Rozwój teatru greckiego

Transkrypt

1 Teatr grecki pierwszym znanym do dziś gatunkiem dramatycznym w dziejach świata była tragedia gatunek ten wyewoluował z prastarych sakralnych widowisk ku czci Dionizosa nazwa gatunku oznacza w wolnym tłumaczeniu pieśń kozła kozioł był zwierzęciem ofiarnym poświęconym Dionizosowi Grecy czcili Dionizosa odprawiając obrzędy z uczestnictwem chóru, wykonującego dytyramby 1 obrzędowe pieśni pochwalne na jego cześć forma kultu ewoluowała w stronę coraz wyraźniejszej widowiskowości w pewnym momencie w działaniach chóru musiały pojawić się elementy gry aktorskiej pierwszy znany z imienia aktorem (i ponoć także dramaturgiem) to Tespis (VI w p.n.e) twórca koncepcji teatru w Atenach, w czasie Wielkich Dionizjów odbywały się konkursy teatralne, tzw. agony przygotowywano trylogie tragiczne cykl trzech tragedii powiązanych tematem oraz jedną komedię zwycięzca otrzymywał wieniec laurowy i nagrodę pieniężną podział dramatu na dwa gatunki tragedia zdaniem starożytnych Greków, tragedia była najwyższą formą sztuki. To napisany stylem wysokim utwór sceniczny, o stałej, rygorystycznie przestrzeganej konstrukcji. Akcja dramatu przebiega dwutorowo przedstawiają ją partie aktorskie, po których następują wystąpienia chóru komentującego, interpretującego przebieg wydarzeń. Chór odśpiewuje swe partie, wspomagając się układami tanecznymi. Tematem tragedii starożytnej są losy człowieka ze szlachetnego rodu, stojącego w obliczu sytuacji, w której dochodzi do konfliktu między dwiema bezsprzecznie wykluczającymi się równouprawnionymi racjami. Ta sytuacja musi mieć charakter ostateczny ważą się losy bohatera. Niemożliwe jest szczęśliwe zakończenie nie ma kompromisu. Taki ponury zbieg okoliczności nazywamy sytuacją tragiczną. Akcja starożytnej tragedii musi odpowiadać zasadzie trzech jedności: jedność miejsca wydarzenia rozgrywają się w jednym miejscu najczęściej na pałacowym dziedzińcu. Jeśli coś dzieje się poza miejscem akcji, jest relacjonowane (posłaniec lub postaci dramatu). Jedność czasu optymalny czas akcji jedna doba. Dobrze, jeśli akcja rozgrywa się w ciągłym następstwie chronologicznym wydarzeń bez przerw w czasie rzeczywistym czas spektaklu odpowiada czasowi w dramacie. Jedność akcji akcja ma charakter jedno wątkowy, skupiony na głównym ciągu wydarzeń. Brak wątków drugoplanowych, epizodycznych, dygresyjnych. Stała, sformalizowana budowa tragedii: Prolog to pierwsza scena aktorska, zawiązująca akcję. Parodos to pierwsze wejście chóru, wprowadzające w problematykę dramatu. Właściwy trzon tragedii przeplatające się epeisodiony (partie aktorskie, odpowiedniki dzisiejszych aktów) i stasimony (pieśni chóru komentujące każdy epeisodion). Liczba par stasimonów i epeisodionów waha się od 3 do 5. Tragedię kończy exodos (wyjście chóru) pieśń podsumowująca, zawierająca mniej lub bardziej czytelne przesłanie tragedii. komedia gatunek znacznie mniej sformalizowany. Również występuje w nim chór. Tematyka komedii: dowcipna, lekka, służy zabawieniu widza. Dopuszczalne są przekroczenia obowiązujących konwencji. Początkowo podrzędna wobec tragedii. Służyła rozładowaniu napięcia po silnych emocjach, jakich dostarczała ta druga. Z biegiem czasu jednak komedia zyskała sporą autonomię w późnej starożytności komedie często wystawiano jako samodzielny utwór. Rozwój teatru greckiego kolejne etapy rozwoju teatru greckiego wiążą się z nazwiskami kilku najsłynniejszych starożytnych dramatopisarzy w epoce archaicznej Tespis jak głosi legenda pierwszy tragik, miał wprowadzić na scenę oprócz chóru również pierwszego aktora już od czasów Tespisa aktorami w dramacie mogli być wyłącznie mężczyźni gdy grali role kobiece posługiwali się kostiumem i maskami prawdziwy rozkwit greckiego teatru zaczął się jednak w epoce klasycznej V i IV w p.n.e. sztuka dramatyczna stała się wówczas jednym z najważniejszych elementów starogreckiego życia kulturalnego w miastach budowano ogromne kompleksy teatralne a widzowie spędzali w nich całe dnie (zupełnie dosłownie starożytne przedstawienie mogło trwać nawet kilkanaście godzin) 1 dytyramb (gr.) utwór literacki napisany w celu wychwalenia, wysławienia kogoś albo czegoś; pieśń pochwalna; w starożytnej Grecji uroczysta pieśń ku czci Dionizosa śpiewana przez chór z towarzyszeniem fletu. 1 z 10

