Occurrence of cervical spine and shoulder girdle movement abnormalities in patients with tension headaches

Transkrypt

1 Occurrence of cervical spine and shoulder girdle movement abnormalities in patients with tension headaches Występowanie zaburzeń ruchomości kręgosłupa szyjnego i obręczy barkowej u osób z napięciowymi bólami głowy Łukasz Płecha, Bartosz Wnuk, Anna Jędrzejewska, Jacek Durmała, Ewa Detko Keywords: tension headache, movement abnormalities, muscle palpation of the cervical and shoulder girdle Słowa kluczowe: napięciowy ból głowy, ograniczenie ruchomości, badanie palpacyjne mięśni odcinka szyjnego i obręczy barkowej Department of Rehabilitation, Medical University of Silesia in Katowice Łukasz Płecha, MSc Graduate Bartosz Wnuk, PhD Anna Jędrzejewska, MD, PhD Jacek Durmała, MD, PhD Head of the Department Ewa Detko, MSc Abstract: Background. Tension headache belongs to the most common type of headache, occurring in both children and adults. Aim. To evaluate motion abnormalities of the cervical spine and shoulder girdle in children and adults with tension headaches. Material and methods. The study included 30 patients from the Rehabilitation Department and Clinic: 15 children (mean age = 12.9 years ± 2.72), and 15 adults (mean age = 43.1 years ± 13.9). The study group consisted of children and adults with cephalia, and the control group consisted of healthy individuals (in children mean age = 14.2 ± 3.6). In all of the study patients, the measurements of the range of motion of cervical spine, and shoulder girdle, using Rippstein gravity Plurimeter-V, with palpation assessment of muscle tone, were performed. Results. In the study group (in children), significantly lower mobility ranges of the cervical spine and shoulder girdle were recorded (comparing to the control group), and they were mostly expressed in the lateral flexion movement of the cervical spine, and extension of the shoulder joint. In adults, the most significant reduction of the mobility ranges occurred in the flexion and extension of the cervical spine, as well as in the flexion of the upper limb. Conclusions. Our study analysis has revealed that in children, limitations of the mobility ranges are associated with increased muscle tone, and in adults with slowly progressing deformities, due to chronic overload of the cervical spine and shoulder girdle. Our results indicate a need to perform a mobility assessment of the cervical spine and shoulder girdle, in patients suffering from tension headaches, as part of their medical diagnostic work-up. Streszczenie: Tło. Ból głowy pochodzenia napięciowego należy do najbardziej rozpowszechnionych form bólu głowy występujących zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Celem pracy była ocena zaburzeń ruchomości szyjnego odcinka kręgosłupa i obręczy barkowej u dzieci i dorosłych z bólami głowy pochodzenia napięciowego. Materiał i metody. Badaniem objęto 30 pacjentów Oddziału i Poradni Rehabilitacyjnej 15 dzieci w wieku średnio 12,9±2,72 oraz 15 osób dorosłych w wieku średnio 43,1±13,9. Dla dzieci badanych z dolegliwościami bólowymi głowy grupę kontrolną stanowiły dzieci zdrowe w wieku średnio 14,2±3,6. U wszystkich osób przeprowadzono pomiar zakresu ruchomości odcinka szyjnego i