Teatr grecki i tragedia grecka najważniejsze informacje

Transkrypt

1 1 Teatr grecki i tragedia grecka najważniejsze informacje "Wynaleźć tragedię - to piękny tytuł do chwały, zaś tytuł ten należy się Grekom". (J. de Romilly) Bibliografia Allardyce Nicoll: Dzieje dramatu Allardyce Nicoll: Dzieje teatru Anna Świderkówna (red.): Słownik pisarzy antycznych Arystoteles: Poetyka Jacqueline de Romilly: Tragedia grecka Lidia Winniczuk: Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu Tadeusz Kudliński: Vademecum teatromana Definicja tragedii podana przez Arystotelesa w dziele Poetyka (zaznaczono najważniejsze elementy) Tragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią) wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia tych uczuć. (Arystoteles: Poetyka, 1449b) Geneza (pochodzenie) tragedii greckiej Tragedia wywodzi się ze świąt ku czci Dionizosa. Dionizos był bogiem winnej latorośli i w ogóle płodnych sił przyrody. Jego święta obchodzono kilka razy w roku. Najważniejsze z nich (dla teatru) były: Małe (Wiejskie) Dionizje - 6 grudnia - otwieranie naczyń z nowym winem Lenaje 8-11 stycznia - tłoczenie wina - Od 440 roku wystawiano wtedy komedie, a od 420/419 także tragedie Wielkie (Miejskie) Dionizje marca - trwały najpierw 5 dni, a od 488 roku 6 dni. Tyran Pizystrat wprowadził je do kalendarza urzędowego Aten i stały się świętem religijno-narodowym. W czasie Wielkich Dionizjów trzech poetów wystawiało swoje tetralogie (cykle czterech utworów: trzech tragedii ułożonych w trylogię i dramatu satyrowego swobodniejszego i frywolniejszego utworu, którego bohaterami byli satyrowie z orszaku Dionizosa) W ciągu tego święta Ateńczyk, który byłby od rana do wieczora w teatrze, obejrzałby nawet 17 przedstawień (3 tetralogie tragiczne i 5 komedii), co oznacza, że w cztery dni wysłuchałby ponad linijek poezji! Słowo tragedia znaczy pieśń kozłów. Być może pochodzi ono od strojów uczestników święta, którzy naśladowali orszak Dionizosa (satyry i fauny), być może kozła składano w ofierze temu bogu nie wszystko w dziejach tragedii greckiej jest dla nas jasne. Uczestnicy święta gromadzili się wokół ołtarza Dionizosa i śpiewali hymn ku jego czci dytyramb. Przewodził im koryfeusz, który jak się zdaje śpiewał niekiedy na przemian ze świętującymi. W ten sposób z występujących na przemian monologów koryfeusza i partii chóralnych narodziła się tragedia. Jej dalszy rozwój znamy już bardziej szczegółowo.

2 2 Chronologia rozwoju tragedii greckiej Tespis ok. 534 r. p.n.e. dodał aktora czyli kogoś, kto przemówił w 1. osobie gramatycznej, a nie w 3. osobie opowiadał mit Frynichos dodał prolog Ajschylos dodał drugiego aktora, pomniejszył rolę chóru, dobudował skene Sofokles dodał trzeciego aktora Szczyt rozwoju tragedii greckiej przypada na V w. p.n.e. i wiąże się nierozerwalnie z trójką wielkich poetów: Ajschylosem, Sofoklesem i Eurypidesem. Ajschylos ( p.n.e.) żołnierz spod Maratonu dodał drugiego aktora i budynek skene zachowało się 7 tragedii w całości z 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych jedyna zachowana trylogia: Oresteja: Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy ponadto: Persowie, Błagalnice, Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom Sofokles ( p.n.e.) Powiedziano o nim, że był szczęśliwy zarówno za życia, jak i po śmierci. Zachowało się 7 tragedii w całości oraz 70 tytułów ze 123 sztuk, które ponoć napisał; połowa zyskała 1 nagrodę, a nigdy nie był gorzej niż drugi Tytuły: Ajas, Antygona, Król Edyp, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonos. Dodał trzeciego aktora. Sam nie występował na scenie jako aktor z uwagi na słaby głos. Rozerwał związek trylogii z jednym mitem Eurypides (p.n.e.) Zachowało się 17 tragedii i jeden dramat satyrowy na przeszło 90 sztuk (tylko 5 zwycięstw) Tytuły: Alkestis, Andromacha, Bachantki, Błagalnice, Elektra, Fenicjanki, Hekabe, Helena, Herakles, Heraklidzi, Hippolit, Ifigenia w Aulidzie, Ifigenia w Taurydzie, Ion, Medea, Orestes, Trojanki. Jego utwory zawierają obszerne prologi, bo opracowywał mniej znane mity Świetny psycholog, ale nie rozumiany przez współczesnych Realistyczna, ludzka motywacja działań postaci Bardzo wnikliwy w ukazywaniu postaci kobiecych Deus ex machina w jego tragediach często występuje takie właśnie rozwiązanie zawikłanej akcji: ingerencja boga. Tragedia (cechy) Trzy jedności (czasu, miejsca i akcji) Akcja tragedii dzieje się w jednym miejscu, obejmuje (pokazane na scenie) wydarzenia jednego dnia, jest skończona i ciągła.

3 3 Schemat kompozycyjny Prolog wygłaszana przez aktora zapowiedź treści sztuki. Im mniej temat sztuki był znany publiczności, tym prologi były dłuższe (np. u Eurypidesa) Parodos pieśń chóru wchodzącego na orchestrę Epejsodion monologi lub dialogi aktorów Stasimon pieśń chóru znajdującego się na orchestrze (uwaga: chór nie tylko śpiewał, ale także wykonywał ewolucje taneczne) Epejsodion Stasimon (epejsodiony i stasimony powtarzały się 3-5 razy) Exodos pieśń chóru schodzącego z orchestry Rola posłańca Wynikała z zasady jedności czasu i miejsca: o wydarzeniach z przeszłości albo rozgrywających się w innym miejscu widzowie (i inni bohaterowie tragedii) dowiadywali się od aktora grającego rolę posłańca. W teatrze greckim nie pokazywano scen gwałtownych o zabójstwach, samobójstwach itd. opowiadał posłaniec. Fatum To los, przeznaczenie. Bardzo często tematem tragedii greckiej są ludzkie próby nieudane ucieczki przed wyrokami losu. Fatum ściga nie tylko pojedynczego bohatera; w mitach tebańskich ciąży na całym rodzie króla Edypa: zarówno na jego ojcu, jak na nim samym i jego potomstwie. Hybris Słowo to oznacza pychę. Przejawiają je postacie tragedii wówczas, kiedy sądzą, że udało im się umknąć przed wyrokami bogów. Temat i tytuł Tematykę tragedii czerpali poeci z mitów. Początkowo z mitów dionizyjskich, później także innych, bardziej lub mniej znanych (więc widzowie nie zadawali sobie raczej pytania Jak to się skończy? ). Tytuł tragedii często pochodzi od chóru. Teatr grecki Początkowo aktorzy i chór występowali na orchestrze, a widzowie zasiadali na zboczu wzgórza. Z czasem ustawiono drewniane ławy. Dobudowano budynek skene (a z jej dwu stron parodosy wejścia dla publiczności i chóru), a także proskenion. W 499 r. p.n.e. wydarzyła się katastrofa w teatrze o drewnianych ławach i przeniesiono go do świętego kręgu Dionizosa na ławy wykute w skale. Teatr Dionizosa w Atenach (który stanowił wzór dla teatrów świata antycznego; jego stopniowa rozbudowa trwała prawie 100 lat): orchestra ma 24 m. średnicy, theatron maksymalną szerokość 100 m, a wysokość 30 m. Pojemność: widzów, ale w rzeczywistości zasiadało ich więcej: Platon mówi o W teatrze nie było kurtyny. Nie było też dachu przedstawienia odbywały się pod gołym niebem.

4 4 Plan teatru w Epidauros: Aktor Na początku jako aktorzy występowali sami poeci (zerwał z tą tradycją dopiero Sofokles, który miał słaby głos), a także dobrzy mówcy. Bardzo wcześnie ustalono, że ci sami aktorzy będą występować w każdej ze współzawodniczących sztuk, gdyż zauważono, że dobra gra aktorska bardzo pomaga dziełu. Społeczeństwo greckie ceniło aktorów: zwalniano ich ze służby wojskowej i płacenia podatków, a jako dobrzy mówcy bywali posłami do innych państw. Aktorom przyznawano też nagrody w czasie agonu tragicznego. Aktorów w sztuce występowało trzech jeśli postaci było więcej, to musieli zmieniać kostiumy. A zatem sztuka musiała być napisana tak, żeby dać czas na tę zmianę, a ponadto żeby w tym samym momencie na scenie (czyli w teatrze antycznym: na proskenionie) znajdowały się tylko trzy osoby mówiące. Role kobiece również grali mężczyźni. Kostium aktora Aktor występował w masce (wynika z tego, że nie mógł korzystać z mimiki jako środka wyrazu). Zakładał sandały na grubych podeszwach lub platformach (tzw. koturny), a na głowę specjalne przybranie tzw. onkos. Aby postać wydłużona w ten sposób nie wydawała się zbyt szczupła, aktorzy grali w wywatowanych szatach (a zatem nie mogli poruszać się zbyt swobodnie). Głównym środkiem wyrazu pozostawało zatem słowo (teatry miały świetną akustykę, a otwór w masce odpowiednio wykonany wzmacniał głos). Organizacja widowisk Widowiska teatralne miały w Grecji charakter państwowo-religijny. Ich organizacją zajmował się jeden z głównych urzędników archontów. W ustalonym terminie poeci przedstawiali mu swoje utwory i ubiegali się o przyznanie chóru. Archont wybierał trzech poetów i każdemu z nich wyznaczał choregosa zamożnego obywatela, który opłacał aktorów, muzyków, chór, reżysera, kierownika chóru, próby, dekoracje itd. Choregia (czyli pełnienie funkcji choregosa) było zaszczytem -ale też obciążeniem finansowym - dla obywatela i jedną z form działalności na rzecz państwa. Przedstawienia tragedii trwały przez trzy dni od rana do wieczora: każdego dnia jeden z poetów dopuszczonych do agonu przez archonta wystawiał swoją tetralogię.

5 5 W Atenach wstęp był bezpłatny, a teatr dostępny dla wszystkich: Ateńczyków i cudzoziemców (co oznaczało: Greków nie-ateńczyków), wolnych i niewolników (ci zresztą przychodzili wcześniej, by zająć miejsca dla swych panów). Kobiety i młodzież rzadziej bywali w teatrze na przedstawieniach komediowych ze względów moralnych, gdyż komedia attycka cechowała się niewybrednym i dosadnym językiem. Później wprowadzono opłatę za wstęp: 2 obole (było to niewiele skromne wyżywienie jednej osoby w ciągu jednego dnia). Perykles wprowadził zasiłek teatralny, który ubogim obywatelom miał rekompensować utracony w czasie święta zarobek. Zasiłek wypłacano z kasy miasta, tam też trafiały pieniądze za bilety. Przedstawienia obserwowali sędziowie (wylosowani spośród wytypowanych kandydatów), którzy głosowaniem przyznawali nagrody. Istniały zabezpieczenia przed przekupywaniem sędziów oraz naciskami na nich - między innymi losowanie ich w ostatniej chwili. Publiczność Reagowała bardzo żywiołowo. Czyniono złośliwe uwagi, komentowano grę aktorów, a zdarzyło się też, że przerwano przedstawienie, gdy aktor ze złym akcentem wymówił wyraz, zmieniając jego treść. Jednego z poetów ukarano zaś nawet grzywną za to, że wywołał zbyt wielkie wzruszenie publiczności. Z publicznością walczył w pewien sposób Eurypides, najbardziej niedoceniany i najbardziej nowoczesny z tragików greckich. Powiedział, że pisze, aby uczyć publiczność, a nie żeby się uczyć od publiczności. Na widowni zdarzali się klakierzy (wzbudzający sztuczny aplauz), niektórzy choregowie żądni zwycięstwa próbowali zyskiwać przychylność widowni poprzez rozdawanie ciastek i wina. Ważne pojęcia (objaśnione wyżej lub niżej) Agon To współzawodnictwo. Poeci wystawiali swoje utwory w konkursie (z nagrodami!). Deus ex machina Dosłownie bóg z maszyny. Teatr grecki dysponował wieloma maszynami teatralnymi, aktorów opuszczano na linach albo wciągano na wózkach. Terminem Deus ex machina określa się niespodziewane pojawienie się boga, który interweniuje w przebieg akcji, a także nagłe, sztuczne rozwiązanie skomplikowanej intrygi Didaskalia (spisy aktorów) Reżyser to didaskalos. Didaskalia to wyryte na kamiennych tablicach informacje dotyczące przedstawienia. Zaczął je gromadzić Arystoteles. Dytyramb Hymn na cześć Dionizosa.

6 6 Katharsis Pojęcie do dziś tajemnicze, dyskusyjne i niejasne stosuje je Arystoteles mówiąc o funkcji tragedii. Używa tu słowa o znaczeniu znanym z ówczesnej medycyny: oczyszczenie. Arystoteles w I księdze Poetyki, w której rozważa tragedię, mówi, w jaki sposób poeta powinien dobierać bohaterów utworu i konstruować jego akcję, aby wywołać u widza uczucia litości i trwogi. Powinien to być bohater podobny w zasadzie do widza, lecz trochę od niego lepszy (na pewno zaś nie nikczemnik ani bohater bez skazy), który popadłby ze szczęścia w nieszczęście nie na skutek swej własnej winy, ale na skutek jakiegoś zbłądzenia. Być może Arystoteles miał tu na myśli to, że widz oglądając losy takiego bohatera doświadczy uczuć litości i trwogi i w ten sposób się z nich oczyści. Inna interpretacja głosi, że doświadczanie litości i trwogi pozwalało widzom pogodzić się z tajemnicą ludzkiego losu. Koryfeusz chóru Przewodnik chóru. Orchestra Kolisty, owalny lub kwadratowy placyk, na którym przebywał chór. Proscenium (proskenion) Podest, na którym przebywali aktorzy. Znajdował się między orchestrą a skene. Proskenion to dzisiejsza scena. Protagonista Pierwszy (główny) aktor. Scena (skene) Dodano ją z inicjatywy Ajschylosa w 465 r. p.n.e. Była to buda za orchestrą, która stanowiła magazyn dekoracji, garderobę, a też i ścianę, na której malowano dekoracje. W skene z czasem pojawiło się troje drzwi, którymi wychodzili aktorzy środkowe drzwi były to drzwi pałacowe, a pozostałe prowadziły np. do miasta lub portu (było to umowne). Tetralogia Theatron To widownia, ułożona amfiteatralnie w kształcie półkola lub ¾ koła. Od tego terminu pochodzi słowo teatr. Tragedia Trylogia