Wybrane zagadnienia z filozofii języka i religii

Transkrypt

1 Wybrane zagadnienia z filozofii języka i religii

2

3 Wybrane zagadnienia z filozofii języka i religii Redakcja: Krzysztof Bałękowski Kamil Maciąg Lublin 2015

4 Recenzenci: dr hab. Krzysztof Kosior, prof. UMCS dr hab. Andrzej Niemczuk dr hab. Andrzej Nowakowski dr hab. Andrzej Kapusta dr Monika Malmon dr Grzegorz Polak Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje. Skład i łamanie: Ilona Żuchowska Projekt okładki: Copyright by Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL ISBN Wydawca: Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL ul. Głowackiego 35/348, Lublin

5 Spis treści Natalia Kmieć Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane?... 7 Łukasz Gomułka Rozważania nad Lemowskim ujęciem umysłu i języka Julia Marczyńska W poszukiwaniu istoty zdania Anton Marczyński Bycie na sposób σώματος. O ciele jako zjawisku językowym Jarosław Szatkowski Wypowiedzi performatywne języka prawnego kilka uwag na tle wykładni przepisów Ordynacji podatkowej Andrzej Sołtys W jaki sposób mówić o Bogu? Grzegorz Malec Erozja teizmu Darwina, czyli wpływ podróży na okręcie HMS Beagle na poglądy teologiczne angielskiego przyrodnika Aleksandra Budzisz Poznanie niemożliwego - śmierć odmieniana przez czasy i osoby w myśli Vladimira Jankelevitcha Natalia Stala Joga i tantra w zachodnim ezoteryzmie Indeks autorów

6

7 Natalia Kmieć 1 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? 1. Wprowadzenie Implikatura konwersacyjna jest obecnie jednym z ważniejszych zagadnień pragmatyki, istotnym zarówno dla filozofii języka, jak i dla językoznawstwa. Sam termin implikatura (ang. implicature, w odróżnieniu od implikacji [implication]) został zaproponowany przez Herberta Paula Grice a i rozpow-szechniony razem z nieautoryzowanym skryptem z cyklu wykładów William James Lectures, które Grice wygłosił na Harvardzie w roku Zatwierdzony przez autora tekst wykładów wszedł później, razem z innymi pracami Grice a, w skład zbioru Studies in the way of words (1989). Przedstawiona tam koncepcja obejmuje wprowadzenie pojęcia implikatury czy też tego, co implikowane [whatisimplicated], w odróżnieniu od tego, co powiedziane [whatissaid], dalszy podział implikatur na konwersacyjne i konwencjonalne, a także sformułowanie reguł rządzących racjonalną konwersacją. Teoria Grice a wywarła ogromny wpływ na prace innych filozofów języka jeszcze przed publikacją Studies in the way of words z tego powodu doczekała się ona pewnej liczby mylnych interpretacji i nie do końca uzasadnionych krytyk.sytuację komplikuje dodatkowo fakt, iż niektóre spośród wcześniejszych prac czy uwag Grice a, na które można by się powołać w celu rozstrzygnięcia kwestii spornych, z niejasnych przyczyn nie zostały włączone do głównego zbioru. Na tym niepewnym gruncie wyrosły liczne propozycje rewizji teoriiimplikatur; wiele z nich przewiduje reinterpretację tego, co powiedziane i tego, co implikowane czy uzupełnienie podziału o kolejne kategorie. Jednak w parze z modyfikacją centralnego rozróżnienia idą niejednokrotnie poważne zmiany całej koncepcji. Spośród wielu zaproponowanych interpretacji, na szczególną uwagę zdają się zasługiwać dwie, zaproponowane odpowiednio przez Kenta Bacha i Jennifer Saul. Bach mawia o sobie, że jest wiernym kontynuatorem Grice a, jednak jego rozumienie nie zawsze pokrywa się z koncepcją 1 n.b.kmiec@gmail.com, Kolegium Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Społecznych, Uniwersytet Warszawski. 7

8 Natalia Kmieć oryginalną; Saul zarzuca się czasem zbyt duże odstępstwa od teorii implikatur, choć jej zdaniem Grice mógłby się zgodzić z niektórymi z czynionych przez nią uwag. Oboje proponują modyfikacje kategorii tego, co powiedziane i wprowadzają własne człony podziału. Oboje przewidują rozwiązania cenne z punktu widzenia teorii, ale także przypisują Grice owipewne poglądy, których nie głosił. 2. Cel pracy i materiały Celem pracy jest naszkicowanie teorii Grice a, głównie w oparciu o Studies in the way of words, a następnie przytoczenie dwóch propozycji modyfikacji centralnego dla tej teorii podziału oraz analiza ich zasadności i ewentualnych konsekwencji. Interpretacja Kenta Bacha zostanie omówiona na podstawie pracy Youdon tsay (2001) i artykułówsaying, Meaning, and Implicating(2012) oraz The Top 10 MisconceptionsaboutImplicature (2005), dotyczących kategorii tego, co powiedziane i tego, co implikowane, a także pracy ConversationalImpliciture (2007), gdzie Bach wykłada swoją koncepcję implisitur konwersacyjnych [conversational implicitures]. Źródłami dla propozycji Jennifer Saul będą artykuł What Is Said And Psychological Reality; Grice's Project And Relevance Theorists' Criticisms (2002), przedstawiający przyjęte przez filozofkę rozumienie koncepcji Grice a, oraz prace Speaker Meaning, Whatis Said and What is Implicated (2002) i Lying, Misleading, and Whatis Said: An Exploration in Philosophy of Language and in Ethics (2012), wprowadzające i omawiające człony zmodyfikowanego podziału. Jako że poza Logiką i konwersacją Grice a (przytaczaną tu w przekładzie Barbary Stanosz), żadna z cytowanych prac nie została przełożona na język polski, tłumaczenia poszczególnych terminów są propozycjami autorki. 3. Racjonalny model konwersacji U podstaw całej teorii Grice a stoi postulat racjonalności. Wymianę słów rozumie się tutaj jako akt współpracy [1] zorientowany na osiągnięcie jednego lub kilku wspólnych rozmówcom celów, które mogą być określone z góry albo zostać sprecyzowane dopiero w trakcie rozmowy (celem takim może być choćby to, aby każda ze stron traktowała w danej chwili jako własne zainteresowania konwersacyjne drugiej strony [1]). W obu przypadkach zachowaniem racjonalnym ze strony uczestników konwersacji będzie dążenie do zrealizowania zadania, na które zorientowana jest dana wymiana zdań a więc współpraca, kończona, w zwykłych warunkach, dopiero za obopólną zgodą. Żeby wspólnie osiągnąć założony cel, należy przestrzegać określonych reguł, które Grice definiuje jako Zasadę 8