obręczy barkowej za pomocą plurimetru grawitacyjnego V Rippsteina wraz z palpacyjną oceną napięcia mięśniowego. Wyniki. U dzieci zarejestrowano istotnie mniejsze zakresy ruchomości odcinka szyjnego i obręczy barkowej w porównaniu z grupą kontrolną, najbardziej wyrażone w ruchu skłonu bocznego kręgosłupa szyjnego i wyprostu w stawie ramiennym. U dorosłych największe istotne ograniczenie występowało w ruchu zgięcia i wyprostu kręgosłupa szyjnego jak również w ruchu zgięcia kończyny górnej. Wnioski. Analiza wyników świadczy o tym, że u dzieci ograniczenia mają związek ze zwiększonym napięciem mięśni, a u osób dorosłych z powolnymi zmianami przeciążeniowymi kręgosłupa szyjnego i obręczy barkowej. Uzyskane wyniki wskazują na potrzebę oceny ruchomości odcinka szyjnego i obręczy barkowej u osób z napięciowym bólem głowy w diagnostyce lekarskiej. (Probl Med Rodz 2014;3(43):35 39) CORRESPONDENCE ADDRESS: Dr Bartosz Wnuk Katedra i Klinika Rehabilitacji Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Ziołowa 45/ Katowice-Ochojec bwnuk@sum.edu.pl RECEIVED: ACCEPTED: Wstęp Ból głowy typu napięciowego jest najbardziej rozpowszechnioną formą bólu głowy u dorosłych i młodzieży. Przyczyny powstawania tego rodzaju dolegliwości tkwią w napięciu psychicznym lub mięśniowym. Dość często spotykamy stan wzmożonego napięcia mięśni karku oraz obręczy barkowej. Skurcz mięśni jest odpowiedzialny za redukcję przepływu krwi w objętych napięciem obszarach. Czynnikiem zaburzającym prawidłowy rozkład napięcia w obrębie głowy, szyi i barków jest złe ustawienie głowy nadmierne wysunięcie do przodu

2 Cel pracy Celem pracy była ocena zaburzeń ruchomości szyjnego odcinka kręgosłupa i obręczy barkowej u dzieci i dorosłych z bólami głowy pochodzenia napięciowego. Grupa badana Kryterium włączenia: ból głowy (od 4 do 10 w skali VAS), pochodzenia napięciowego, odczuwany przez okres 3 miesięcy. Z badań wyłączono osoby ze schorzeniami OUN pochodzenia organicznego guz, padaczka, wady rozwojowe, świeża dyskopatia, u których współistniały dolegliwości bólowe głowy. Na badanie uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Badaniem prospektywnym objęto 30 pacjentów Oddziału i Poradni Rehabilitacyjnej. W tej grupie u 15 osób dorosłych występowały dolegliwości bólowe głowy napięciowe o średnim natężeniu bólu w skali VAS 6,1±1,2. Drugą część grupy stanowiło 15 dzieci o napięciowym bólu głowy w stopniu 5,4±1,14 według skali VAS. Charakterystykę badanej grupy ilustruje Tabela I. Dobór pacjentów do badania był celowy. Dane o chorych pobrano z dokumentacji medycznej. Tabela I. Charakterystyka pacjentów pod względem wieku i płci oraz klasyfikacji dolegliwości bólowych głowy Grupa badana N Klasyfikacja bólu głowy Płeć napięciowy żeńska męska Wiek (średni, odch. stand.) (lata) Dorośli ,1±13,9 Dzieci ,9±2,72 Metody U wszystkich chorych przeprowadzono badanie podmiotowe oraz przedmiotowe z oceną postawy ciała, napięcia mięśniowego i pomiarem ruchomości czynnej kręgosłupa szyjnego i obręczy barkowej jako całości (z uwzględnieniem ruchów zachodzących we wszystkich stawach wchodzących w skład obręczy barkowej) za pomocą plurimetru grawitacyjnego V Rippsteina 4. W płaszczyźnie strzałkowej mierzono zakres ruchu zgięcia i wyprostu kręgosłupa szyjnego oraz cały