2 greckie polis prześcigały się w sprowadzaniu najlepszych dramatopisarzy jakość wystawianych tragedii świadczyła o prestiżu miasta treść dramatów zaczęła też zawierać odniesienia do sytuacji politycznej, co dodatkowo zwiększyło rolę teatru w życiu publicznym w epoce klasycznej też doszło do kolejnych przemian w zakresie samej formy dramatów i ich inscenizacji najpierw Ajschylos autor m.in. Orestei i Błagalnic zwiększył liczbę aktorów jednocześnie występujących na scenie do dwóch później Sofokles autor Króla Edypa i Antygony, wprowadził trzeciego aktora trzeci słynny tragik Eurypides ( Bachantki, Medea ) na szeroką skalę stosował rozmaite machiny sceniczne uatrakcyjniające spektakl, do tego eksperymentował ze zwiększeniem liczby aktorów, a nawet przekroczeniem zasady trzech jedności Budowa obiektu teatralnego grecki teatr miał charakter dużego, odkrytego amfiteatru wykutego w skale część przeznaczoną dla widowni nazywano theatronem na centralnym miejscu, u stóp widowni, znajdowała się kolista przestrzeń przeznaczona dla wykonującego na niej układy choreograficzne 2 i śpiewającego chóru orchestra wejścia prowadzące do orchestry nazywano parodosami akcja spektaklu rozgrywała się na proskenionie odpowiedniku dzisiejszej sceny, znajdującym się nad orchestrą nazwę skene nosił za to drewniany budyneczek położony za proskenionem pełnił on funkcję teatralnych kulis i garderoby, jego ściany zaś wykorzystywano do mocowania elementów dekoracji scenograficznej Dramat grecki Antygona tragedia Sofoklesa Akcja dramatu Sofoklesa nawiązuje do mitu tebańskiego o rodzie Labdakidów. Po śmierci Edypa rozgorzała walka o tron pomiędzy braćmi Eteoklesem i Polinejkesem. Eteokles nie dotrzymał umowy i po roku sprawowania rządów nie chciał ustąpić bratu tronu. Ten sprowadził obce wojska, aby odzyskać koronę. W efekcie obydwaj bracia zginęli. Władzę objął ich stryj Kreon. Uznając Polinejkesa za zdrajcę zakazał grzebania jego zwłok, jednocześnie wyprawiając Eteoklesowi uroczysty pogrzeb. Akcja dramatu rozpoczyna się właśnie w tym momencie. Antygona, siostra zmarłych, przeciwstawia się rozkazowi Kreona i grzebie zwłoki brata. Ten czyn zarysowuje w tragedii sytuację konfliktu dramatycznego. Ścierają się dwie racje: Antygony, która: uznawała wyższość prawa boskiego nad ludzkim, które jako ustanowione nie może ich naruszać, sądziła, że ocena postępków człowieka, nawet niegodnych, winna zostać pozostawiona sądowi bożemu, twierdziła, że obowiązkiem krewnych jest pochowanie zmarłego, aby mógł po śmierci zaznać spokoju, kierowała się emocjami, miłością do brata, szacunkiem dla zmarłych, dlatego też oceniała czyn brata łagodniej, jako próbę odzyskania należnych mu praw do korony, kierowała się sumieniem, które nie pozwalałoby jej spokojnie żyć ze świadomością, że nie dopełniła obowiązku wobec zmarłego. Antygona zrodzona, z kazirodczego związku, świadoma jest ciążącej nad rodem klątwy. Dumna, harda, bezwzględna i konsekwentna nienawidzi Kreona, ale jej postawa to nie tylko bunt przeciwko nowemu władcy, ale przede wszystkim przeciwko losowi. Zdaje sobie sprawę, że jeżeli zwiąże się z Hajmanem, to klątwa obejmie również jej dzieci. Buntuje się zatem przeciwko losowi. Kreona, który: 2 choreografia sztuka komponowania tańców, baletów, scenicznych widowisk tanecznych itp.; sztuka taneczna; układ tańca lub ruchów tanecznych w widowisku scenicznym; zapisywanie ruchów tanecznych za pomocą specjalnych znaków; opis tańców i ich wykonania. 2 z 10

3 uznawał wyższość prawa ustanowionego, pisanego nad zwyczajowym i uważał, że religia nie może ograniczać zakresu władzy królewskiej; był również przekonany, że bogowie nie mogą sprzyjać zdrajcom, gwałcicielom prawa, twierdził, że w imię pamięci niewinnych ofiar bratobójczej wojny zdrajców należy karać jak najsurowiej, a porzucenie ciała będzie doskonałym przykładem odstraszającym dla innych, kierował się dobrem państwa, racją stanu, świadomy, że bezprawie bywa przyczyną upadku państwa, musiał dbać o swój autorytet. Kreon jest również dumny, uparty i nieustępliwy. Jego dewiza życiowa brzmi: państwo to jestem ja, nie słucham tłuszczy. Spala go żądza władzy, którą objął w trudnym politycznie momencie dramat stanowił ważny