wszczepiali do bliższej nasady kości ramiennej tytanowe implanty o kształcie walca, pokryte hydroksyapatytem (14). Przyjęty model miał odpowiadać sytuacji zachodzącej po implantacji bezcementowej protezy. Pomiędzy walcem a kością pozostawała przestrzeń, którą w grupie doświadczalnej wypełniono PRP, świeżą kością mrożoną oraz świeżą kością mrożoną z PRP. Autorzy nie stwierdzili wpływu podania samego PRP na procesy kościotworzenia (14,15). Obserwowali natomiast wydłużenie czasu gojenia się kości w przypadku zastosowania kości allogennej i PRP w porównaniu z podaniem jedynie kości allogennej. Brak wpływu samego PRP na procesy regeneracji tkanki kostnej tłumaczą zastosowaniem innego niż Marx antykoagulantu tj. EDTA (kwasu etylenodwuaminooctowego) (21). Z drugiej strony Jensen i wsp. (14) nadmieniają, że Kim i wsp. stosując PRP z EDTA w połączeniu z kością allogenną w odróżnieniu od ich wyników uzyskali u królików przyspieszenie procesów gojenia kości. Niestety autorzy nie podjęli próby wyjaśnienia przyczyn niekorzystnego wpływu PRP podanego łącznie z kością allogenną na procesy regeneracji tkanki kostnej. W ciągu ostatnich 3 lat zaczęto łączyć żel bogatopłytkowy z biomateriałami. Su-Gwan i wsp. (29) przeprowadzili badania na 10 psach, którym wszczepili sam implant zębowy, implant ze zdemineralizowaną macierzą kostną (DBM) oraz DBM z PRP. Stwierdzili większy przyrost tkanki kostnej wokół implantu z PRP w porównaniu do pozostałych grup doświad- 513

5 A. Cieślik-Bielecka i in. Czas. Stomatol., czalnych. Po wykręceniu implantów w badaniu histopatologicznym kość w grupie z zastosowaną zdemineralizowaną macierzą kostną z żelem bogatopłytkowym wykazywała największą dojrzałość. Niektórzy autorzy stosowali również PRP z tworzywami opartymi o fosforany wapnia, zwłaszcza bioceramiką hydroksyapatytową oraz whitlockitową, której przedstawicielem jest fosforan trójwapniowy (2). Terheyden (30) porównał skuteczność rekombinowanego białka morfogenetycznego kości 7 (BMP-7) zwanego inaczej białkiem osteogennym (OP-1) z PRP. Biomateriały te, połączone z odbiałczoną kością bydlęcą, podano podczas zabiegu podniesienia dna zatoki szczękowej. W grupie z zastosowaniem OP-1 stwierdzono znacznie efektywniejszą przebudowę tkanki kostnej. Roldan i wsp. (27) porównywali wpływ rekombinowanego białka morfogenetycznego kości 7 (BMP-7) oraz PRP na procesy regeneracji tkanki kostnej. Badania wykonano na 28 szczurach. Do wypełnienia ubytków zastosowano kość autogenną oraz odbiałczoną kość bydlęcą Bio-Oss. W grupach z użyciem przeszczepu tkankowego zaobserwowano nieznacznie większy wpływ PRP w porównaniu do BMP-7 na procesy regeneracji kości. Uzyskane wyniki nie były jednak znamienne statystycznie. Stwierdzono natomiast znamienne statystycznie przyspieszenie regeneracji kości po zastosowaniu BMP i preparatu Bio-Oss oraz spowolnienie jej po użyciu PRP i preparatu Bio-Oss. Powyższe wyniki autorzy tłumaczą nieobecnością w odbiałczonej kości bydlęcej komórek macierzystych, na które mogłaby działać PRP. Lucarelli i wsp. (20) oceniali wpływ PRP na proliferację ludzkich macierzystych komórek zrębowych. Obserwowali wzrost liczby tych komórek w 3, 6 i 9 dobie. W 6 dniu doświadczenia po zastosowaniu 1% PRP zaobserwowano nieznaczny wzrost proliferacji komórek zrębowych, natomiast po użyciu 10% PRP wzrost ten był ponad 2-krotny. Stwierdzili oni, że otrzymane wyniki sugerują możliwość leczenia dużych ubytków kostnych za pomocą macierzystych komórek zrębowych (stem cells) zmieszanych z PRP. Podobne wyniki opublikował Romin (28) w 2004 roku. Badał on in vitro proliferację komórek szpiku zmieszanych z PRP, hodowanych na ceramicznym biomateriale o właściwościach osteokondukcyjnych. W grupie z PRP stwierdził wzrost proliferacji komórek szpiku o 31% oraz podwyższenie poziomu fosfatazy alkalicznej o 31% po 15 dniach od rozpoczęcia hodowli. W dostępnym piśmiennictwie nie znaleźliśmy prac na temat zastosowania PRP w leczeniu zaburzeń zrostu kości zarówno na modelu zwierzęcym, jak i ludzkim. Pierwsza publikacja przedstawiająca zastosowanie żelu bogatopłytkowego u chorych ze schorzeniami ortopedycznymi tj. stawami rzekomymi, torbielami oraz zaburzeniami osteogenezy dystrakcyjnej została przedstawiona jako wynik naszych badań podczas Europejskiego Kongresu w Pradze w czerwcu 2004 roku i została opublikowana (5) (ryc. 3). Ryc. 3. Przezskórne podanie żelu bogatopłytkowego do kości piszczelowej pod kontrolą monitora rtg z torem wizyjnym. 514

6 2006, LIX, 7 Czynniki wzrostu w osoczu a gojenie kości Froum i wsp. (12) zwrócili uwagę, że wpływ żelu bogatopłytkowego na procesy regeneracji kości jest zależny od wydajności systemu separacji i zagęszczenia trombocytów. Marx za pomocą systemu firmy Medtronics uzyskiwał średnią koncentrację płytek 3,38 razy wyższą niż we krwi obwodowej (21). Stwierdził on, że do pobudzenia procesów regeneracji kości minimalna objętość koncentratu powinna wynosić 5 ml, a stężenie płytek 1 milion w mm 3. Weibrich i wsp. (32, 33) zbadali zależność stężenia płytkowych czynników wzrostu od wieku, płci i liczby płytek w surowicy bogatopłytkowej u 213 osób Nie stwierdzili korelacji między płcią i wiekiem, a stężeniem PDGF- AB, PDGF-BB, TGF-β1 i TGF-β2. Wykazali natomiast nieznaczne zmniejszenie stężenia IGF-I w PRP wraz z wiekiem. Weibrich i wsp. wykazali również dużą rozbieżność między najwyższym i najniższym stężeniem czynników wzrostu w otrzymanym preparacie np. TGF-β1 od 1,5 ng/ml do 366,1 ng/ml (średnia 169,4 ng/ml). Tłumaczą ten fakt osobniczym wytwarzaniem cytokin przez komórki i magazynowaniem ich przez płytki, a także istnieniem dodatkowego, nieznanego czynnika biologicznego. Niestety, jak podają z powodu trudności w ocenie stężenia płytkowych czynników wzrostu w pełnej krwi nie porównali ich poziomów przed i po odwirowaniu. Wydaje się, że stężenie PDGF i innych czynników wzrostu powinno być zależne od liczby płytek w koncentracie, lecz autorzy nie stwierdzili statystycznie znamiennej korelacji. W swoich badaniach Marx próbował wyjaśnić mechanizm działania żelu bogatopłytkowego (21, 22). Stwierdził on, że degranulacja w płytkach i wydzielanie czynników wzrostu zachodzi do 3-5 dnia po połączeniu osocza bogatopłytkowego z trombiną i jonami wapnia, a czynniki wzrostu pozostają aktywne przez 7-10 dni. Inni autorzy w badaniach in vitro stwierdzili, że PDGF był wydzielany z nasączonego żelem bogatopłytkowym hydroksyapatytu przez ponad 3 tygodnie, osiągając szczyt między 10, a 20 dniem (2). Z nasączonego biomateriału uwalniało się 75% wchłoniętej ilości PDGF w ciągu 40 dni obserwacji. Weibrich i wsp. porównali wpływ PRP o trzech różnych stężeniach płytek krwi na procesy regeneracji tkanki kostnej u 20 królików (31). Wykazali oni w 3 i 4 tygodniu doświadczenia przyrost masy kostnej o blisko 90% przy zastosowaniu PRP z 2 do 6 krotną koncentracją trombocytów w porównaniu do krwi obwodowej. Nie wykazali oni stymulującego wzrost kości działania płytek o zagęszczeniu 0,5- -1,5 krotnym. Stwierdzili natomiast, że PRP o 9-11 krotnej koncentracji wręcz zwalnia procesy regeneracji kości. Powołując się na prace Floege a i wsp. (9) oraz Pollarda (24) autorzy tłumaczą ten fakt cytotoksycznym działaniem dużych stężeń czynników wzrostu. Z drugiej strony, zwracają uwagę na małą liczebność grupy (n=6) oraz nie wykluczają możliwości uzyskania wyników fałszywie negatywnych. Niestety nie badali oni stężenia czynników wzrostu w otrzymanych osoczach