zakres ruchu w tej płaszczyźnie od maksymalnego zgięcia do maksymalnego wyprostu. Taki sposób pomiaru zmniejsza ryzyko błędu wynikającego z trudności w ustawieniu głowy w pozycji zerowej. Ruchomość obręczy barkowej oceniano przez pomiar wyprostu i zgięcia w lewej i prawej kończynie górnej. W płaszczyźnie czołowej mierzono zakres skłonu bocznego kręgosłupa szyjnego w lewo i w prawo oraz zakres odwodzenia kończyny górnej lewej i prawej. W płaszczyźnie poprzecznej mierzono zakres rotacji kręgosłupa szyjnego w lewo i w prawo. Wyniki pomiarów zapisywano w stopniach kątowych z wykorzystaniem systemu zapisu SFTR (Sagittal Frontal Transverse Rotation). Dodatkowo uwzględniono wyniki innych badań diagnostycznych: RTG, MRI, TK, USG Doppler, EEG. Wyniki pomiarów otrzymane w grupie dorosłych porównano do norm ruchomości proponowanych przez Oatis 5. Z wartości uzyskanych dla każdego ruchu obliczono średnią arytmetyczną oraz odchylenie standardowe. Z powodu braku w literaturze danych na temat norm ruchomości kręgosłupa szyjnego i obręczy barkowej u dzieci, utworzono grupę kontrolną. Obejmowała ona 30 zdrowych dzieci w wieku od 9. do 18. roku życia (średni wiek 14,2±3,6), 18 dziewcząt i 12 chłopców o prawidłowej postawie ciała, bez bólów głowy (Tabela II). Tabela II. Charakterystyka pacjentów bez dolegliwości bólowych głowy pod względem wieku i płci Grupa kontrolna N Płeć Wiek (średni, odch. stand.) (lata) żeńska męska Dzieci ,2±3,6 W tej grupie przeprowadzono pomiary ruchomości w sposób identyczny jak w grupie dzieci chorych. Otrzymane przedziały wartości średnich przyjęto jako normę dla tej grupy wiekowej i umieszczono w Tabeli III. Wyniki pomiarów uzyskane w grupie chorych dzieci porównano z wartościami powyższych pomiarów uzyskanymi u zdrowych dzieci w tym samym przedziale wiekowym. Analizę statystyczną wykonano za pomocą testu nieparametrycznego U Manna-Whitneya wraz z testem niezależności chi kwadrat z poprawką Yatesa 6. Wyniki U dzieci z bólami głowy w porównaniu z dziećmi zdrowymi stwierdzono istotnie mniejszy zakres ruchomości odcinka szyjnego. Zaburzenie zakresu ruchomości w największym stopniu dotyczyło płaszczyzny czołowej, gdzie odnotowano największy procent odchyleń od normy w ruchu skłonu bocznego. U wszystkich dzieci z bólami głowy zaobserwowano zmniejszenie 36

3 ruchomości obręczy barkowej w ruchu wyprostu kończyny górnej. Ograniczenie ruchu zgięcia oraz odwodzenia stwierdzono u 12 dzieci, co stanowi 80% całej grupy. U osób dorosłych zaburzenia ruchomości kręgosłupa szyjnego było istotnie mniejsze w płaszczyźnie strzałkowej w ruchu zgięcia i wyprostu. W ocenie ruchomości obręczy barkowej ruch zgięcia był istotnie ograniczony. Wzmożone napięcie i bolesność uciskową mięśni okolicy karku i obręczy barkowej stwierdzono u 13 osób dorosłych z bólami głowy, co stanowi 87% całej grupy dorosłych, oraz u 11 dzieci z bólami głowy, co stanowi 73% całej grupy dzieci. Zmiany w badaniach obrazowych w postaci dyskopatii i/lub zmian zwyrodnieniowych w odcinku szyjnym kręgosłupa stwierdzono u 10 dorosłych z bólami głowy, co stanowi 66,7% całej grupy. Badaniem klinicznym stwierdzono wady postawy u 13 dorosłych z bólami głowy, co stanowi 86,7% całej grupy. Wady postawy dotyczyły wszystkich dzieci z bólami głowy. Tabela III