9 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? Kooperacji (ZK) [Conversational Principle] oraz cztery kategorie (i związane z nimi maksymy) konwersacyjne. Nazwy poszczególnych kategorii (Ilość, Jakość, Stosunek i Sposób) zostały zapożyczone od Kanta, co dodatkowo podkreśla ich racjonalny charakter. Grice nie twierdzi, że proponuje nowy model, według którego należy zacząć prowadzić rozmowy. Wręcz przeciwnie uważa podane przez siebie zasady za opis powszechnej praktyki konwersacyjnej. Celem, który sobie stawia, nie jest wynalezienie reguł, lecz udowodnienie, że te stosowane przez rozmówców są efektywne i dlatego istotne w procesie wymiany zdań: Chciałbym móc traktować tę praktykę konwersacyjną pisze Grice nie tylko jako coś, do czego wszyscy lub większość ludzi f a k t y c z n i e się stosuje, lecz jako coś, czego respektowanie jest rzeczą r a c j o n a l n ą, czego nie należy zaniedbywać [1] Zasada Kooperacji i maksymy konwersacyjne Zasada Kooperacji opisuje wspomnianą już racjonalną postawę potencjalnego rozmówcy, ma zatem charakter najogólniejszy: Wnoś swój wkład do konwersacji tak, jak tego w danym jej stadium wymaga przyjęty cel czy kierunek wymiany słów, w której bierzesz udział [1]. Poszczególne kategorie precyzują, w jaki sposób należy wnosić swój wkład do konwersacji, aby była ona efektywna, przy czym pierwsze trzy odnoszą się do treści wypowiedzi, a ostatnia do ich formy. Kategoria Ilości może zostać wyrażona w dwóch maksymach dotyczących minimalnej i maksymalnej liczby dostarczanych wiadomości. Pierwsza z maksym brzmi: Niech twój wkład w konwersację zawiera tyle informacji, ile jej potrzeba (dla aktualnych celów wymiany) [1] i postuluje unikanie niedopowiedzeń, druga natomiast, uważana przez samego Grice a za sporną, ze względu na dyskusyjny charakter nadmiaru przekazywanej treści (można bowiem twierdzić, że stanowi on przeszkodę w efektywnej konwersacji, lub też, że jest tylko nieszkodliwą stratą czasu), dodaje: Niech twój wkład nie zawiera więcej informacji, niż trzeba [1]. Druga z powyższych maksym, jak zauważa Grice, zawiera się częściowo w jedynej maksymie należącej do Kategorii Stosunku: Niech to, co mówisz, będzie relewantne[1]. Przyjęte tu założenie głosi, że należy trzymać się ściśle przedmiotu konwersacji (a każda informacja od niego odbiegająca uznawana jest na za nadmiarową). Grice zwraca jednak uwagę na dwie trudności: po pierwsze, bywa, że przedmiot konwersacji ulega zmianie (Por. [1]), choć nadal pozostaje ona zorientowana na realizację konkretnego celu i z tego powodu uczestnicy nie decydują się zakończyć wymiany. Problematyczny okazuje się sam moment przejścia, ponieważ pierwsza uwaga dotycząca nowego przedmiotu łamie powyższą maksymę 9

10 Natalia Kmieć Kategorii Sposobu. Druga trudność pojawia się, gdy rozważymy sam charakter relewancji nie jest ona przecież zero-jedynkowa, ale stopniowalność utrudnia ustanowienie jej granic (Por. [1]). Kategoria Jakości obejmuje jedną super-maksymę (Staraj się, by twój wkład w konwersację był prawdziwy [1]) i dwie uszczegółowiające ją maksymy, z których pierwsza wyklucza kłamstwo (Nie mów tego, o czym jesteś przekonany, że nie jest prawdą [1]), a druga stawia wymóg racjonalnego uzasadnienia dla wygłaszanych sądów (Nie mów tego, do stwierdzania czego nie masz dostatecznych podstaw [1]). Wreszcie, Kategoria Sposobu składa się z super-maksymy Wyrażaj się przejrzyście [1] oraz z niezdeterminowanej ilości maksym szczegółowych, między innymi Unikaj niejasnych sformułowań [1] i Bądź zwięzły [1] (unikaj zbędnej rozwlekłości wypowiedzi). Grice zaznacza, że istnieją także inne maksymy modelujące wypowiedzi uczestników konwersacji, dotyczące wymogów uprzejmości, konwencji społecznych czy względów estetycznych. Niezależnie od jej rodzaju, każdą z maksym da się naruszyć na co najmniej kilka sposobów. Po pierwsze, można nieostentacyjnie nie stosować się do maksymy [1], np. mówiąc zawile i chaotycznie, choć bez świadomego zamiaru złamania maksymy sposobu. Zdaniem Grice a, takie postępowanie znacząco wpływa na efektywność konwersacji, obniżając zdolność realizowania wspólnych celów poprzez generowanie nieporozumień. Po drugie, można otwarcie wypowiedzieć się przeciwko maksymie i ZK [1], rezygnując tym samym z podjęcia współpracy, tak jak np. lekarz odmawiający zdradzenia tajemnicy zawodowej. Trzecia możliwość przewiduje naruszenie jednej z dwóch maksym znajdujących się w sytuacji konfliktowej [1], jak w przypadku policjanta, który nie udziela odpowiedzi na część pytań dziennikarzy, łamiąc maksymę ilości, ponieważ nie chce wygłaszać sądów, dla których nie posiada wystarczającego uzasadnienia, co równa się przestrzeganiu maksymy jakości. Następny możliwy przypadek to ostentacyjne, jawne zlekceważenie maksymy [1], np. maksymy stosunku, poprzez nagłą zmianę tematu. Dwie ostatnie z wymienionych sytuacji (te, w których nadawca deklaruje współpracę, ale świadomie łamie którąś z maksym) mogą generować to, co Grice nazywa implikaturami konwersacyjnymi To, co powiedziane i to, co implikowane Pojęcie implikatura czy też to, co implikowane zostaje wprowadzone przez Grice a w opozycji do tego, co powiedziane. Powiedzenie czegoś jest, jego zdaniem, ściśle związane z konwencjonalnym znaczeniem słów (zdania), których ktoś użył [1]. Chodzi tutaj o dosłowny sens użytych wyrazów, konwencjonalny to znaczy zgodny z ogólnie przyjętym i wyrażony explicite. 10

11 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? To, co implikowane sytuuje się po stronie tego, co wyrażone implicite, zamierzone przed nadawcę i dane do zrozumienia (a nie dosłownie wyrażone) w wypowiedzi. Jeżeli implikaturę jesteśmy w stanie wywieść na podstawie rozumowania, to będzie ona implikaturą konwersacyjną. W przeciwnym wypadku, to jest jeśli istnienie implikatury dostrzegamy jedynie dzięki intuicji językowej, mamy do czynienia z implikaturą konwencjonalną (Por. [1]). Implikatury wyprowadzalne, to znaczy implikatury konwersacyjne, dzielą się dalej na szczególne [particularized], czyli zachodzące w danej sytuacji, zdeterminowane przez kontekst, oraz ogólne [generalized] zwykle towarzyszące wypowiedzeniu pewnych słów, niewymagające żadnych specjalnych okoliczności. To, co implikowane, jako nie wypowiedziane wprost, nie może być częścią językowego znaczenia wyrażeń. Wynika z tego, że podział na to, co implikowane i to, co powiedziane jest rozłączny. Ponadto, to, co implikowane i to, co powiedziane mogą mieć różną od siebie wartość logiczną prawdziwość tego ostatniego nie determinuje prawdziwości implikatury. Grice precyzuje, że implikowanie nie jest wyrażane za pomocą tego, co zostało powiedziane, a wyłącznie za pomocą takiego właśnie sposobu powiedzenia tego [1]. Dobrym przykładem są tutaj tautologie, jak choćby Życie to życie mimo że wyrażenie to nie niesie żadnej informacji, czytane dosłownie (czyli na poziomie tego, co powiedziane), to zależnie od kontekstu, może być nośnikiem implikatury Implikatury konwersacyjne Grice definiuje implikowanie konwersacyjne następująco: O kimś, kto mówiąc (lub zachowując się tak, jakby mówił), że p, implikuje, że q, można twierdzić, że implikuje q konwersacyjnie, o ile: 1. wolno o nim założyć, że przestrzega maksym konwersacyjnych, a co najmniej Zasady Kooperacji; 2. przypuszczenie, iż jest on świadomy (czy tez myśli), że q, jest niezbędne po to, by jego powiedzenie (lub zachowywanie się tak, jakby powiedział), że p, było niesprzeczne z powyższym założeniem; 3. mówiący wie (i oczekuje, że słuchacz wie, iż mówiący wie), że słuchacz jest w stanie uświadomić sobie, choćby intuicyjnie, że przypuszczenie, o którym mowa w punkcie (2), jest niezbędne [1]. Implikuje zatem nadawca, dając coś do zrozumienia nie tyle za pomocą słów, które wypowiada, ale poprzez specyficzne użycie tych słów w konkretnej sytuacji. Implikatura taka zostaje następnie wywnioskowana przez odbiorcę. Jak zostało już wspomniane, Grice utrzymuje, że przestrzeganie wskazanych przez niego maksym jest racjonalne ze względu na efektywność 11

12 Natalia Kmieć wymiany zdań. Jednakże, stosowanie się do nich pozostaje indywidualnym wyborem mówiących. Nadawca komunikatu niosącego implikaturę konwersacyjną może, zdaniem Grice a, zająć trzy stanowiska: przestrzegać wszystkich maksym, poświęcić jedną kosztem drugiej (to znaczy świadomie wybrać nieprzestrzeganie jednej z dwóch maksym wchodzących w konflikt) albo ostentacyjnie nie stosować się którejś, nie będąc do tego zmuszonym (Por. [1]). Każda z tych sytuacji zaowocuje innym typem implikatury konwersacyjnej. Patrząc teraz z perspektywy odbiorcy jak wygląda proces wyprowadzenia implikatur? Przede wszystkim, należy uświadomić sobie wymienione powyżej założenia na temat nadawcy (powiedział, że p; najprawdopodobniej przestrzega ZK i maksym konwersacyjnych; nie powiedziałby w ten sposób p, gdyby nie wierzył, że q, i wie, że odbiorca jest tego faktu świadom), a następnie stwierdzić, czy nadawca nie zrobił czegoś, by zapobiec nasuwającemu się wnioskowi, że q. Dopiero wtedy można stwierdzić, że nadawca chce (a przynajmniej nie ma nic przeciwko), by jego słuchacz pomyślał q, i że w związku z tym implikował on konwersacyjnie, że q(por. [1]). Ważnym elementem jest tutaj powyższe założenie, że nadawca może zapobiec wnioskowi odbiorcy, że p. Oznacza to, że implikatury są kasowalne, co najlepiej wyjaśnić przy rozpatrywaniu implikatur konwersacyjnych ogólnych Implikatury generowane przy przestrzeganiu możliwie jak największej liczby maksym Pierwsza z możliwych postaw uczestnika konwersacji pragnącego dać coś do zrozumienia rozmówcy polega na przestrzeganiu wszystkich maksym konwersacyjnych lub przynajmniej na braku wyraźnego naruszenia którejkolwiek z nich (Por. [1]). W poniższej rozmowie: A: Nie wiem, jak przetłumaczyć p na łacinę. B: Całe szczęście, że jest tu Anna! osoba B implikuje, że Anna zna łacinę w stopniu potrzebnym dla rozwiązania translatorskiego problemu osoby A lub też na przykład, że o Annie wiadomo, iż nosi przy sobie słownik łaciński (lub cokolwiek innego, z czego wynika, że Anna będzie w stanie pomóc osobie A Grice podkreśla, że jeśli dopuszczalne są rozmaite wyjaśnienia, to implikatura konwersacyjna jest alternatywą ich wszystkich [1]). W każdym razie, implikaturaosoby B nie opiera się na złamaniu żadnej maksymy konwersacyjnej. Choć na pierwszy rzut oka można zastanawiać się nad relewantnością udzielonej przez B odpowiedzi, to nie ma powodu, by przypuszczać, że B nie przestrzega ZK i bez większych trudności da się znaleźć kontekst wiążący jej wypowiedź z wypowiedzią A (maksyma stosunku nie została więc złamana). 12

13 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? Druga sytuacja przewiduje konflikt dwóch różnych maksym i, w związku z tym, niemożliwość zadośćuczynienia im jednocześnie. Osoba Y w następującej sytuacji: X Jak ma na imię żona Piotra? Y Jakoś na literę B. łamie maksymę ilości, ponieważ nie udziela satysfakcjonującej odpowiedzi na zadane pytanie, ale nic nie wskazuje na to, by nie chciała współpracować z osobą X. Y najprawdopodobniej nie pamięta imienia żony Piotra i, nie chcąc kłamać, decyduje się uchybić maksymie ilości, zachowując jednocześnie maksymę jakości Implikatury generowane przez ostentacyjne naruszenie maksym Naruszenie poszczególnych maksym, nawet w obrębie tej samej kategorii, prowadzi do powstania różnych typów implikatur. Grice rozpatruje najpierw maksymy wchodzące w skład Kategorii Ilości i jako przykład złamania pierwszej z nich podaje niezwykle ubogi w treść list polecający: Szanowny Panie, Pan X znakomicie włada angielskim i regularnie uczęszczał na wykłady. Szczerze oddany itd. [1]. Adresat takiego listu ujmuje jego treść jako p. Następnie, z faktu, iż w ogóle otrzymał dokument, wnioskuje, że nadawca zgodził się na podjęcie pewnego rodzaju współpracy, przestrzega zatem ZK. Nietypowa forma listu dowodzi złamania pierwszej maksymy ilości, ale odbiorca nie ma podstaw do przypuszczenia, że nadawca nie przestrzega pozostałych maksym. Ewidentne naruszenie musi mieć jakiś powód i oczywistym wydaje się, że nadawca zakłada, iż odbiorca będzie tego faktu świadom. Gdyby polecający miał więcej pozytywnych uwag na temat pana X, z pewnością by je zakomunikował. Skoro jednak tego nie zrobił, widocznie jego list wyraża maksymalną ilość pochwał, jaką nadawca jest w stanie sformułować. Co więcej, w żaden sposób nie zapobiega on wysnuciu takiego wniosku przez adresata. Odbiorca ma więc prawo odczytać następującą implikaturę konwersacyjną: nadawca tego listu nie uważa pana X za odpowiedniego kandydata na posadę filozofa. Gdyby sytuacja wyglądała odwrotnie, to jest gdyby list polecający zawierał nadmiar informacji, powtórzenia czy też dodatkowe nieistotne treści, złamana zostałaby druga maksyma ilości (o ile zdecydujemy się ją utrzymać, wziąwszy pod uwagę obiekcję samego Grcie a) i możliwa implikatura wyglądałaby już inaczej. Zakładając, że odbiorca wiedziałby o zwykłej lakoniczności nadawcy i miałby powody uznać rozwlekłość listu za zamierzoną, mógłby wysnuć wniosek, że autor nie jest do końca szczery, popierając kandydaturę X-a (Por. [1]). 13

14 Natalia Kmieć W obrębie implikatur generowanych poprzez naruszenie pierwszej z dwóch maksym szczegółowych Kategorii Jakości znajdują się, zdaniem Grice a, powszechnie stosowane figury retoryczne, takie jak metafora, ironia, litota i hiperbola (Por. [1]). Mowa tu o przypadkach, w których nadawca wypowiada sąd jawnie fałszywy, wiedząc jednocześnie, że odbiorca zdaje sobie z tego sprawę. Adresat takiej wypowiedzi ma wtedy prawo założyć, iż sens usłyszanego zdania różni się od zamierzonego przekazu i że wobec tego nadawca implikuje ten ostatni konwersacyjnie. Implikacje różnią się oczywiście w zależności od użytej figury. Jeśli nadawca posłużył się metaforą, mówiąc np. Filozofia jest moim powietrzem, chodziło mu najpewniej o pewną istotną cechę łączącą jego stosunek do powietrza ze stosunkiem do filozofii a odkrycie tej analogii jest zadaniem odbiorcy. W przypadku ironii (to jest, jeśli wszyscy uczestnicy konwersacji zdają sobie sprawę z tego, że dany sąd został w konkretnej sytuacji wygłoszony ironicznie), sens zdania takiego jak A jest doprawdy wspaniałym filozofem można odczytać jako dokładnie przeciwny intencji nadawcy. Przeciwstawne sobie litota i hiperbola (odpowiednio: Nie miałbym nic przeciwko kilku godzinom snu padające z ust osoby, która nie spała kilka nocy z rzędu oraz Umrę, jeżeli przeczytam jeszcze stronę Platona wygłoszone przez studenta filozofii) służą nadawcy do podkreślania sensu wypowiedzi (powyższa litota wskazuje na wyczerpanie nadawcy, a hiperbola wyraża jego stosunek do aktualnie czytanego dialogu lub ogólnie do Platona). Grice przyznaje, że trudno jest znaleźć przykład implikatury generowanej przez naruszenie drugiej maksymy jakości (Por.[1]). W każdym razie, wypowiedzenie sądu p, dla którego brak dostatecznych podstaw, wskazuje odbiorcy (o ile oczywiście jest on świadom, że dana wypowiedź nie jest całkowicie uzasadniona), że nadawca jest skłonny wierzyć w p, czy też, że spodziewa się p na podstawie jakiejś przesłanki. Złamanie maksymy stosunku może służyć implikowaniu, że dany temat należy z jakiegoś powodu porzucić. Jeśli na przykład kolega studenta, który wyraża swoją niepochlebną opinię na temat konkretnego profesora, nagle wchodzi mu w słowo z komentarzem dotyczącym pogody, student ma prawo wywnioskować, że powinien przerwać swój wywód, gdyż, na przykład, wspomniany profesor stoi za jego plecami. Wreszcie, Grice podaje trzy grupy przykładów implikatur powstałych poprzez naruszenie maksym należących do Kategorii Sposobu. W pierwszym przypadku, chodzi o (zamierzoną przez nadawcę i odkrytą przez odbiorcę) wieloznaczność tak jak w poezji, gdy autor podsuwa czytelnikowi dwie równoprawne interpretacje danych słów, obie wpisujące się w treść wiersza, choć skrajnie różne. Przykładem tej ostatniej sytuacji jest przywołany przez Grice a raport generała Napiera ze zdobycia 14

15 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? prowincji Sind. Użyty przez brytyjskiego dowódcę czasownik peccavi traci swą jednoznaczność w angielskim tłumaczeniu przekazanym ustnie fonetyczne brzmienie zdania Zgrzeszyłem [I have sinned] jest bowiem identyczne z wymową nasuwającego się w danym kontekście Mam Sind [I have Sind] (Por. [1]). Napier z pewnością był tej dwuznaczności świadom i sam fakt, że zdecydował się poinformować o zdobyciu prowincji przy pomocy tak nietypowej formuły sugeruje, że generał chciał, by odbiorca, czyli gubernator Indii, lord Ellenborough, odczytał i powiązał ze sobą obie wiadomości. Druga grupa obejmuje przykłady niejasności. Oczywiście, żeby powstała implikatura konwersacyjna, nadawca musi dać odbiorcy szansę uchwycenia komunikatu, a więc nie może wyrażać się całkiem niezrozumiale. Grice zauważa jednak, że czasami częściowa niejasność służy zatajeniu danej informacji przez osobą trzecią: jeśli jedno z rodziców rozmawiających przy dziecku formułuje wypowiedzenie o stopniu niejasności czyniącym jego przekaz dostępnym tylko dla drugiego rodzica (na przykład informując w zawoalowany sposób o miejscu schowania prezentu urodzinowego dla dziecka), implikuje ono, że dziecko nie powinno odebrać danej wiadomości. Ostatnia grupa dotyczy wielosłowia i rozwlekłości, a więc przypadków, w których nadawca świadomie używa większej liczny wyrazów, niż to konieczne, a odbiorca musi z takiego właśnie ujęcia danej myśli wywnioskować właściwą implikaturę. Powiedzmy, że miłośnik baletu, zapytany, czy podobał mu się główny duet z Jeziora Łabędzi, odpowie: Tancerze wykonali ciąg ruchów, który zapewne zgadzał się z choreografią MariusaPetipy. Odbiorca ma prawo założyć, że istnieje powód, dla którego nadawca sformułował wypowiedź w ten sposób, i wywnioskować, że jego zdaniem wspomniany ciąg ruchów nie zasługuje na miano tańca Implikatury konwersacyjne a implikatury konwencjonalne Implikatury konwersacyjne i konwencjonalne wydają się być wyraźnie oddzielone: te pierwsze opierają się na regułach i wnioskowaniu, a drugie na konwencji i znaczeniu językowym. Na przykład za pomocą zdania Jean wcale nie jest romantykiem, choć to przecież Francuz nadawca wyraża swoje zdziwienie czy też rozczarowanie charakterem Jeana, implikując, że romantyzm powinien automatycznie wypływać z faktu bycia Francuzem. Odbiorca takiego komunikatu nie może tej implikatury konwencjonalnej wywnioskować na podstawie żadnych przesłanek i odczyta ją tylko, jeżeli zna znaczenie słowa choć w języku polskim. Należy jednak zwrócić uwagę, iż wszystkie dotychczasowe przykłady, nie licząc ostatniego, to implikatury konwersacyjnie szczególne: w procesie ich generowania liczyły się bowiem nie tylko intencje nadawcy i oparte na 15