głos w dyskusji aktualnej również współcześnie. Sofokles jednoznacznie nie opowiedział się po żadnej ze stron, choć konstrukcja losów Kreona wskazuje, iż był rzecznikiem prawa boskiego apodyktyczny 3 władca Teb skazuje na śmierć niepokorną Antygonę, ale w efekcie traci najbliższą rodzinę, zarówno syn Hajmon, narzeczony Antygony, jak i jego matka popełniają samobójstwo Kreon pozostaje sam, z poczuciem winy za zaistniałe wypadki (pod koniec powie: jestem mniej niżeli niczem ) utrata najbliższych, samotność, wyrzuty sumienia to największa kara dla człowieka obok Antygony symbolu buntu, braku pokory i odwagi, w dramacie występuje jej siostra Ismena, uosobienie łagodności i pokory Ismena zupełnie inaczej postrzega rolę kobiety ( przecież kobietą jesteś, Antygono, i z mężczyznami do walki niezdolna: nam słuchać trzeba, bo im powierzono władzę nad światem ) sądzi, iż sprawy państwa, wielka polityka, jej związek z etyką, a przede wszystkim bohaterskie gesty nie powinny być udziałem kobiety jej rola to podtrzymywanie rodu, wychowanie dzieci i pielęgnowanie domowego ogniska obecność Ismeny pozwoliła Sofoklesowi zderzyć ze sobą dwa różne światopoglądy, wprowadzić odwieczny dialog romantyzmu z racjonalizmem, buntu z pokorą, idealizmu z pragmatyzmem, stawiając tym samym pod znakiem zapytania słuszność postępowania Antygony Źródła teatru i dramatu greckiego narodziny teatru i dramatu Grecja dała prototyp (pierwowzór) widowiska teatralnego oraz architektury poprzez: formę i plan budynku technikę oraz kompozycję dramatu nazewnictwo narodziny teatru były ściśle związane z obrzędowością kultową ku czci boga Dionizosa patrona: winnej latorośli beztroski narodzin życia i śmierci urodzajów urządzano specjalne obrzędowe procesje odbywające się w trakcie: Wielkich Dionizji (wiosna w mieście) dających początek tragedii Małych Dionizji (jesień na wsi) narodziny komedii wykonywano pieśni nazywane dytyrambami 4 później pojawił się dialog przewodnika chóru (Koryfeusza) z samym chórem Ajschylos zatrudnił na scenie drugiego aktora Sofokles wprowadził do gry trzeciego wykonawcę pierwsi aktorzy ubrani byli w koźle skóry stąd nazwa tragedia pieśń kozłów wózek Tespisa, który symbolizował wracającego zza morza Dionizosa; z czasem począł pełnić funkcję platformy scenicznej 3 apodyktyczny (gr.) nie znoszący sprzeciwu, narzucający komuś swoje zdanie; świadczący o czyjejś bezwzględności, stanowczości; kategoryczny. 4 dytyramb (gr.) w liryce starogreckiej hymn pochwalny ku czci Dionizosa (jeden z jego przydomków Dithýrambos), rodzaj pieśni obrzędowej, śpiewanej przez chór przy dźwiękach aulosu, połączonej z tańcami, której zmodyfikowana forma stała się zalążkiem dramatu; aulosu (gr.) popularny w starożytnej Grecji, związany z kultem Apollina, instrument dęty z grupy aerofonów o podwójnym stroiku; zwykle 2 piszczałki o różnej długości i liczbie otworów bocznych (4 15); specjalna opaska (phorbeia) nakładana na policzki ułatwiała zadęcie; podczas olimpiad organizowano m.in. zawody auletów w grze na aulosie. 3 z 10

4 zachowane do dzisiaj teatry warte obejrzenia w Grecji: Teatr Dionizosa w Atenach budowę rozpoczęto za czasów Sofoklesa mieścił ok. 17 tysięcy widzów Teatr Dionizosa w Delfach powstał w IV w. p.n.e. Teatr w Epidaurze na Peloponezie pochodzi z IV w. p.n.e. wygląd i nazewnictwo przestrzeni teatralnej: teatr znajdował się na wolnym powietrzu widownie mieściły do 20 tysięcy widzów orchestra plac do gry o kolistym kształcie na orchestrze grał chór theatron widownia znajdująca się na zboczu góry, wzniesienia, półkolista, z miejscami do siedzenia skene początkowo garderoba aktorska i skład rekwizytów znajdowała się na wprost widowni i orchestry fronton 5 służył za scenografię (tło) sztuki znajdowały się w nim trzy otwory wejściowe, z których centralne oznaczało wejście główne, królewskie proskenion dolna część frontowa skene, na której występowali aktorzy aktorzy występowali: w maskach, których wygląd mimiczny oraz kolor symbolizował określony stan psychiczny i pozycję społeczną bohatera na koturnach wysokich, na słupkach osadzonych butach, które podwyższały wzrost wykonawców (byli lepiej widoczni) w strojach, których barwy sygnalizowały rodzaj granej postaci Siłą napędową akcji, a zarazem