przedstawia analizę statystyczną uzyskanych wyników. Omówienie wyników Wyniki przeprowadzonych badań wykazały dużą zależność pomiędzy występowaniem bólów głowy a zaburzeniami ruchomości kręgosłupa szyjnego i obręczy barkowej. Jest ona szczególnie widoczna w grupie dzieci, gdzie u wszystkich osób z bólami głowy wystąpiły wspomniane zaburzenia. Wzmożone napięcie i bolesność uciskową mięśni okolicy karku i obręczy barkowej stwierdzono u 11 dzieci (73%) i 13 dorosłych (87%), łącznie w obu grupach u 24 osób (80%). Wynik wskazuje na dużą zależność pomiędzy występowaniem bólu głowy a zmianami przeciążeniowymi, zarówno w grupie dzieci, jak i dorosłych, co zgadza się z poglądami innych autorów 7,8. Segregując objawy według częstości występowania danego zaburzenia, w grupie dzieci z bólami głowy ruchem najczęściej ulegającym zaburzeniu okazał się wyprost kończyny górnej i był on ograniczony u wszystkich badanych. Ograniczenie ruchu zgięcia i odwodzenia kończyny górnej oraz skłonu bocznego kręgosłupa szyjnego (w płaszczyźnie czołowej) zaobserwowano u 80% badanych dzieci. Najrzadziej w grupie chorych dzieci ograniczeniom ulegała ruchomość kręgosłupa szyjnego w płaszczyźnie strzałkowej u 66,7% dzieci, oraz ruch rotacji u 66,7%. Każdy z mierzonych ruchów był zaburzony u ponad połowy dzieci z bólami głowy. Nieco inaczej przedstawiają się wyniki badań w grupie dorosłych z bólami głowy. Ruchem najczęściej ulegającym zaburzeniu okazało się zgięcie kończyny górnej i było ograni- Tabela III. Porównanie dzieci z bólami głowy dzieci zdrowe, dorośli z bólami głowy Parametr Rodzaj ruchu Dzieci zdrowe [ kątowe] Dzieci z bólami głowy [ kątowe] p (test U Manna- Whitneya) % odchyleń wyników od normy u osób z bólami głowy Dzieci Dorośli p (test chi2 z poprawką Yatesa) Zakres ruchomości kręgosłupa szyjnego w płaszczyźnie strzałkowej Zakres ruchomości kręgosłupa szyjnego w płaszczyźnie czołowej suma zgięcia i wyprostu suma skłonu bocznego 151,9±17,9 139,5±20,7 0, ,7% 53,3% NS 54,9±5,4 47,7±6,5 <0,001 80,0% 33,0% 0,0271 Zakres ruchomość kręgosłupa szyjnego w płaszczyźnie poprzecznej suma rotacji 89,1±4,5 75,2±12,3 <0,001 66,7% 40,0% NS Ruchomość obręczy barkowej w płaszczyźnie strzałkowej Ruchomość obręczy barkowej w płaszczyźnie czołowej Wzmożone napięcie i bolesność palpacyjna mięśni wyprost 57,3±5,7 44,3±7,9 <0, ,0% 53,3% 0,0096 zgięcie 179,8±5,9 160,2±23,5 <0,001 80,0% 73,3% NS odwodzenie 177,0±7,0 159,8±13,8 <0,001 80,0% 46,7% NS 73,3% 86,7% NS Zmiany patologiczne w badaniach obrazowych kręgosłupa szyjnego 33,3% 66,7% NS 37

4 czone u 73,3% badanych. Ograniczenie wyprostu kończyny górnej oraz ruchomości kręgosłupa szyjnego w płaszczyźnie strzałkowej zaobserwowano u 53,3% dorosłych. Zaburzenie ruchomości kończyny górnej w płaszczyźnie czołowej stwierdzono u 46,7%, a ograniczenie rotacji kręgosłupa szyjnego u 40% dorosłych. Ruchem najrzadziej ulegającym zaburzeniom u dorosłych z bólami głowy okazał się skłon boczny kręgosłupa szyjnego, którego ograniczenie zaobserwowano u 33% badanych. U wszystkich chorych stwierdzone zaburzenia miały charakter ograniczenia. Nie stwierdzono natomiast nadmiernej ruchomości w badanych stawach. Z przeprowadzonych badań wynika, że u dzieci z bólami głowy częściej dochodzi do ograniczenia ruchomości