bogatopłytkowych. W pracy nie wspominają również o użyciu trombiny, która jest niezbędna do aktywacji trombocytów z PRP i wydzielenia z ziarnistości czynników biologicznie czynnych. Podsumowanie W pracy przedstawiliśmy współczesne poglądy dotyczące wpływu żelu bogatopłytkowego na procesy gojenia tkanki kostnej. Poznanie fizjologii zrostu kostnego, a zwłaszcza roli, jaką spełniają w jego prawidłowym przebiegu czynniki wzrostu, pozwoliły na opracowanie nowych metod leczenia. Zdaniem wielu autorów przyszłość leczenia ubytków tkanki kostnej będzie zależeć od miejscowego wykorzy- 515

7 A. Cieślik-Bielecka i in. Czas. Stomatol., stania czynników wzrostu, komórek macierzystych oraz terapii genowej. Naszym zdaniem ten kierunek badań rokuje duże nadzieje i powinien być kontynuowany. W I Klinice Chirurgii Szczękowo-Twarzowej w Zabrzu oraz w Klinice Ortopedii w Sosnowcu w ramach grantu finansowanego przez MNiI prowadzone są badania nad zastosowaniem żelu bogatopłytkowego w dużych torbielach w żuchwie oraz kościach długich, a także w zaburzeniach gojenia się tkanki kostnej oraz osteogenezie dystrakcyjnej. Piśmiennictwo 1. Anitua E.: Plasma rich in growth factors: preliminary results of use in the preparation of future sites for implants. Int. J. Oral Maxillofac. Implants, 1999, 14, Arm D. M., Tencer A. F., Bain S. D., Celino D.: Effect of controlled release of platelet derived growth factor from a porous hydroxyapatite implant on bone ingrowth. Biomaterials, 1996, 17, Aspenberg P., Virchenko O.: Platelet concentrate injection improves Achilles tendon repair in rats. Acta Orthop. Scand., 2004, 75, Bhanot S., Alex J. C. A.: Current applications of platelet gels in facial plastic surgery. Arch. Facial Plast. Surg., 2002, 18, Bielecki T., Gaździk T. Sz., Cieślik-Bielecka A., Cieślik T.: Using the platelet rich plasma in treatment of nonunions and cysts preliminary report. Acta Chir. Orthop. Traum. Cech., 2004, 1, Bielecki T., Gaździk T. Sz., Cieślik-Bielecka A., Cieślik T.: Zastosowanie żelu bogatopłytkowego jako biomateriału stymulującego procesy regeneracji i reparacji tkanek. Inż. Biomat., 2004, 34, Cieślik-Bielecka A., Bielecki T., Gaździk T. Sz., Cieślik T.: Using the platelet-rich plasma in treatment of mandibular cysts. Int. J. Oral Maxillofac. Surg., 2005, 34, Cmolik B.: Redo cardiac surgery: Leed bleeding complications from topical thrombin-induced factor five deficiency. J. Thorac. Cardiovasc. Surg., 1993, 105, Floege J., Topley N., Resch K.: Regulation of mesangial cell proliferation. Am. J. Kidney Dis., 1991, 17, Forslund C., Aspenberg P.: Improved healing of transsected rabbit Achilles tendon by single injection of CDMP-2. Am. J. Sports Med., 2004, 4, Frechette J. P., Martineau I., Gagnon G.: Platelet rich plasmas: growth factor content and roles in wound healing. J. Dent. Res., 2005, 84, Froum S. J., Wallace S. S., Tarnow D. P., Cho S.: Effect of platelet-rich plasma on bone growth and osseointegration in human maxillary sinus grafts: three bilateral case reports. Int. J. Periodontics Restorative Dent., 2002, 22, Hiramatsu T., Okamura T., Imai Y., Kurosawa H., Aoki M., Shinoka T., Takanashi Y.: Effects of autologous platelet concentrate. Reinfusion after open heart surgery in patients with congenital heart disease. Ann. Thorac. Surg., 2002, 73, Jensen B., Rahbek O., Overgaard S., Soballe K.: Platelet rich plasma and fresh frozen allograft as enhancement of implant fixation. An experimental study in dogs. J. Orthop. Res., 2004, 22, Jensen T. B., Rahbek O., Overgard S., Soballe K.: No effect of platelet rich plasma with frozen or processed bone allograft around noncemented implants. Int. Orthop., 2005, 29, Jiang Di., Dziak R., Lynch S. E., Stephan E. B.: Modification of an osteoconductive anorganic bovine bone mineral matrix with growth factors. J. Periodontol., 1999, 70, Kassolis J. D., Rosen P. S., Reynolds M. A.: Alveolar ridge and sinus augmentation utilizing platelet-rich plasma in combination with freeze- -dried bone allograft: case series. J. Periodontol., 2000, 17, Kitoh H., Kitakoji T., Tsuchiya H., Mitsuyama H.: Transplantation of marrow-derived mesenchymal stem cells and platelet rich plasma during osteogenesis a preliminary result of three cases. Bone, 2004, 35, Knighton D. R., Fiegel V. D., Austin L. L., Ciresi K. F., Butler E. L.: Classification and treatment of chronic nonhealing wounds. Ann. Surg., 1986, 3, Lucarelli E., Beccheroni A., Donati D., Sangiorgi L.: Plateletderived growth factors enhance proliferation of human stromal stem cells. Biomaterials, 2003, 24,

8 2006, LIX, 7 Czynniki wzrostu w osoczu a gojenie kości 21. Marx R. E., Carlson E. R., Eichstaedt R. M., Schimmele S. R., Strauss J. E., Goergeff K. R.: Platelet-rich plasma: Growth factor enhancement for bone grafts. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1998, 85, Marx R. E.: Platelet-rich plasma (PRP): what is PRP and what is not PRP? Impl. Dent., 2001, 10, Oyama T., Nishimoto S., Tsugawa T., Sbimizu F.: Efficacy of platelet rich plasma in alveolar bone grafting. J. Oral Maxillofac. Surg., 2004, 62, Pollard J. W.: Tumour stromal interactions. Transforming growth factor-beta isoforms and hepatocyte growth factor/ slatter factor in mammary gland ductal morphogenesis. Breast Cancer Res. Treat., 2001, 3, Prior J. J., Wallace D. G., Harner A., Powels N.: A sprayable hemostat containing fibrillar collagen, bovine thrombin and autologous plasma. Ann. Thorac. Surg., 1999, 68, Robiony M., Polini F., Costa F., Polito M.: Osteogenesis dystraction and platelet rich plasma for bone restoration of the severely atrophic mandible: preliminary results. J. Oral Maxillofac. Surg., 2002, 60, Roldan J. C., Jepsen S., Miller J., Freitag S., Rueger D. C., Acil Y., Terheyden H.: Bone formation in the presence of platelet-rich plasma vs. bone morphogenetic protein-7. Bone, 2004, 34, Romin M., Delecrin J., Heymanin D., Deschamps C., Passuti N.: Usefulness of combining platelets with bone marrow cells on ceramic bone substitutes. J. Bone Joint Surg., 2004, 86, Su-Gwan K., Woon-Kyu K., Joo-Cheol P., Heung- Jung K.: A comparative study of osseointegration of Avana implants in demineralized freeze dried bone alone or with platelet-rich plasma. J. Oral Maxillofac. Surg., 2002, Terheyden H., Roldan-Ossa J. C., Miller J., Jepsen S., Acil Y.: Platelet-rich plasma in bone regeneration. Preliminary results of two experimental studies. Implantologie, 2002, 10, Weibrich G., Hansen T., Kleis W., Buch R., Hitzler W. E.: Effect of platelet-rich plasma on peri-implant bone regenerations. Bone, 2004, 34, Weibrich G., Kleis W., Hafner G., Hitzler W.: Growth factor levels in plateletrich plasma and correlations with donor age, sex, and platelet count. J. Cranio Maxillofac. Surg., 2002, 30, Weibrich G., Kleis W. K. G., Kunz-Kustomanolakis M., Loos A. H., Wagner W.: Correlation of platelet concentration in platelet rich plasma to the extraction method, age, sex and platelet count of the donor. International J. Oral Maxillofac. Impl., 2001, 16, Whitman D. H., Berry R. L., Green D. M.: Platelet Gel: an autologous alternative to fibrin glue with application in oral and maxillofacial surgery. J. Oral Maxillofac. Surg., 1997, 55, Wojtowicz A., Szostak D., Malejczyk J.: Inżynieria tkankowa w chirurgii stomatologicznej-przegląd nowych materiałów i technik. Nowa Stomatol., 2002, 19, Otrzymano: dnia 19.IV.2006 r. Adres autorów: Zabrze, ul. Buchenwaldczyków