najistotniejszą cechą tragedii jest nie-przezwyciężalny konflikt między dążeniami wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a siłą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne) tzw. konflikt tragiczny. Postawiona w sytuacji wyboru jednostka jest w swej walce z góry skazana na przegraną, każda podjęta przez nią decyzja prowadzi ją do finalnej klęski. Dzieje się tak dlatego, że bohater tragedii jest dotknięty winą tragiczną, tzn. winą niezawinioną, którą z wyroku fatum musi uznać i przyjąć jej konsekwencje. Tragedię otwiera prolog wprowadzenie widzów w akcję. Prolog kończy się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem, które rozpoczyna właściwą akcję. Akcja jest podzielona na epejsodiony (epizody, sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru). Utwór kończy się katastrofą, po której następuje epilog, mający zwykle charakter wypowiedzi wyjaśniającej, skierowanej do publiczności. tragizm cecha świata, w którym rozgrywa się tragedia. Według tragików i współczesnych filozofów tragedia dotyka człowieka w momencie narodzin musi on podjąć los, który przypadł mu w udziale. Ma do dyspozycji tylko cząstkę czasu i cząstkę wiedzy jest śmiertelny, jego działania są kalekie, niepełne, ciąży nad nim przypadek, przymus, konieczność. Naprawdę tragedia występuje tam, gdzie w sieć losu zostaje uwikłana jednostka wybitna, dumna, niepodległa, pragnąca rzucić wyzwanie przeznaczeniu (jest tak w wypadku Anty gony, Kreona, Edypa). konflikt tragiczny konflikt między równorzędnymi racjami, przed którym staje bohater tragedii antycznej. Nie można go ocenić prawnie ani etycznie, a postać tragiczna właściwie nie podlega żadnym osądom. Każdy jej wybór przynosi jakiś rodzaj winy. wina tragiczna wina, o którą nie można nikogo obwinie, dlatego nie można oceniać postaci, która ją ponosi. Wina tragiczna jest kulminacyjnym punktem tragedii. Popadniecie w winę (np. w wypadku Kreona z Antygony moment wydania rozkazu dotyczącego zwłok Polinejkesa) jest początkiem tragicznego losu bohatera (Kreon doprowadzi do śmierci wszystkich swoich bliskich). Wina tragiczna ma źródło w samej sferze tego, spośród czego można wybierać (wszystko jest nią skażone każdy wybór Kreona jest zły, przynosi winę). 5 fronton frontowa ściana budynku; fasada. 4 z 10

5 katharsis właściwie do dziś nie wiemy na czym polegało oczyszczenie widzów obserwujących starożytne tragedie. Wiadomo, że w Atenach obchodzono obrzędy oczyszczające, których tradycje sięgają bardzo daleko. Już w czasach starożytnych istniały różne hipotezy dotyczące katharsis. Najważniejsze jest stanowisko Arystotelesa, który uważał, że katharsis polega na wywołaniu w widzach przeżyć litości i trwogi za pomocą odpowiednio skonstruowanego świata przedstawionego. Według Arystotelesa tragik miał przedstawiać bohaterów niewinnych i podobnych do widzów obserwujących sceniczne wydarzenia. Dotknięty nieszczęściem bohater przez swą niewinność wzbudzał sympatię, a przez podobieństwo do ludzi go obserwujących trwogę (widzowie dochodzili do wniosku: mnie również może to spotkać ). Tego rodzaju uczucia miały prowadzić do oczyszczenia i przeżyć pozytywnych. mimesis kategoria podstawowa dla tragedii antycznej naśladownictwo. Według Arystotelesa artysta tworzy według prawdopodobieństwa, przedstawia rzeczywistość taką jaka jest lub jaka powinna być, mówi o wydarzeniach, które mogą (!) się zdarzyć (w odróżnieniu od historyka, który relacjonuje wypadki z przeszłości). Rzeczywistość tworzona w procesie mimetycznym jest celowo uporządkowana, możliwa w stosunku do istniejącego świata (co sprzyja wywołaniu u widza uczuć litości i trwogi katharsis). greckie pojęcie tragizmu zderzenie się racji moralnych, zawsze sprzecznych, w wyniku którego porażkę ponosi osoba szlachetna, nienaganna moralnie pojawienie się sytuacji, kiedy każdy wybór może okazać się niewłaściwy, niedobry dla każdej z postaci zarówno działania ludzkie, jak i wybory boskie, prowadzą postacie dramatu do katastrofy, nieuchronnego nieszczęścia finałem tak pojętego losu jest klęska życiowa, wygnanie, śmierć życie bohatera zdeterminowane jest przez: fatum przeznaczenie, zły los bogów prawa natury różne racje moralne postępowanie innych ludzi konflikt między: sumieniem a uczuciem rozumem