kręgosłupa szyjnego i stawów obręczy barkowej, natomiast u dorosłych do zmian przeciążeniowych. Łącząc znaczną częstość występowania zarówno zaburzeń ruchomości w stawach kręgosłupa szyjnego i obręczy barkowej, jak i wzmożonego napięcia mięśni, można doszukiwać się zależności również między tymi dwoma objawami. Jak podaje Rakowski, przeciążenie statyczne mięśni może doprowadzić do zaburzenia ruchomości w stawach 9. Ruch zgięcia kończyny górnej mogą ograniczać nadmiernie napięte i przykurczone mięśnie prostowniki, zarówno oporując ruch z braku możliwości rozciągnięcia, jak i z powodu wtórnego osłabienia mięśni antagonistycznych, czyli w tym przypadku zginaczy. Ten ruch może być ograniczony m.in. przez nadmierne napięcie mięśni: obłego większego, obłego mniejszego, podgrzebieniowego, równoległobocznego większego i mniejszego, najszerszego grzbietu, a także piersiowego większego. Do ograniczenia wyprostu kończyny górnej może dojść m.in. przy nadmiernym napięciu przedniej części mięśnia naramiennego, mięśnia kruczo-ramiennego, części obojczykowej mięśnia piersiowego większego oraz mięśnia zębatego przedniego. Za ograniczenie ruchu odwodzenia kończyny górnej są natomiast odpowiedzialne przede wszystkim przykurczone mięśnie: najszerszy grzbietu oraz piersiowy większy 10. Analogicznie należy rozpatrywać zależności występujące między nadmiernie napiętymi mięśniami szyi i obręczy barkowej a zaburzeniami ruchomości kręgosłupa szyjnego. Na podstawie przeprowadzonych badań nie można stwierdzić, czy zmiany przeciążeniowe i zaburzenia ruchomości są przyczyną czy skutkiem bólu głowy 7,8,11. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że nieprawidłowości w obrębie narządu ruchu mogą mieć wpływ na powstawanie bólu głowy. W badaniach oceniano również postawę, w tym kifozę, lordozę, ustawienie głowy, szyi i barków. Badaniem klinicznym, polegającym na oglądaniu oraz wykonaniu testu Adamsa, stwierdzono wady postawy u wszystkich dzieci, a także u 87% dorosłych 12. Można sądzić, że zaobserwowane wady postawy również mogą mieć wpływ na występowanie bólów głowy. Nieprawidłowe ustawienie poszczególnych segmentów ciała pociąga za sobą nierównomierny rozkład napięcia mięśniowego, w tym także wzmożenie napięcia niektórych mięśni posturalnych 13. U dorosłych stwierdzono natomiast zmiany w badaniach obrazowych, w postaci dyskopatii i zmian zwyrodnieniowych odcinka szyjnego u 67% badanych. Są one ściśle powiązane ze zmianami przeciążeniowymi w postaci wzmożonego napięcia mięśni, a także z zaburzeniami ruchomości. Zgodnie z doniesieniami z literatury, zarówno przepuklina krążka międzykręgowego, jak i zmiany zwyrodnieniowe stawów międzykręgowych są konsekwencjami długotrwałego przeciążenia tych elementów. Jeśli mięśnie pozostają w nadmiernym napięciu przez dłuższy czas, może dojść do zaburzenia ruchu w stawie, a nawet do jego zablokowania, co bardzo często skutkuje powstaniem zmian zwyrodnieniowych. Zablokowanie stawów kręgosłupa stwarza warunki do wytworzenia się zespołów korzeniowych, których następstwem może być wtórne zwiększenie napięcia mięśni zaopatrywanych przez drażnione nerwy. W ten sposób powstaje samonapędzający się patologiczny mechanizm 9,11. Ponadto w badaniu podmiotowym wiele spośród badanych osób wskazywało, jako czynnik