16 Natalia Kmieć określonych regułach wnioskowanie odbiorcy, ale także pewna szczególna sytuacja, specyficzne własności kontekstu [1], które sprawiają, że danego zdania można użyć do wyrażenia p, chociaż zazwyczaj wyraża ono coś zupełnie innego. Grice postuluje jednak również istnienie implikatur konwersacyjnych ogólnych, czyli takich, które są związane z użyciem pewnego wyrażenia w normalnych warunkach (nie zaś w jakichś szczególnych okolicznościach) [1]. Oznacza to jednak, że przy odebraniu takiej implikatury, odbiorca musi opierać się na pewnym konwencjonalnym znaczeniu określonych formuł czy zwrotów, dokładnie tak, jak podczas odczytywania implikatury konwencjonalnej. Na czym polega zatem różnica? Zdaniem Grice a, w przypadku implikatur konwersacyjnych ogólnych eksploatowana jest pewna maksyma konwersacyjna, a konkretnie maksyma ilości, co nie dzieje się przy implikowaniu konwencjonalnym. Weźmy zdanie Widziałam dziś, jak przystojny brunet wręczał kwiaty Annie. Według Grice a, nadawca implikuje tu, że wspomniany brunet nie jest członkiem rodziny Anny ani na przykład, gdyby Anna była lekarką, wdzięcznym pacjentem; innymi słowy, nadawca implikuje, że opisane wydarzenie miało kontekst romantyczny w przeciwnym razie należałoby się bowiem spodziewać, że zadba on o konkretność wypowiedzi, doprecyzowując, o jakiego mężczyznę i jaką okazję sprzyjającą wręczaniu kwiatów chodzi. Użyte w ten sposób wyrażenie przystojny brunet konwencjonalnie wiąże się z pewną implikaturą, która optymalnie, czyli przez większość odbiorców i w większości sytuacji, zostanie uznana za oczywistą, o ile nadawca jej nie odwoła. Wraca tutaj kwestia kasacji implikatur. Gdyby przytoczony wyżej przykład rozszerzyć następująco: Widziałam dziś, jak przystojny brunet wręczał kwiaty Annie. To na pewno jej brat, o którym mówiła, że będą dzisiaj wspólnie świętować jej urodziny, nadawca uniknąłby implikowania czegoś, co nie leży w jego intencji, naprowadzając odbiorcę na swoją właściwą myśl (która, w tym przypadku, pokrywałaby się po prostu ze znaczeniem językowym wypowiedzianych zdań). 4. Kent Bach i jego (nie tak) bliska oryginałowi interpretacja W podziale zaproponowanym przez Grice a Bach wprowadza dwie zasadnicze zmiany po pierwsze, proponuje dokonanie dodatkowego podziału w obrębie tego, co powiedziane, co pozwala mu uniknąć nieintuicyjnej konsekwencji, którą narzuca teoria oryginalna; po drugie, odrzuca jeden z dwóch głównych rodzajów implikatur, uznając go za problematyczny. Ponadto, pierwsza z tych modyfikacji staje się postawą do 16

17 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? wyprowadzenia kolejnej kategorii, której istnienie, jak sądzi Bach, przeczuwał już Grice To, co powiedziane Kategoria tego, co powiedziane wymaga, zdaniem Bacha, dwóch modyfikacji, z których jedna jest wyłącznie doprecyzowaniem ustalonej formuły, natomiast druga ma bardziej zasadniczy charakter i polega na wprowadzeniu dodatkowego rozróżnienia terminologicznego. To, co powiedziane opiera się u Grice a, jak zauważa Bach, na tak zwanej zasadzie Korelacji Syntaktycznej [Syntactic Correlation]. Zgodnie z tą regułą, to, co powiedziane powinno odpowiadać częściom składowym zdania, ich porządkowi i roli syntaktycznej [syntactic character] [2]. Sugeruje to, zdaniem Bacha, że to, co powiedziane ma być rozumiane jako funkcja relacji syntaktycznych pomiędzy elementami zdania ważne jednak, by określić, o jakie elementy chodzi. Grice nie brał pod uwagę, że wypowiedziane zdanie może mieć charakter eliptyczny i że w takim wypadku nie sposób oczekiwać, by każdy składnik tego, co powiedziane odpowiadał faktycznie wypowiedzianemu elementowi zdania. Innymi słowy, według Bacha, do zdania można zaliczyć również elementy niewypowiedziane przez nadawcę, ale determinujące znaczenie całego wypowiedzenia (Por. [2]). Bach wysuwa także inną, o wiele poważniejszą obiekcję wobec tego, co powiedziane. Jego zdaniem, Grice błędnie zakłada, że powiedzieć coś oznacza jednocześnie mieć to na myśli [to mean it]. Niepoprawność takiego ujęcia widać najlepiej, według Bacha, na przykładzie mówienia niedosłownego. Jeżeli nadawca wypowiada zdanie ironicznie lub metaforycznie, intuicyjnym byłoby stwierdzić, że mówi on jedną rzecz, a ma na myśli inną jednak Grice, zgodnie ze swoim założeniem, stwierdziłby, że nadawca zachowuje się, jakby mówił [is making as if to say] daną rzecz, nie mówiąc jej w rzeczywistości (Por. [2]). Opis taki wydaje się sztuczny i wprowadza niepotrzebne komplikacje. Bach podaje też inne przykłady, z którymi nie sposób sobie poradzić, nie odrzucając założenia Grice a: zwykłe przejęzyczenie powoduje, że nadawca mówi coś zupełnie innego, niż chciał wyrazić (a, zdaniem Grice a, nie mówi wtedy niczego), natomiast recytacja wiersza, choć zakłada wypowiadanie niepozbawionych znaczenia słów, w ogólne nie ma celu komunikacyjnego (Por. [2]). Bach proponuje zatem wprowadzenie rozróżnienia na mówienie [saying] i stwierdzenie explicite [explicitly stating]. To pierwsze należy rozumieć w kategoriach aktu lokucyjnego Austina, czyli jako wypowiedzenie zdania o mniej lub bardziej określonym znaczeniu i z mniej 17

18 Natalia Kmieć lub bardziej określonym odniesieniem [3], niezwiązane z intencjami nadawcy. Tak ujęta kategoria tego, co powiedziane pozwala zdać sprawę z czterech możliwych sytuacji: kiedy nadawca ma na myśli [means] to, co mówi, ale także coś innego (np. w przypadku implikatury konwersacyjnej); kiedy nadawca mówi jedną rzecz, ale ma na myśli coś innego (np. kiedy mówi przenośnie); kiedy nadawca nie mówi tego, co chciał powiedzieć (np. z powodu przejęzyczenia); kiedy nadawca coś mówi, ale nie chce przy tym niczego zakomunikować (jak aktorzy odgrywający sztukę teatralną) (Por. [2]). Zaletą takiego rozumienia tego, co powiedziane jest, zdaniem Bacha, możliwość odróżnienia implikatury (pierwsza z opisanych sytuacji) od mówienia niedosłownego (druga z sytuacji). Inna korzyść polega na tym, że nie trzeba już wprowadzać sztucznej kategorii zachowuje się, jakby mówił [is making as if to say]. Zmiany zaproponowane przez Bacha pociągają dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze, zgodnie z zasadą Korelacji Syntaktycznej, to, co powiedziane nie musi przybierać formy pełnego zdania, ponieważ pewne elementy niosące znaczenie mogą pozostać niewypowiedziane porządki syntaktyczny i semantyczny nie determinują się nawzajem (Por. [2]). Po drugie, skoro to, co powiedziane nie zależy od znaczenia nadawcy, nie jest też związane z jakimikolwiek intencjami komunikacyjnymi mówiącego (Por. [2]). Oznacza to zarówno, że to, co powiedziane różni się od tego, co nadawca komunikuje poprzez dane wypowiedzenie, jak i, że to, co mówiący chce przekazać, nie może determinować formy tego, co powiedziane. To, co powiedziane podlega wyłącznie interpretacji semantycznej, gdzie poza językowym znaczeniem zdania należy wziąć pod uwagę także kontekst, ale tylko o tyle, o ile dotyczy on zrozumienia elementów indeksowych obecnych w zdaniu. Intencje mówiącego nie stanowią kontekstu istotnego dla semantyki (Por. [2]) To, co implikowane Zasadniczą zmianą, którą wprowadza Bach do tej kategorii, jest odrzucenie implikatur konwencjonalnych, które, jego zdaniem, niepotrzebnie komplikują podział na to, co powiedziane i to, co implikowane[4].głównym obiektem ataków Bacha staje się stwierdzenie Grice a, że takie słowa jak ale, będące nośnikami implikatur konwencjonalnych, nie wpływają na prawdziwość lub fałszywość zdania (Por. [4]). Innymi słowy, zdanie On jest młody, ale mądry, w którym użycie spójnika ale implikuje kontrast między młodością a mądrością, jest prawdziwe nawet, jeżeli taki kontrast nie istnieje, ale osoba, o którą chodzi faktycznie jest zarazem młoda i mądra. Zatem, według Bacha, powyższe zdanie nie niesie żadnej informacji ponad tą, którą niesie zdanie On jest młody i mądry, co z kolei prowadzi to 18

19 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? nieintuicyjnej konkluzji, że spójniki ale oraz i są synonimami. Bach krytykuje także zasadność zaliczania do nośników implikatury konwencjonalnej wyrażeń takich jak na przykład czy innymi słowy, służących do określania wypowiedzenia, w którym występują jego zdaniem, posługując się tymi wyrażeniami niczego nie implikujemy, a stwierdzamy explicite, że mamy zamiar podać jakiś przykład lub ująć to, co do tej pory powiedziane, w inny sposób (Por. [4]). Kategoria tego, co implikowane ogranicza się zatem, zdaniem Bacha, do implikatur konwersacyjnych. Postuluje on ponadto, by maksymy konwersacyjne nazywać założeniami (skoro słuchacze opierają na nich rozumowanie mające doprowadzić do wniosków na temat znaczenia nadawcy), a Zasadę Kooperacji zastąpić Założeniem Komunikacyjnym [Communicative Presumption], zgodnie z którym, każdy, kto coś mówi, żywi prawdopodobnie możliwą do zidentyfikowania intencję komunikacyjną [3], czyli jego wypowiedź służy przypuszczalnie do przekazania jakiejś informacji. Dokonawszy tych modyfikacji, Bach przystępuje do wyjaśnienia nieporozumień na temat teorii Grice aspowodowanych powszechnym niezrozumieniem pewnych jej elementów. Zaczyna od wyjaśnienia kwestii powstania implikatur. To, co implikowane nie jest, według Bacha, determinowane przez maksymy konwersacyjne mimo iż sugestię taką można odnaleźć u samego Grice a (Por. [3]). Implikatury, uzależnione od znaczenia nadawcy, powstają dzięki jego intencjom. Z tego też powodu tylko o nadawcy można powiedzieć, że coś implikuje konwersacyjnie. Robi on to, wypowiadając zdania, ale nie ma powodu, by samym zdaniom przypisywać implikatury, co dzieje się, zdaniem Bacha, powszechnie. Należy zatem odróżnić dwie sfery: implikację zdania, zależną od uwarunkowań semantycznych, ale różną od implikatury konwencjonalnej, oraz implikaturę nadawcy, o charakterze czysto pragmatycznym (Por. [4]). Jest jednak istotne, by nie utożsamiać z implikaturami wszystkich implikacji pragmatycznych. Czasami uważa się, iż poprzez samo dokonanie aktu asercji nadawca implikuje konwersacyjnie, że, na przykład, wierzy w to, co mówi. Takie stwierdzenie nie uwzględnia jednak, według Bacha, zasadniczej różnicy pomiędzy tym, co nadawca ma na myśli [means] a warunkami fortunności jego wypowiedzi. O ile mówiący nie chciał zakomunikować czegoś o sobie samym poprzez wypowiedzenie danego zdania (np. że pragnie uwagi słuchaczy), nie można nazwać tego, co ujawnia o nim zdanie, implikaturą(por. [4]). Kolejne sprostowania dotyczą perspektywy odbiorcy. Zdaniem Bacha, niesłusznie przyjmuje się, że słuchacz musi wywnioskować z wypowiedzi nadawcy to, co mówiący implikuje. W rzeczywistości chodzi bowiem o wywnioskowanie, że nadawca implikuje daną rzecz (Por. [3]). Innymi słowy, jeżeli mówiący coś implikuje, odbiorca wyciąga wnioski wyłącznie 19

20 Natalia Kmieć odnośnie intencji nadawcy (że chciał on implikować konwersacyjnie to, co implikuje). Idąc dalej, nie należy uważać implikatur za wnioskowania. Filozofowie, którzy tak robią, mylą, zdaniem Bacha, to, co implikowane ze sposobem, w jaki odbiorca dochodzi do tego, co implikowane (Por. [3]). Zachowanie tego rozróżnienia jest istotne, ponieważ, odbiorca może, na podstawie wnioskowania, mylnie przypisać nadawcy implikaturę lub też nie przeprowadzić wnioskowania, które umożliwiłoby mu odbiór informacji faktycznie implikowanej (choć nie oznacza to, że mówiący nie zdołał niczego implikować, a jedynie, że słuchacz nie przeprowadził koniecznego rozumowania) (Por. [4]). Również to rozumowanie odbiorcy domaga się, zdaniem Bacha, pewnego wyjaśnienia. Wbrew temu, co się powszechnie uważa, do wywnioskowania implikatury nie jest konieczne wcześniejsze zdeterminowanie tego, co powiedziane. Należy pamiętać, że Grice nigdy nie pretendował do tworzenia kognitywnego modelu ani psychologicznej teorii zachowań uczestników konwersacji jego koncepcja miała być rekonstrukcją zbioru powszechnie przestrzeganych zasad racjonalnej wymiany zdań (Por. [4]). Bach podkreśla, że Grice a interesowały informacje, które należy wziąć pod uwagę, aby móc wywnioskować implikaturę, oraz logiczny układ tych informacji ale z pewnością nie natura czy porządek czasowy kognitywnego procesu, który zachodzi na ich bazie. Poza tym, jak choćby w przypadku wypowiedzi jawnie metaforycznej, słuchacz może zdać sobie sprawę, że wypowiedź nadawcy jest nośnikiem implikatury, jeszcze zanim ten skończy zdanie (Por. [4]). Innymi słowy, według Bacha, możliwe jest wywnioskowanie implikatury bez uprzedniego ustalenia sensu wypowiedzi mówiącego i stwierdzenia, że sens ten nie może odpowiadać intencjom nadawcy Implisitury konwersacyjne Ostanie z nieporozumień, które Bach pragnie rozjaśnić, to założenie, że jeżeli nadawca miał coś na myśli [meant something], ale tego nie powiedział, musiał to implikować [4]. Grice sugerował co prawda, że podział na to, co powiedziane i to, co implikowane jest wyczerpujący, ale, zdaniem Bacha, można się u niego doszukać pewnych intuicji na temat kategorii trzeciego typu (którą ostatecznie zaliczył jednak do implikatur) (Por. [5]). Wychodząc od zaproponowanego przez siebie rozumienia tego, co powiedziane, Bach powraca do sytuacji, które wyróżnił. Pierwsza, kiedy nadawca ma na myśli [means] to, co mówi, ale także coś innego [2], odnosi się do implikatur konwersacyjnych. Druga, kiedy nadawca mówi jedną 20