a chwilą dziejową obowiązkiem prywatnym a społecznym ogromna dysproporcja między winą a karą osoby tragedii często stają się dla siebie oraz innych jednocześnie winnymi i ofiarami, niewinnymi i katami budowa tragedii greckiej prologos ustna zapowiedź, wprowadzenie w treść tragedii parodos wejście chóru na orchestrę epejsodion rodzaj aktu, część właściwej akcji stasimon komentarz chóru do wydarzeń dwa ostatnie elementy przeplatają się w ciągu akcji kilka razy exodos ostatnia pieśń i zejście chóru reguły tragedii zasada trzech jedności miejsca wszystkie wydarzenia muszą się rozegrać w jednym miejscu (sala pałacowa, dziedziniec) czasu czas trwania wydarzeń scenicznych nie może przekroczyć doby (24 godzin) akcji przedstawienie jednego wątku, ważnego zdarzenia, problemu konflikt tragiczny problematyka musiała obejmować: 5 z 10

6 najpopularniejsze mity greckie współczesność prezentowaną często w formie satyry politycznej czy obyczajowej konflikt człowieka z okrucieństwem świata zasada decorum (jedności estetycznej) polegająca na zakazie przeplatania scen tragicznych komicznymi; brak krwawych scen (okrutnych) oraz brak scen miłosnych brak scen zbiorowych na scenie może występować jednocześnie najwyżej trzech aktorów prowadzących dialog, choć w niektórych wypadkach dopuszczana była obecność czwartego bohatera, tzw. postaci niemej deus ex machina (łac. dosł. bóg z maszyny) urządzenie teatralne, rodzaj żurawia, za pomocą którego wprowadzano na scenę bóstwo nieoczekiwane, mechaniczne zwroty w czasie trwania akcji, prowadzące do niespodziewanego rozwiązania, nagłego zwrotu wydarzeń owe zwroty spowodowane były ingerencją boską na scenie nie mogło pojawić się więcej niż trzech aktorów w roli wykonawców występowali tylko mężczyźni wprowadzano także efekty świetlne i akustyczne najwybitniejsi dramaturdzy Ąjschylos ( w. p.n.e.) Oresteja trylogia ( Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy ) Prometeusz skowany Sofokles ( w. p.n.e.) ok. 120 sztuk (ok. 90 tragedii i 30 dramatów satyrowych), z których zachowało się 7 tragedii: Ajas Antygona Król Edyp Trachinki Elektra Filoktet Edyp w Kolonie 400 wierszy z dramatu satyrowego Tropiciele i ok fragmentów Sofokles położył dla rozwoju dramatu starożytnego jako gatunku liczne zasługi, najważniejsze innowacje: wprowadzenie na scenę trzeciego aktora dodanie dekoracji scenicznych zminimalizowanie bezpośredniego wpływu bogów na losy bohaterów zwiększenie liczby członków chóru z 12 do 15 zwiększenie kompetencji przewodnika chóru był założycielem stowarzyszenia intelektualistów działających w kręgu kultu Muz, a także kapłanem, zwolennikiem wprowadzenia do Aten kultu Asklepiosa (boga-lekarza) Eurypides ( w. p.n.e.) Medea Elektra Arystofanes ( w. p.n.e.) komedie Ptaki Lizystrata Fryderyk Nietzsche 6 twierdził, że: 6 Nietzsche Fryderyk, Nietzsche Friedrich Wilhelm ( ), filozof niemiecki; profesor filologii klasycznej na uniwersytecie w Bazylei. W filozofii Nietzsche go i jej literackiej formie (aforyzmów i przypowieści) znalazły odbicie zainteresowania muzyką i wieloletnia przyjaźń, a później konflikt z R. Wagnerem; istotny wpływ wywarł na nią także A. Schopenhauer. Postulaty Nietzsche go: filozofia jako mądrość tragiczna, przewartościowanie wszelkich wartości, usytuowanie się poza dobrem i złem, przekroczenie historii przez ideę wiecznego powrotu, ideał nadczłowieka powodowanego wolą mocy realizującą się w dążeniu do władzy i panowania oraz obwieszczenie śmierci Boga i krytyka chrześcijaństwa stały się w kulturze epoki modernizmu symbolami buntu przeciw filisterstwu kultury mieszczańskiej i obłudnej religijności. U źródeł 6 z 10

7 tragedia grecka zrodziła się z ducha muzyki w sztuce istnieje pierwiastek apolliński oraz przeciwstawny mu pierwiastek dionizyjski sztuka, w której dominuje żywioł beztroski, zmysłowy, nieposkromiony, irracjonalny nazywa się dionizyjską sztuka nasycona pierwiastkiem harmonijnym, powściągliwym, umiarkowanym, racjonalnym nazywana jest apollińską tragedię grecką tworzy zatem chór dionizyjski, który wciąż na nowo wyładowuje się w apollińskim świecie obrazowym Utrwal terminy agon zawody teatralne w starożytnej Grecji; forma konkursu w różnych dyscyplinach, np. sporcie, muzyce, dramacie archont w starożytnej Grecji jeden z dziewięciu najwyższych urzędników wybierany na rok służby państwowej; szerokie kompetencje w dziedzinach: prawodawstwa, sądownictwa, wojska, religii choreg przewodnik, przodownik chóru, wybrany przez wysokich urzędników zamożny obywatel, który miał przygotować na własny koszt chór do agonów dytyramby greckie pieśni ku czci boga Dionizosa wykonywane z towarzyszeniem fletu; gatunek pieśni głoszącej czyjąś pochwałę katharsis (gr. oczyszczenie) wywołanie u widza uczucia, stanu duchowego, który zmusi go do myślenia, przemieni psychicznie, napełni optymizmem, pozwoli na zmianę własnego życia; forma wstrząsu psychicznego konflikt tragiczny podstawowa cecha tragedii antycznej, pojawienie się dwóch racji, spośród których nie można dokonać wyboru, gdyż trzeciego wyjścia nie ma tetralogia widowisko złożone z czterech części: trzech tragedii i jednego dramatu satyrowego; zawody trzech dramaturgów W literaturze i sztukach pięknych Nicolas Boileau, Sztuka poetycka Pierre Corneille, Rozprawa o trzech jednościach: akcji, czasu i miejsca Friedrich Schiller, O sztuce tragicznej Anna Świderkówna, Hellenika Wolter, Rozprawa o tragedii Król Edyp Sofoklesa Czas i miejsce akcji: akcja 24 godziny (jedność czasu) przed pałacem królewskim w Tebach (jedność miejsca) Spis osób tragedii: Edyp kapłan Kreon (szwagier Edypa) Jokasta (żona i matka Edypa) dramatyzmu przenikającego filozofię życia Nietzsche go tkwi przeżycie i próba rozwiązania dylematu dwoistości człowieka oraz kultury; człowieka jako wolnego, spontanicznego twórcy i jako istoty zdeterminowanej biologicznie; kultury jako autonomicznego wytworu ludzkich działań, rozrywanej przez przeciwstawne żywioły: dionizyjski symbolizujący spontaniczność, twórczość, irracjonalność, wtopienie się indywiduum w świat, bliskość naturze i cielesności, sferze popędów; apoliński symbolizujący harmonijność, umiarkowanie, kontemplacyjność, racjonalność, odrębność indywiduum wobec świata. Choroba oraz napięcie wynikające z buntu, skrajnie krytyczne postawy wobec współczesności oraz wysiłku przezwyciężenia antynomii rozdzierających człowieka i kulturę, pozbawionych absolutnego, boskiego usankcjonowania, doprowadziły Nietzsche go do obłędu. Wieloznaczna, wewnętrznie dramatyczna twórczość Nietzsche go inspirowała pisarzy modernistycznych, patronowała tendencjom nihilistycznym, dekadenckim i pesymistycznym w literaturze i filozofii; w formie celowo zniekształconej (przez siostrę Nietzsche go) została przywłaszczona przez ideologów nazizmu, a wreszcie znalazła swych interpretatorów i apologetów wśród XX-wiecznych egzystencjalistów (m.in. K. Jaspersa, M. Heideggera). Główne dzieła: Narodziny tragedii, czyli Hellenizm i pesymizm (1872), Ludzkie, arcyludzkie (1878), Wiedza radosna (1882), Tako rzecze Zaratustra ( ), Poza dobrem i złem (1886), Zmierzch bożyszcz (1889), Wola mocy (1901). 7 z 10

8 Tyrezjasz (wieszcz, który zna prawdę) Chór Teban Posłaniec z Koryntu (przynosi wiadomość, że król i królowa Koryntu nie są biologicznymi rodzicami Edypa) Sługa Lajosa (informuje, że porzucił Edypa niemowlę w górach) Posłaniec domowy (przynosi wieść o oślepieniu się Edypa, śmierci Jokasty) Edyp jako bohater tragiczny: obciążony klątwą, jako jeden z przeklętego rodu Labdakidów: Z klątwą związany jest początek rodu Labdakidów, z którego pochodził Edyp. Kiedy na tronie zasiadało dwóch braci Lykos i Nikteos, córka Nikteosa, Antiope, urodziła dwóch synów, Dzetosa i Amfiona. Były to dzieci Zeusa. Ale Nikteos (ojciec szczęśliwej matki) w to nie uwierzył przeklął ją i kazał Lykosowi, swemu bratu, by ją ukarał. Zrobiła to Dirke, okrutna żona Lykosa. Kazała porzucić dzieci w górach. Chłopcy przeżyli, odebrali tron Lykosowi i podzielili się władzą. Wkrótce Amfion ożenił się z Niobe. I wtedy klątwa dała o sobie znać: czternaścioro dzieci Niobe zginęło z rąk Apollina i Artemidy. Amfion umarł z rozpaczy. Na tronie Teb zasiadł Lajos. W obawie tragedii postanowił nie mieć dzieci. Klątwa jednak okazała się silniejsza. Jego syn Edyp także porzucony w górach powrócił do Teb, zabił ojca i ożenił się z własną matką. Kiedy prawda wyszła na jaw, oślepił się. Zmarł w Kolonos. został postawiony w sytuacji bez wyjścia; każdy wybór przyniesie mu klęskę: Edyp chce wykryć sprawcę zbrodni, która skaziła miasto, nie może tego nie zrobić, gdyż bogowie nękają Teby klęskami. Ta decyzja pociągnie za sobą odkrycie prawdy Edyp załamie się pod brzemieniem straszliwej prawdy o sobie ojcobójcy i kazirodcy. nad losem Edypa ciąży ironia tragiczna: bohater myśli, że każda chwila zbliża go do odkrycia prawdy, co odwróci klęski, a tymczasem każdy krok ku poznaniu oznacza dla niego tragedię, rozpacz. Edyp zgrzeszył hybris pychą: był tak pewny siebie, że nie chciał słuchać rad Tyrezjasza, który powiedział mu wyraźnie: O biada, biada tej wiedzy, co szkodą Niesie wiedzącym. Tyrezjasz ostrzegł władcę przed poszukiwaniem zbrodniarza, ale Edyp był pewien, że to jest właściwa droga postępowania. Nie wahał się posądzić wieszcza o zdradę, ten sam zarzut wysunął przeciwko Kreonowi. Siebie Edyp nie brał pod uwagę jako potencjalnego sprawcę zbrodni. Edyp popełnił tragiczne zbłądzenie (w chwili, kiedy nie zdając sobie z tego sprawy zabił na drodze własnego ojca, Lajosa), ciąży na nim wina tragiczna (nie zawinił świadomie) historia Edypa kończy się totalną katastrofą: Jokasta popełnia samobójstwo, Edyp się oślepia i opuszcza Teby jako wygnaniec okryty hańbą i wstydem Streszczenie: Prologos (Prolog) [Edyp, Kapłan, Kreon] Edyp obserwuje mieszkańców Teb, którzy gromadzą się przed ołtarzami. Są znękani zarazami i chorobami, które pustoszą miasto. Zanoszą do bogów modlitwy o litość, proszą, by już się nie gniewali na Teby. Król zaczyna rozmowę z Kapłanem, który prosi Edypa o pomoc i ratunek ( stanowczo wznieś gród ten ku szczęściu ). Edyp deklaruje, że nie spocznie, aż pozna przyczynę klęsk, jakie nawiedziły jego państwo. Monarcha nadmienia, że posłał już Kreona do wyroczni delfickiej, by tam dowiedział się o powód gniewu bogów. Na te słowa właśnie wkracza Kreon. Obwieszcza, że przyczyną, dla której bogowie odwrócili się od Tebańczyków, jest niepomszczona zbrodnia. Otóż przed laty zabity został Lajos, ówczesny władca Teb. Jego zabójca nadal stąpa bezkarnie po tebańskiej ziemi, więc bogowie sprowadzili na miasto plagi. Zaraza nie ustanie, chyba że zabójca Lajosa zostanie wygnany ż kraju ( Febus rozkazał stanowczo, abyśmy / Ziemi zakałę, co w kraju się gnieździ, / Wyżęli i nie znosili jej dłużej ). W tej sytuacji Edyp składa przyrzeczenie znalezienia i ukarania mordercy: Z wami ja wspólnie siły złączonemi / Spłacę dług bogu i dług naszej ziemi. Parodos [Chór] W pieśni na wejście Chór opisuje katastrofalny stan, w jakim znalazło się dotknięte zarazą miasto ( Naród wśród moru upada / I myśli zbrakło już mieczy / Ku obronie i odsieczy ), wzywa też bóstwa opiekuńcze, czyli Atenę, Apolla i Artemidę, by wspomogły Teby ( przybądźcie (...) i pomoc mi nieście ). Epejsodion pierwsze [Edyp, Chór, Tejrezjasz] Rozpoczyna się zgromadzenie starszyzny miejskiej. Występuje Edyp, który rzuca klątwę na zabójcę Lajosa ( I tak złoczyńcy klnę, aby on w życiu, / Czy ma wspólników, czyli sam w ukryciu, I Nędzy, pogardy doświadczył i sromu ). Wzywa też wieszcza, Tejrezjasza, aby odsłonił przed zebranymi przebieg dawnej zbrodni. Jednak Tejrezjasz, przed którym przeszłość nie ma tajemnic, ociąga się z udzieleniem jasnej odpowiedzi na pytanie, kto jest mordercą (mówi: Biada, o biada tej wiedzy, co szkodę / Niesie wiedzącym ). Dochodzi do ostrego starcia między Edypem a wróżbitą. Król Teb zarzuca starcowi oszustwo i spiskowanie ( wiedz ty, iż mojem mniemaniu / Tyś ową zbrodnię podżegł i zgotował / Aż po sam zamach ), ten w odpowiedzi zaczyna grozić monarsze ( Nie twoim jestem sługą, lecz Apolla ), 8 z 10

9 rzuca też na niego klątwę, której sens jest dla Edypa nie do końca jasny, lecz wystarczająco niepokojący, by zamilknąć ( Którego szukasz, ty jesteś mordercą ). Król Teb nie ustanie w poszukiwaniach mordercy, jednak w jego uszach ciągle będą pobrzmiewać tajemnicze słowa Tejrezjasza. Stasimon pierwsze [Chór] Pieśń Chóru jest wyrazem rozdarcia, wahania i niepewności. Nie wiadomo przecież, o kim jako o zabójcy Lajosa mówiła wyrocznia delficka i kogo wskazał Tejrezjasz ( Na kogóż wskazał delfickich głos skał? / Kto strasznej zbrodni krwią ręce swoje zlał? ). Pieśń kończy się złożeniem hołdu dla króla Edypa oraz zasług, jakie monarcha położył na rzecz Teb. Epejsodion drugie [Kreon, Chór, Edyp, Jokasta] Dochodzi do scysji między Edypem a Kreonem. Rozdrażniony rozmową z Tejrezjaszem Edyp zarzuca swemu szwagrowi (Kreon jest bratem Jokasty, żony Edypa), że spiskuje z wróżbitą, by osłabić jego władzę królewską ( Ty, coś zamierzył popełnić morderstwo / I z władzy króla mnie gwałtem ograbić... ). Przerodzeniu się kłótni w znacznie groźniejszą awanturę usiłują zapobiec Chór oraz królowa Jokasta. Ta, przekonana o prawości swego męża, przybliża mu szczegóły dotyczące śmierci Lajosa. Edyp słucha z narastającym przerażeniem, poznaje bowiem okoliczności zdarzenia, w którym przed laty sam brał udział. Jokasta demonstracyjnie lekceważy głosy wróżbitów ( wiedz, iż śmiertelnych / Sztuka wróżenia nie ima się wcale ), a o wygłaszających swe opinie wieszczach wyraża się nader niepochlebnie ( Ja więc na słowa wróżbiarzy ni tyle / Się nie oglądam, a tyle je ważę... ). Stasimon drugie [Chór] Ta pieśń chóru jest reakcją na bluźniercze słowa Jokasty. Chór broni świętości przepowiedni i opowiada się po stronie praw boskich, stojących ponad ziemskimi mrzonkami śmiertelników ( Niechbym ja słowom i sprawom co święte / Cześć wierną dał i pokłony. / Strzegą ich prawa w eterze poczęte, I Nadziemskie strzegą zakony ). Epejsodion trzecie [Jokasta, Posłaniec z Koryntu, Chór, Edyp] Do Jokasty powoli zaczyna docierać straszliwa prawda o czynach, jakich w przeszłości dopuścił się Edyp. Królowa modli się do Apollina, prosząc, by nad ostatnimi rąbkami tajemnicy spuścił litościwie wiekuistą zasłonę. Na scenę wkracza Posłaniec z Koryntu z wiadomością o śmierci Polybosa, władcy Koryntu. To dobra wiadomość dla Edypa, który na razie przestaje obawiać się spełnienia wróżby o popełnieniu w przeszłości ojcobójstwa. Nadal jednak boi się, że ciąży na nim wina poślubienia własnej matki. Posłaniec próbuje uspokoić monarchę tłumacząc mu, że żona Polybosa, Merope, nie była jego rodzoną matką. Opowiada historię, z której wynika, iż dawno temu Edyp znalazł się jako podrzutek na dworze króla i królowej Koryntu. Tym samym Polybos i Merope nie są jego rodzicami, ci prawdziwi porzucili go w górach na pewną śmierć. Posłaniec stwierdza to z całą pewnością, bowiem to właśnie on przed laty odebrał Edypa (jako niemowlę) z rąk pasterza sługi króla Lajosa. Edyp zdaje sobie sprawę, że jest o krok od poznania straszliwej prawdy. Nie waha się jednak i, mimo iż Jokasta robi co może, by go od tego odwieść, nakazuje sprowadzenie owego Lajosowego pasterza. Zmartwiała z trwogi Jokasta wbiega do pałacu. Stasimon trzecie [Chór] Pieśń Chóru przepełniona jest optymizmem: jeżeli Edyp nie jest dzieckiem Polybosa i Merope, to być może pochodzi od bogów? Epejsodion czwarte [Edyp, Chór, Posłaniec z Koryntu, Sługa] Sprowadzony przed oblicze króla stary Sługa wyznaje, jak to przed laty otrzymał z rąk Jokasty niemowlę, które miał zabić. Ulitował się jednak nad bezbronnym dzieckiem i oddał je Posłańcowi z Koryntu. Wszystko staje się tragicznie jasne i oczywiste: ojcobójcą i kazirodcą jest Edyp. To on zamordował swego ojca, Lajosa, to on żyje w grzechu ze swoją matką, Jokasta: ( Biada, już jawnem to, czegom pożądał, / O słońce, niechbym już cię nie oglądał! / Życie mam, skąd nie przystoi, i żyłem, / Z kim nie przystało a swoich zabiłem ). Oszalały z bólu Edyp wbiega podobnie jak to uczyniła niedawno jego żona i zarazem matka do pałacu. Stasimon czwarte [Chór] Tematem pieśni Chóru jest marność ludzkiego życia, bezsilność człowieka wobec sił wyższych, przytłaczających śmiertelnych nieszczęściem ( O śmiertelnych pokolenia! / Życie wasze, to cień cienia ). Exodos [Posłaniec domowy, Chór, Edyp, Kreon] Z wnętrza pałacu wychodzi Posłaniec domowy, który ogłasza samobójczą śmierć królowej Jokasty, która powiesiła się 9 z 10

10 na własnej chuście. Niedługo po nim pojawia się Edyp, oślepiony, gdyż sam sobie wyłupił oczy. Ślepiec zwraca się do Kreona, swego następcy na tebańskim tronie. Prosi, by ten wygnał go z miasta. Wzywa też Kreona, by ten zaopiekował się jego córkami, Antygoną i Ismeną. Chce, by jego dzieciom los zaoszczędził tak straszliwych cierpień, jakie stały się jego udziałem: A więc bacząc na ostatni bytu ludzi kres i dolę, / Śmiertelnika tu żadnego zwać szczęśliwym nie należy, / Aż bez cierpień i bez klęski krańców życia nie przebieży. 10 z 10