wywołujący napad bólu głowy, długotrwałe przebywanie w niewygodnej pozycji, zmęczenie oraz stres, które zgodnie z przekonaniem wielu autorów wpływają na powstawanie zmian przeciążeniowych, a także bólów głowy 7-9,11. Czynnikom psychogennym przypisuje się szczególną rolę w powstawaniu podwyższonego napięcia mięśniowego i co za tym idzie przyjmowaniu nieprawidłowej postawy. Nawet niewielki stres czy niepokój może niekorzystnie wpływać na układ mięśniowy, który staje się miejscem gromadzenia negatywnych emocji. Prusiński podkreśla znaczenie codziennych emocji i obciążeń psychicznych jako silnych czynników wyzwalających ból głowy. W świetle badań innych autorów ból głowy pochodzenia napięciowego zmniejsza ruchomość w odcinku szyjnym we wszystkich kierunkach, 38

5 wskazując na potrzebę rutynowej diagnostyki ruchomości kręgosłupa szyjnego w tym przypadku. Ograniczenie ruchomości odcinka szyjnego nie koreluje z intensywnością, częstotliwością i czasem trwania dolegliwości bólowych głowy 14,15. W przypadku dolegliwości bólowych głowy typu szyjnopochodnego badania Zito dowodzą, że ograniczenie ruchomości kręgosłupa szyjnego jest najbardziej wyrażone w ruchu do zgięcia i wyprostu, co jest związane z zaburzeniem układu mięśniowoszkieletowego zwłaszcza górnych segmentów stawowych kręgosłupa szyjnego 16. Wnioski 1. Istnieje zależność pomiędzy napięciowym bólem głowy a ograniczeniem zakresu ruchu kręgosłupa szyjnego i obręczy barkowej. Istnieje zależność pomiędzy bólem głowy i zmianami przeciążeniowymi w postaci wzmożonego napięcia i bolesności uciskowej mięśni okolicy karku i obręczy barkowej. 2. U badanych dzieci z bólami głowy częściej dochodzi do zaburzeń ruchomości kręgosłupa szyjnego i obręczy barkowej, u dorosłych natomiast do zmian przeciążeniowych w mięśniach tej okolicy. Autorzy oświadczają, że nie występuje konflikt interesów. References: 1. Silberstein SD, Stiles A, Young WB, Rozen TD. Atlas bólu głowy. Via Medica: Gdańsk, Stępięń A. Bóle głowy, diagnostyka i leczenie. Czelej: Lublin, Dilling-Ostrowska E, Olszewska A. Bóle głowy. PZWL: Warszawa, Gerhardt JJ, Rippstein JR. Gelenk und Bewegung. Verlag Hans Huber: Bern, Oatis A. The Mechanics and Pathome- chanics of Human Movements. Lippincott Williams&Wilkins, Sobczyk M. Statystyka. PWN: Warszawa, Prusiński A. Bóle głowy. PZWL: Warszawa, Prusiński A. Neurologia praktyczna. PZWL: Warszawa, Rakowski A. Kręgosłup w stresie. GWP: Gdańsk, Kapandji AI. The Physiology of the Joints. Churchill Livingstone, Stodolny J. Choroba przeciążeniowa kręgosłupa. ZL NATURA: Kielce, Buckup K. Testy kliniczne w badaniu kości, stawów i mięśni. PZWL: Warszawa, Nowotny J. Podstawy fizjoterapii 1. Kasper: Kraków, Fernández-Mayoralas DM, Fernández-de-las- Penas C, Palacios-Cena D, Cantarero-Villanueva I, Fernández-Lao C, Pareja JA. Restricted neck mobility in children with chronic tension type headache: a blinded, controlled study. J Headache Pain 2010;11: Fernández-de-las-Penas C, Alonso Blanco C, Cuadrado ML, Pareja JA. Forward head posture and neck mobility in chronic tension type headache: a blinded, controlled study. Cephalalgia 2006 Mar;26(3): Zito G, Jull G, Story I. Clinical tests of musculoskeletal dysfunction in the diagnosis of cervicogenic headache. Manual Ther 2006;11: