ZAWARTOŚĆ AKTOWA DOWÓDZTWA LOTNICTWA MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Zarys organizacyjny

Transkrypt

1 Danuta Duszak ZAWARTOŚĆ AKTOWA DOWÓDZTWA LOTNICTWA MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Zarys organizacyjny W grudniu 1918 roku zorganizowana została w Ministerstwie Spraw Wojskowych pierwsza instytucja zajmująca się sprawami lotnictwa wojskowego. Była to Sekcja Żeglugi Napowietrznej, która wchodziła w skład Departamentu III Technicznego MSWojsk. W dniu 17 kwietnia 1919 roku sekcję wydzielono z Departamentu III Technicznego, tworząc samodzielną Sekcję Żeglugi Napowietrznej z wydziałami: zaopatrywania i naukowo-technicznym oraz komisją odbiorczą i kancelarią maja 1919 roku Sekcja Żeglugi Napowietrznej została podporządkowana I wiceministrowi, a 24 grudnia 1919 roku ustalono jej etat tymczasowy 2. Po reorganizacji Sekcji Żeglugi Napowietrznej w dniu 1 marca 1920 roku powstał Departament III Żeglugi Powietrznej, który przejął sprawy tej sekcji oraz Inspektoratu Wojsk Lotniczych 3. W skład nowoutworzonego Departamentu weszły sekcje: organizacyjna, zaopatrzenia i aeronautyki oraz kancelaria. 1 Dz. Rozk. Wojsk, nr 56, poz z roku oraz dod. do Dz. Rozk. nr 15, poz. 213 z roku 2 Dz. Rozk. Wojsk, nr 57, poz z roku. 3 Rozk. Dep. I nr 1792/org. z roku, CAW, Dep. IV Koni, t. 4.

2 Dnia 22 sierpnia 1921 roku zmieniono nazwę Departamentu III Żeglugi Powietrznej na Departament IV Żeglugi Powietrznej; skład etatowy pozostał w pierwotnej postaci 4. Od dnia 28 czerwca 1926 roku Departament IV Żeglugi Powietrznej występował pod nazwą Departamentu IV Lotnictwa i podporządkowany był II wiceministrowi 5. Po reorganizacji w dniu 14 grudnia 1928 roku skład Departamentu Lotnictwa przedstawiał się następująco 6 : szef departamentu; wydziały ogólny i techniczny; samodzielne referaty balonowy i rachunkowo-budżetowy. Dnia 29 kwietnia 1929 roku nastąpiła zmiana nazwy na Departament Aeronautyki 7. W styczniu następnego roku jego skład uzupełniono Samodzielnym Referatem Personalnym. W dniu 1 sierpnia 1936 roku Departament Aeronautyki zmienił nazwę na Dowództwo Lotnictwa, którą zachował do roku W oparciu o akta. stwierdzono, że w kwietniu 1938 roku skład organizacyjny Dowództwa Lotnictwa stanowiły: wydziały (organizacyjny, studiów, wyszkolenia, balonów, personalny, techniczny, administracyjno-budżetowy), samodzielne referaty (zasobów, ogólny i bezpieczeństwa). 2. Charakterystyka zawartości aktowej Całość wytworu aktowego Dowództwa Lotnictwa po opracowaniu została podzielona na 10 grup tematycznych. Zespół zawiera 196 jednostek archiwalnych. Akta pochodzą z okresu przy czym najliczniej prezentowane są lata ; stosunkowo najmniej zachowało się z lat W najpełniejszej formie występują akta dotyczące wyposażenia sprzętu i materiału lotniczego. Stanowią one blisko trzecią część całego zasobu aktowego (71 4 Rozk. Oddz. I Sztabu Gen. nr 4900/org. z roku, CAW, Sztab Gen. Oddział I Wydz. Ogólno-organizacyjny, t Rozk. dzienny MSWojsk. nr 5 6, poz. 1 z roku. 6 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 35, poz. 381 z roku. 7 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 14, poz. 142 z roku. 8 CAW, Dep. Art., t. 31.

3 jednostek archiwalnych). Drugą, pod względem ilości zachowania materiału jest grupa akt szkoleniowych (30 jednostek archiwalnych), trzecią zaś grupę (25 jednostek archiwalnych) stanowią sprawy organizacyjne. W grupie I znajdują się akta o charakterze ogólno-państwowym przedstawiające sprawy lotnictwa, głównie związane z wynalazkami, normalizacją, importem, eksportem, cłem, a także traktujące na ten temat wycinki z prasy krajowej i zagranicznej. Z ciekawszych artykułów należy wymienić streszczenie jednego z nich, zamieszczonego w czasopiśmie Wiestnik Wozdusznogo Flota z 1924 roku, omawiający problemy wyszkolenia pilotów polskich w latach oraz istniejące wówczas szkoły lotnicze i ich organizację (t. 3). Grupa II obejmuje akta dotyczące organizacji lotnictwa w Polsce i lotnictwa wojsk obcych. Zagadnienia te ilustrują wyciągi i odpisy raportów, a także meldunki attachatów wojskowych przy poselstwach polskich w Rzymie, Pradze, Belgradzie, Moskwie w sprawie informacji o lotnictwie cywilnym w poszczególnych państwach (t. 12). Znajdujemy tu materiały dotyczące szkolenia rezerw lotniczych we Francji, Rumunii i Czechosłowacji. Z ważniejszych materiałów obrazujących organizację lotnictwa wojsk obcych zachowało się m.in. studium sił powietrznych Niemiec i ZSRR, pomawiające- takie zagadnienia jak: organizację władz naczelnych sił powietrznych, wyposażenie wojska lądowego w jednostki sił powietrznych, ogólne zasady użycia i zadania (t. 14, 15). Do grupy tej włączono rozkazy dzienne, wewnętrzne i techniczne, przepisy służbowe, składy osobowe rodzajów broni oraz etaty. Zachowały się również rozkazy dotyczące organizacji lotnictwa wojskowego, spraw technicznych, szkoleniowych, budżetowych i statystycznych. Rozkazy techniczne zawierają wytyczne na rok budżetowy 1928/29 regulujące wewnętrzną gospodarkę w jednostkach administracyjnych lotnictwa. W tych przekazach źródłowych poruszane były zagadnienia gospodarki i organizacji warsztatów lotniczych, księgowania i ewidencji w warsztatach i magazynach parków lotniczych, określania norm zużycia samolotów i silników (t. 26). Cennymi materiałami są też sprawozdania z inspekcji pułków lotniczych. Czynności tej dokonywano w celu kontroli stanu technicznego jednostek (płatowce, silniki, przyrządy pokładowe,

4 uzbrojenie, oświetlenie, łączność, spadochrony i samochody). W zespole zachowała się lista imienna 5 pułku lotniczego. Wartość poznawczą mają projekty organizacyjne pułków lotniczych (m.in. zachował się schemat organizacji ogólnej pułku i wyszkolenia oficerów). O propozycjach zmian organizacyjnych informują opracowania szefa Departamentu IV Żeglugi Powietrznej (t. 18). Wśród omawianych archiwaliów ważną pozycję zajmują umieszczone na końcu tej grupy problemowej rozkazy szefa departamentu, dotyczące głównie wewnętrznych spraw organizacyjnych i personalnych (t. 29). Grupa III obejmuje akta o charakterze szkoleniowym: instrukcje, plany, programy szkół wojskowych, studiów, praktyk i stażów studenckich. Ponadto znalazły się tutaj materiały dotyczące ćwiczeń oddziałów, przysposobienia wojskowego przedpoborowego, wychowania fizycznego, sportu i studiów historyczno-wojskowych oraz regulaminy i instrukcje techniczne. Materiały dotyczące wyszkolenia personelu lotniczego i wojsk lotniczych obejmują program doskonalenia i wytyczne na okres letni z uwzględnieniem metod i organizacji ćwiczeń jednostek lotniczych. Wskazać należy na instrukcje i program szkolenia w pilotażu szeregowych kontyngensu lotnictwa, szeregowych oraz oficerów zawodowych i rezerwy. Zachowały się także programy miesięcznych kursów dla podoficerów-instruktorów strzelców płatowcowych (t. 35). W aktach z roku 1927 znajdują się też projekty planu pokojowego szkolenia podoficerów zawodowych i niezawodowych lotnictwa oraz wojsk balonowych. Materiał ten uzupełniają sprawozdania z ćwiczeń letnich poszczególnych pułków lotniczych (t ). W omawianej grupie umieszczono również akta przedstawiające organizację niektórych rodzajów wojsk oraz szkół lotniczych (t. 37, 39). Do cenniejszych należy niewątpliwie zaliczyć tymczasową instrukcję organizacyjną Centralnej Szkoły Podoficerów Pilotów Lotnictwa. W dokumencie tym omówiono założenia programowe szkoły, zwierzchnictwo i kontrolę oraz plan szkolenia praktycznego obejmujący szkolenie wstępne, naukę pilotażu, doskonalenie w lataniu, szkolenie na samolotach przejściowych i liniowych oraz szkolenie bojowe. Zachowały się również sprawozdania z inspekcji Szkoły Mechaników Lotniczych we Lwowie i Cywilnej Szkoły Mechaników Lotniczych przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bydgoszczy. W sprawozdaniach omówione są

5 problemy organizacji, kompetencji i Wyszkolenia. Liczne materiały ilustrują działalność aeroklubów akademickich (t. 49). W dwóch teczkach akt znalazły się projekty poszczególnych części Regulaminu Lotnictwa oraz instrukcje o zaopatrzeniu jednostek lotnictwa w polu (t. 60, 61). W archiwaliach tej grupy znajduje odzwierciedlenie problem kształcenia oficerów lotnictwa za granicą oraz próby przejęcia przez lotnictwo polskie francuskiego systemu szkolenia. Zagadnienia te ujmują zachowane raporty i sprawozdania oficerów, wysłanych na staż do Francji i Czechosłowacji. W następnej grupie IV zgromadzone zostały arkusze personalne oficerów, pracowników cywilnych zatrudnionych w Sekcji Żeglugi Napowietrznej, sprawy personalne podoficerów zawodowych, szeregowych rezerwy oraz personelu cywilnego. W grupie V umieszczono materiały odnoszące się do gospodarki budżetowej w Dowództwie Lotnictwa. Znajdują się tu: preliminarze budżetowe i plany ich realizacji, wykazy wydatków na artykuły i materiały techniczne, wykazy kwot wyasygnowanych na szkolnictwo lotnicze, rozdzielniki kredytów dla poszczególnych pułków lotniczych, zapotrzebowania walut obcych, rozporządzenia o zabezpieczeniu personelu lotniczego i członków ich rodzin (t. 76, 77, 85). Do grupy VI włączone zostały przepisy dotyczące gospodarki materiałowej w oddziałach lotnictwa. Składają się one z dwóch części, z których pierwsza omawia postanowienia ogólne (zasady organizacyjne, nadzór, dokumenty rachunkowe, braki, nadwyżki, zdobycz wojenna, świadczenia), a druga gospodarkę pieniężną. W aktach tej grupy znajdują też odbicie sprawy dotyczące wyżywienia ludzi, mundurowania i ekwipunku lotniczego. Ponadto są akta dotyczące ochrony przeciwpożarowej, gospodarki materiałami pędnymi i osprzętem kwaterunkowym. Grupa VII obejmuje materiały informujące p sprawach związanych z wyposażeniem technicznym (bojowym). Są to raporty o stanie broni i amunicji w jednostkach i szkołach lotniczych, warunki techniczne dla sprzętu uzbrojenia i protokoły z prób, wykazy przydziału i kasacji sprzętu uzbrojenia, zapotrzebowania na zakup i naprawy, tabele należności materiału artyleryjskiego, akta dotyczące amunicji małokalibrowej i specjalnej oraz meldunki o jej stanie w jednostkach lotniczych,

6 korespondencja w sprawie rakiet, rakietnic i środków dymotwórczych. Inne materiały dotyczą sprzętu samochodowego i łączności, znajdującego swoje zastosowanie w lotnictwie. W grupie VIII znalazły się przekazy źródłowe ściśle związane z problematyką lotnictwa. Na czoło wysuwają się materiały dotyczące zagadnień: pilotów, pilotażu, aeronautyki i sprzętu lotniczego. Sprawy pilotażu reprezentowane są w kilku rodzajach akt. Znajdujemy tu raporty meteorologiczne dla lotników, wykazy lotów bojowych, listy strat i opisy wypadków w lotnictwie, rozporządzenia dotyczące dodatków i premii lotniczych oraz listy personelu uprawnionego do ich pobierania. Wśród akt traktujących o sprawach ogólnych aeronautyki znajdują się: regulaminy obowiązujące w poszczególnych lotniskach, przepisy startowe, sprawozdania z lustracji lotnisk zawierające dane co do warunków lokalowych i wyposażenia oraz korespondencja w sprawie rozbudowy, remontów i konserwacji lotnisk. Zachowała się również korespondencja w sprawie rozpoczęcia prac wstępnych przy urządzaniu terenu nowego lotniska w Warszawie na Okęciu (t. 117). Interesujące są materiały związane z organizacją wystaw lotniczych w kraju i za granicą. W sprawozdaniu z międzynarodowej wystawy lotniczej w Londynie omówione zostały szczegółowo eksponaty wystawione przez Anglię (silniki, samoloty myśliwskie, liniowe, wodnopłatowce, niszczycielskie, transportowe, sportowe) oraz eksponaty francuskie, niemieckie, włoskie, szwedzkie i czeskie (t. 120). Natomiast w sprawozdaniu konsulatu RP w Detroit z 1929 roku znalazły się informacje na temat wystawy amerykańskiego przemysłu lotniczego. Dalej wskazać należy na akta w sprawach rajdów lotniczych, lotów próbnych, popisów i zawodów lotniczych. Są to głównie: program zawodów lotniczych organizowanych z okazji lotu Małej Ententy i odsłonięcia pomnika lotników we wrześniu 1930 roku, wycinki z pism zagranicznych (niemieckich, francuskich i włoskich) dotyczące lotu majorów: Ludwika Idzikowskiego i Kazimierza Kubali przez Ocean Atlantycki (t. 123), zarządzenie dotyczące wyznaczenia delegacji na święto lotnicze w Vincennes we Francji (t. 122). Zachowane materiały dotyczą również lotnictwa cywilnego w Polsce, a w tym stanu urządzeń stałych na lotniskach. Występują również zestawienia cyfrowe, charakterystyki samolotów i sportu lotniczego oraz wykazy aeroklubów. Zachowały

7 się także dane odnośnie wykorzystania lotnictwa cywilnego na wypadek wojny, akta do poznania działalności Ligi Obrony Powietrznej Państwa i Towarzystwa Lotniczego oraz wskazówki do obrony przeciwlotniczej oddziałów piechoty. Akta dotyczące materiału i sprzętu lotniczego są reprezentowane w zespole najpełniej. Zachowały się oferty handlowe firm krajowych i zagranicznych, umowy na dostawę sprzętu i materiału lotniczego. Można więc wymienić teksty umów Departamentu IV Żeglugi Powietrznej ze Spółką Akcyjną Francusko-Polskie Zakłady Samochodowe i Lotnicze na dostawę motorów awiacyjnych i 100 samolotów (t. 128); ze Spółką Akcyjną Samolot na dostawę 25 szt. samolotów typu Hanriot, 10 szt. płatowców typu H.D. 14 oraz samolotów sanitarnych (t. 129). Dodatkowe umowy przewidywały dostawę kompletów części zapasowych do płatowców Potez 15, Potez 25, Potez 27 oraz remonty tych samolotów; ze Spółką Akcyjną Podlaska Wytwórnia Samolotów na dostawę 30 szt. zbiorników do benzyny (t. 131). Część materiałów stanowią protokoły z konferencji odbytych w Departamencie Aeronautyki w sprawie ustalenia programu zaopatrzenia w sprzęt lotniczy Polskich Linii Lotniczych Lot (t. 147). Z materiałów dotyczących Komisji Odbiorczej, działającej przy Dowództwie Lotnictwa wymienić należy: przepisy wykonawcze, projekty rozkazów o uregulowaniu funkcji odbioru zakupów zagranicznych i protokoły odbioru zawierające wykazy transportów ze sprzętem lotniczym. Zachowały się też wykazy materiałów pozostających w posiadaniu dyonów, eskadr, szkół i warsztatów lotniczych oraz sprawozdania techniczne obejmujące całokształt prac wykonawczych w warsztatach i parkach lotniczych. Wartość poznawczą mają ponadto protokoły komisyjne w sprawach materiałów i sprzętu lotniczego zawierające wykazy przedmiotów uległych zniszczeniu, uszkodzeniu lub zepsuciu z podaniem gatunku, ilości, miejsca i sposobu przechowywania lub przewożenia. Sprawy płatowców i silników lotniczych ilustrują odpisy protokołów komisji powołanej do zbadania płatowców A 115 M, CR 1 i BR 1. Problem uzupełnia korespondencja, w której Departament IV Żeglugi Powietrznej kreśli swoje wymagania (t. 15) oraz materiał z konferencji instruktorów lotniczych w sprawie prototypów sprzętu. Ponadto występują sprawozdania z prób doświadczalnych

8 samolotów i silników, dane techniczne poszczególnych typów oraz zestawienia stanu produkcji, zapotrzebowań, zakupów, napraw i konserwacji. Ponadto zachowały się orzeczenia dotyczące praktycznej przydatności silników o różnych rozwiązaniach konstrukcyjnych, charakterystyki poszczególnych typów samolotów z załączonymi szkicami, prospekty silników lotniczych i zdjęcia lotnicze. Inne przekazy archiwalne dotyczą spraw ekwipunku lotniczego oraz sprzętu pokładowego i specjalnego. Zagadnienia związane z pracą w zakładach i warsztatach lotniczych znalazły swoje odbijcie w takich materiałach, jak: program uruchomienia warsztatów lotniczych w Warszawie na Mokotowie, protokoły z oględzin Centralnych Warsztatów Lotniczych, raporty oraz sprawozdania ilustrujące tok pracy w Państwowych Zakładach Lotniczych (t. 172). Wśród dokumentacji ujętej w grupie IX znaleźć można m.in. plany techniczno-budowlane Warsztatów Lotniczych w Dęblinie oraz korespondencję w sprawie robót budowlanych i remontowych. Zachowały się też opisy terenu rejonów: poznańskiego, lwowskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego i innych rozpatrywane pod względem przydatności do budowy lotnisk polowych (t ). W aktach tej grupy znajdują odbicie sprawy dotyczące urządzeń ogrzewalnych, oświetleniowych oraz zakwaterowania jednostek lotniczych. Grupa X zawiera akta dotyczące przeglądów lekarskich i lecznictwa w zakładach wojskowych. Ponadto zachowała się korespondencja w sprawie urządzeń sanitarno-higienicznych i sanitarnego ekwipunku lotniczego. 3. Uwagi końcowe Zespół akt Dowództwa Lotnictwa został ostatecznie uporządkowany i jest w pełni dostępny do badań w Centralnym Archiwum Wojskowym. Materiał aktowy zawarty w zespole, pomimo że jest dość obszerny nie obejmuje jednak wszystkich zagadnień lotnictwa wojskowego występujących w latach Dużo dokumentacji z tej dziedziny o charakterze uzupełniającym znajdzie badacz również w innych zespołach archiwalnych:

9 Szefostwa Lotnictwa Naczelnego Dowództwa z lat Inspektoratu Wojsk Lotniczych z lat Sztabu Lotniczego Sztabu Głównego z lat jednostek i szkół wojskowych oraz instytutów lotniczych z lat Dla ułatwienia korzystającym z akt Dowództwa Lotnictwa w Szybkim dotarciu do poszczególnych zagadnień i pozycji inwentarzowych sporządzono przegląd zawartości zespołu, który dołącza się do niniejszego artykułu. Przegląd opracowano w oparciu o schemat wykazu akt obowiązujący w kancelarii wojskowej w latach Przegląd zawartości inwentarza Pozycja I. Sprawy ogólne z dziedziny lotnictwa, handlu, importu, eksportu i prasowe wynalazki z dziedziny lotnictwa normy wynagrodzenia, sprawy handlu, importu, eksportu. 2 informacje prasowe dotyczące lotnictwa II. Organizacja przepisy służbowe etaty, składy osobowe rodzajów broni organizacja lotnictwa państw obcych sprawy organizacyjne lotnictwa w Polsce sprawozdania techniczne, raporty stanu gospodarczego 9 Por. m.in. J.A. I g i e l s k i, Stan archiwaliów dotyczących lotnictwa w latach , Biuletyn Historyczny Dowództwa Wojsk Lotniczych i OPLOK nr 1, 1962; K. B a r, Charakterystyka materiałów archiwalnych do działalności wyższego szkolnictwa wojskowego w okresie międzywojennym, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 74, 80 81; tegoż. Zespoły akt szkół lotniczych, obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, broni pancernych, saperów i łączności z lat , Biuletyn... nr 4, 1972, s Przy opracowaniu niniejszej informacji wykorzystano częściowo wstęp do inwentarza zespołu sporządzony przez M. Pionnier.

10 jednostek i szkół lotniczych pobór ludzi, zaciąg ochotników sprawozdania z inspekcji rozkazy dzienne, wewnętrzne i techniczne III. Wyszkolenie, wiedza, oświata instrukcje, programy, plany wyszkolenia sprawozdanie z działalności wydziału technicznonaukowego i wyszkolenia Sekcji Żeglugi Napowietrznej. 38 kursy doskonalące z zakresu wiedzy wojskowej.. 39 sprzęt i pomoce studia, praktyki, staże studenckie w kraju i zagranicą szkoły wojskowe szkolenie oficerów i podoficerów obozy ćwiczebne LOPP przysposobienie wojskowe, sport studia historyczno-wojskowe, instrukcje, regulaminy techniczne, korespondencja IV. Sprawy personalne sprawy personalne oficerów, szeregowych i urzędników cywilnych zatrudnienie robotników, niższych funkcjonariuszy państwowych i pracowników kontraktowych V. Budżet, kredyty lotnictwa VI. Wyposażenie ogólne, gospodarka w oddziałach lotnictwa instrukcje, przepisy dotyczące gospodarki materiałowej sprawy wyżywienia, umundurowania i ekwipunku.. 94 sprawy ochrony przeciwpożarowej jednostek lotniczych. 95 gospodarka materiałami pędnymi i smarami sprzęt kwaterunkowy podróże służbowe, dokumenty transportowe VII. Wyposażenie techniczne (bojowe)

11 sprzęt uzbrojenia lotnictwa, amunicja, materiał artyleryjski sprzęt samochodowy i łączności VIII. Lotnictwo raporty meteorologiczne piloci, pilotaż lotnictwo cywilne działalność Ligi Obrony Powietrznej Państwa i Towarzystwa Lotniczego wystawy lotnicze (w kraju i za granicą) zawody wojskowo-sportowe, rajdy, popisy lotnicze obrona przeciwlotnicza oferty handlowe firm krajowych i zagranicznych, umowy na dostawę materiałów technicznych program zaopatrzenia w sprzęt Polskich Linii Lotniczych Lot materiały dotyczące działalności Komisji Odbiorczej w sprawie zakupu i dostawy odpowiedniego sprzętu dla Dowództwa Lotnictwa materiał i sprzęt lotniczy wykazy stanu, protokoły kasacyjne, zapotrzebowania i przydziały płatowce i części zamienne silniki i części zamienne zdjęcia lotnicze i materiał fotograficzny ekwipunek lotniczy, sprzęt pokładowy materiał obozowy i lotniczy sprzęt specjalny zakłady i warsztaty lotnicze sprawozdania z lotów balonem, materiały i gazy balonowe.173 Komisja Normalizacyjna IX. Nieruchomości, terenoznawstwo plany techniczno-budowlane opisy terenu, topografia

12 sprawy kwaterunkowe X. Lecznictwo