21 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? rzecz, ale ma na myśli coś innego[2], może, tak jak wskazał wcześniej, opisywać sytuację mówienia przenośnego. Ale, jak twierdzi Bach, istnieje jeszcze trzecia możliwość, w której, jak w dwóch poprzednich, nadawca ma coś na myśli, ale nie mówi tego expilicte [means something without making it fully explicit] [5]. W tym trzecim przypadku nadawca komunikuje zamierzoną informację implicite, a odbiorca dokonuje jej uzupełnienia [completion] lub rozszerzenia [expansion] [4]. Ze względu na charakter tej komunikowanej informacji, a także w hołdzie dla Grice a (Por. [3]), Bach nazywa tę trzecią kategorię implisiturą konwersacyjną. Istnieją dwa rodzaje implisitur. Z pierwszym mamy do czynienia, kiedy wypowiedzenie nadawcy nie stanowi, na mocy znaczenia językowego, pełnego zdania czyli kiedy jest ono, zgodnie z określeniem przyjętym przez Bacha, semantycznie niedookreślone [semantically underdeterminate] [5]. Jeśli nadawca powie na przykład Anna jest za młoda, to, choć nie popełnił gramatycznego błędu, nie przekazał jeszcze żadnej informacji. Żeby komunikat był pełen, należałoby dodać, na co Anna jest za młoda (np. żeby kandydować w wyborach prezydenckich albo żeby legalnie wyjść za mąż). Ze względu na konieczną do wykonania operację, ten rodzaj implisitury nazywa się uzupełnieniem. Bach podkreśla, że nie jest to przypadek mówienia przenośnego (nadawca twierdzi dosłownie, że Anna jest za młoda), a jedynie sytuacja, w której to, co powiedziane nie wyczerpuje znaczenia nadawcy (Por. [5]). Drugim rodzajem implisitury jest rozszerzenie. Bach wskazuje tu na sytuacje, w których wypowiedzenie przybiera formę pełnego zdania, ale, jak w przypadku mówienia przenośnego, nadawca mówi jedną rzecz, a ma na myśli coś innego [2]. Wypowiedzenie W ogóle nie spałem jest poprawne gramatycznie oraz stanowi pełne zdanie, toteż nie wymaga uzupełnienia. Rozszerzenie jest operacją czysto pragmatyczną, mającą, zdaniem Bacha, umożliwić zidentyfikowanie faktycznego komunikatu nadawcy. W powyższym przykładzie mówiący raczej nie chce powiedzieć, że nie spał nigdy, przez całe swoje życie, a raczej, że nie spał na przykład danego dnia, w porze swojej zwykłej drzemki, albo ostatniej nocy. Zatem zdanie komunikowane przez nadawcę jest w pewien sposób wzbogaconą wersją tego, co powiedziane(por. [5]). Jednakże, w wypadku rozszerzenia nie jest istotne, by odbiorca był w stanie odtworzyć dokładnie słowa, które miał na myśli nadawca, a jedynie to, co te słowa mogłyby wnieść, gdyby zostały wypowiedziane (Por. [5]). Czym różnią się implisitury od implikatur? Bach wyjaśnia, że te pierwsze są elementem zawartym implicite w tym, co powiedziane, a te ostatnie pozostają zupełnie odrębne od tego, co powiedziane, choć możliwe do wywnioskowania na tej podstawie (Por. [5]). Różnicę tę widać dobrze, jeśli rozważymy implisiturę i implikatury związane z tym samym zdaniem. 21

22 Natalia Kmieć Implisiturą wypowiedzianego w pewnym kontekście zdania Maria już wyszła jest to, że Maria wyszła z własnego domu, natomiast możliwe implikatury nadawcy to na przykład, że Maria niedługo dotrze na miejsce umówionego spotkania albo że nie może obecnie podejść do telefonu. Zastanawiając się, dlaczego do tej pory utożsamiano implisitury z implikaturami, Bach znajduje tylko jedno wytłumaczenie. Stwierdza, że skoro nikt nie zakładał istnienia trzeciego członu podziału na to, co powiedziane i to, co implikowane, a wypowiedzenia stanowiące implisitury były zbyt mało związane z konwencjonalnym znaczeniem językowym, by podpadać pod pierwszą kategorię, automatycznie zaliczano je do tej drugiej, nawet mimo ewentualnych wątpliwości. 5. Jennifer Saul podział (tylko) bazujący na Grice owskim Saul praktycznie nie ingeruje w dwie kategorie wyróżnione przez Grice a zadowala się wskazaniem na pewne trudności i niedookreślone elementy. Proponuje natomiast aż trzy nowe człony podziału, które mają za zadanie nazwać pewne zjawiska, których nie rozważał Grice, oraz ograniczyć zasięg implikatury konwersacyjnej Koncepcja Grice a w ujęciu Saul To, co powiedziane w teorii Grice a Zdaniem Saul, kategoria ta jest silnie związana z konwencjonalnym znaczeniem wyrażeń językowych i zależy od kontekstu tylko w niewielkim stopniu (głównie w wypadkach użycia wieloznacznego wyrazu). Saul twierdzi również, że to, co powiedziane determinuje prawdziwość lub fałszywość wypowiedzenia. Co więcej, jeżeli dane zdanie zawiera element nieistotny z punktu widzenia oceny jego prawdziwości, element ten nie jest częścią tego, co powiedziane. W podanym przez Grice a przykładzie implikatury konwencjonalnej: On jest Anglikiem, a zatem jest odważny [ He is an Englishman; he is, therefore, brave ], Saul uznaje spójnik zatem za nie mający wpływu na prawdziwość wypowiedzenia, a zatem za nie należący do tego, co powiedziane (Por. [6]). To, co powiedziane musi być ponadto, na gruncie teorii Grice a, zgodne z tym, co nadawca chciał przekazać [must be meant by the speaker] tę samą kwestię podkreślał Bach. Innymi słowy, można stwierdzić, że mówiący faktycznie coś powiedział, tylko w sytuacji, w której miał on to coś na myśli. W przeciwnym wypadku Grice uznałby, że nadawca tylko zachowuje się, jakby mówił to, co konwencjonalnie znaczy wypowiedziane przez niego zdanie [makes as if to say what that sentence conventionally means] [7].Tak ujęta kategoria tego, co powiedziane okazuje się zatem 22

23 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? uzależniona od intencji nadawcy. Zdaniem Saul, skoro Grice (zgodnie z postawionym sobie celem) nie zaproponował żadnego sposobu pozwalającego odbiorcy uzyskać dostęp do intencji mówiącego, to mogą istnieć sytuacje, w których słuchacze będą się mylić odnośnie do tego, co powiedziane (Por. [7]). Saul podaje przykład nieporozumienia zaistniałego w 1999 roku, w czasie wyborów samorządowych w Londynie. Czarnoskóra aktorka i piosenkarka, która kandydowała wówczas z ramienia Partii Konserwatywnej, wypowiedziała w rozmowie z prasą następujące zdanie: Partię należy wspierać teraz, kiedy wyszła z mody [ This is the time to support a party because it is unfashionable ]. Reporter dziennika Guardian usłyszał jednak, zamiast słowa partia [a party] podobnie brzmiący wyraz apartheid zrozumiał zatem, i opublikował w relacji z wystąpienia kandydatki, że opowiada się ona za segregacją rasową (Por. [7]). Była to, oczywiście, błędna interpretacja. Saul podkreśla, że kandydatka miała na myśli coś zupełnie innego, niż apartheid, a ponadto zdanie, którym się posłużyła, w żaden sposób nie łączy się konwencjonalnie z segregacją rasową zatem, na gruncie teorii Grice a, nie można uznać wypowiedzenia zanotowanego przez dziennikarza za to, co zostało powiedziane Komplikacje związane z kategorią tego, co powiedziane w teorii Grice a Zdaniem Saul, Grice nie wziął pod uwagę licznych przypadków, które okazują się problematyczne dla jego rozumienia tego, co powiedziane. Po pierwsze, chodzi tu o wypowiedzenia zawierające wyrażenia wskazujące. Grice posłużył się przywołanym powyżej przykładem zdania On jest Anglikiem, a zatem jest odważny, nie sugerując w żaden sposób, by zaimek on nie miał należeć do tego, co powiedziane. Ale skoro należy do tej kategorii, jak go rozumieć? Zdaniem Saul, odnalezienie odniesienia zaimka jest tutaj o wiele bardziej skomplikowane, niż w przypadku, gdyby nadawca posłużył się na przykład słowem ja. W obu sytuacjach potrzebne jest odwołanie się do kontekstu wypowiedzi, ale, o ile za odniesienie zaimka ja uznalibyśmy po prostu nadawcę, o tyle nie do końca wiadomo, w jaki sposób ustalić odniesienie zaimka on czy chodzi tu o osobę, na którą wskazuje mówiący, czy o osobę, na którą mówiący sądzi, że wskazuje? A jeżeli nadawca w ogóle na nikogo nie wskazuje? Odniesieniem będzie wówczas osoba, o której on myśli, czy może osoba, którą słuchacz uzna za odniesienie zaimka? (Por. [6]) Saul nie znajduje rozstrzygnięcia. Inne trudności pojawiają się w sytuacjach wymagających od odbiorcy dokonania operacji, które Bach nazwał uzupełnieniem i rozszerzeniem. W pierwszym przypadku, wypowiedzenie nadawcy (na przykład Jan 23

24 Natalia Kmieć właśnie skończył ) nie może zostać ocenione pod względem prawdziwości, ponieważ musi zostać uzupełnione wymaga od odbiorcy odwołania do kontekstu, celem ustalenia, co konkretnie skończył Jan. Zdaniem Saul, to, co powiedziane nie spełnia wobec tego swojej funkcji determinowania prawdziwości lub fałszywości zdania (Por. [6]). W przypadku zdania takiego jak Piotr wypił kawę, jeżeli utożsamimy to, co powiedziane z wypowiedzianymi słowami, będziemy musieli uznać wypowiedzenie za prawdziwe nawet w sytuacjach, w których Saul uważa to za mocno nieintuicyjne. Zdanie okaże się bowiem prawdziwe zarówno, jeżeli Piotr wypił swoją ulubioną kawę o tej godzinie, co zwykle, na chwilę przed tym, jak nadawca wypowiedział rozpatrywane zdanie, jak i w sytuacji, w której Piotr wypił kawę raz w życiu, wiele lat przez wypowiedzeniem zdania przez nadawcę (Por. [6]). Zdanie wymaga rozszerzenia, ale taka operacja spowoduje trudną do opisania zmianę statusu tego, co powiedziane. Saul podkreśla jednak, że nie wiadomo, co o opisanych przez nią przypadkach powiedziałby Grice. W swojej książce Lying, Misleading, and Whatis Said: An Exploration in Philosophy of Language and in Ethics, Saul dokonuje przeglądu koncepcji tego, co powiedziane, szukając takiej, która pozwoliłaby jej na wprowadzenie podziału na kłamstwo i wprowadzanie w błąd [misleading]. Odrzucając kolejne teorie, Saul zaznacza, że jej obiekcje dotyczą wyłącznie konkretnego ich zastosowania (to znaczy ugruntowania przeprowadzonego przez nią podziału) (Por. [6]). Innymi słowy, zdaniem Saul, wyznaczony wcześniej cel determinuje koncepcję tego, co powiedziane, jaką należy przyjąć, ponieważ nie istnieje definicja uniwersalna To, co implikowane w teorii Grice a Saul rozpatruje, jej zdaniem, najbardziej znaną definicję implikatury konwersacyjnej: O tym, kto mówiąc (lub zachowując się, jakby mówił), że p, implikował, że q, można powiedzieć, że implikował q konwersacyjnie, jeżeli: 1. można założyć, że przestrzega on maksym konwersacyjnych lub przynajmniej ZK; 2. założenie, że jest on świadomy, że q, lub że myśli on, że q, jest niezbędne, by jego mówienie, że p (lub zachowywanie się, jakby mówił, że p) mogło być zgodne z warunkiem (1); 3. mówiący myśli (i oczekuje, że odbiorca będzie myślał, że on myśli), że odbiorca jest w stanie wyprowadzić bądź ująć intuicyjnie fakt, że założenie (2) jest niezbędne [7]. Zdaniem Saul, z ostatniego warunku powyższej definicji, a także ze sposobu, w jaki Grice ujmuje znaczenie nadawcy, wynika, że słuchacze 24

25 Czego, zdaniem filozofów języka, brakuje Grice owskiemu podziałowi na to, co powiedziane i to, co implikowane? mogą się mylić odnośnie do tego, co jest w danej sytuacji implikowane konwersacyjnie (Por. [7]). Żeby zilustrować swoją tezę, Saul modyfikuje podany przez Grice a przykład lakonicznego listu polecającego. W zaproponowanej przez nią wersji, profesor filozofii jest przekonany, że jego student Fred stara się o pracę stenotypisty, w związku z czym wyraża swoją pozytywną opinię co do punktualności Freda i jego umiejętności pisania na maszynie. Okazuje się jednak, że zaszło nieporozumienie w rzeczywistości Fred aplikował na posadę filozofa, a jego profesor, sądząc, że kompetencje filozoficzne studenta nie są istotne z punktu widzenia potencjalnego pracodawcy, nie wspomniał o nich w liście (choć uważa Freda za dobrego filozofa). W takiej sytuacji adresat listu będzie przekonany, że profesor implikował konwersacyjnie, iż Fred nie nadaje się do pracy na interesującym go stanowisku. Jednakże profesor nie sądził, że odbiorca będzie w stanie wyprowadzić taki wniosek na podstawie jego listu wręcz przeciwnie, gdyby profesor przypuszczał, że pracodawca zrozumie w ten sposób dokument, zredagowałby go inaczej. Warunek (3) definicji nie został spełniony, zatem profesor nie implikował konwersacyjnie, że Fred jest marnym filozofem odbiorcalistu myli się co do implikatury (Por. [7]) Uzupełnienie podziału na to, co powiedziane i to, co implikowane Analiza tego, co powiedziane i tego, co implikowane w koncepcji Grice a doprowadziła Saul do wniosku, że odbiorcy mogą mylić się co do obu tych kategorii innymi słowy, słuchacz może niepoprawnie zdeterminować to, co powiedziane, a także fałszywie przypisać nadawcy implikaturę konwersacyjną. Jednakże, błąd odbiorcy nie oznacza, że nic nie zostało powiedziane czy implikowane, a jedynie, że zamierzony przez nadawcę komunikat nie został przekazany. Saul uważa, że dla każdej z dwu kategorii istnieje również sytuacja, w której nadawca może nie zdołać implikować albo powiedzieć tego, co ma na myśli [means]. Powstałe w takich przypadkach kategorie Saul nazywa, odpowiednio, tym, co niemal implikowane [near implicated] i tym, co niemal powiedziane [near said] [8] To, co niemal implikowane, czyli implikatura nadawcy [utterer simplicature] Przed wprowadzeniem kategorii implikatury nadawcy, Saul odwołuje się do cytatu z Grice a, który to, co implikowane utożsamia z tym, co odbiorca musi uznać za myśli nadawcy, by utrzymać założenie, że mówiący przestrzega ZK (Por. [8]). Tak ujęte, to, co implikowane wydaje się, zdaniem Saul, leżeć poza możliwym zasięgiem nadawcy. Implikatura 25