TECHNIKI DOBORU PRÓBY (SAMPLING)

Transkrypt

1 TECHNIKI DOBORU PRÓBY (SAMPLING) 1

2 DOBÓR PRÓBY (sampling) Etap badania obejmujący proces wyboru odpowiednich (moŝliwie jak najbardziej reprezentatywnych) elementów populacji do badań pozwalający na generalizowanie z wystarczająco wysoką pewnością uzyskanych wyników na całą populację, bez konieczności badania wszystkich jej desygnatów. Procedura doboru próby odejmuje następujące kroki: 1. zdefiniowanie populacji 2. zdefiniowanie zakresu doboru próby 3. określenie techniki doboru próby 4. określenie wielkości próby 5. dobór elementów próby 6. zebranie danych wyznaczonych elementów 2

3 KIEDY STOSUJEMY DOBÓR PRÓBY? Nie jesteśmy w stanie przebadać całości stanowiącej jednostkę badań MoŜemy przebadać całość, ale jest to postępowanie nieefektywne lub nieekonomiczne (zbyt wysoki koszt badań) Gdy zaleŝy nam na wyraźnym określeniu pewności i dokładności naszych wyników, gdy chodzi nam o osiągnięcie reprezentatywności statystycznej Niekiedy sama metoda wymaga zastosowania doboru próby nie moŝna przeprowadzić sensownych badań eksperymentalnych bez doboru porównywalnych prób Niektóre rodzaje badań zakładają wielokrotny kontakt z jednostką badań. Wówczas by nie męczyć zbiorowości moŝemy dobierać z niej kilka porównywalnych prób 3

4 TERMINOLOGIA ZWIĄZANA Z DOBOREM PRÓBY Element: obiekt o którym zbieramy informacje i który dostarcza podstaw do analiz. W badaniach sondaŝowych to najczęściej ludzie lub typy ludzi (np. robotnicy), ale mogą być nimi takŝe rodziny, firmy, stowarzyszenia, tytuły prasowe itp. (np. Polacy, studenci UAM w Poznaniu) Populacja (Theoretical population): określony teoretycznie zbiór elementów badania wykazujących określone cechy; zbiór lub grupa na temat której chcemy generalizować (np. zbiorowość wszystkich ludzi mieszkających w Polsce; zbiorowość studentów socjologii UAM) Populacja badana (Study population): zbiór elementów, z którego próba jest faktycznie pobrana; Najczęściej jest to zbiór elementów o do których moŝemy zdobyć dostęp (np. osoby figurujące w spisach meldunkowych/ ksiąŝkach telefonicznych; lista studentów socjologii UAM Lista/operat (The Sampling Frame): lista dostępnej części populacji, z której jest pobierana próba (np. spis telefonów w ksiąŝce telefonicznej w przypadku sondaŝowych wywiadów telefonicznych) Próba (The Sample): część zbiorowości, której elementy dobierane są przy zachowaniu określonych zasad warunkujących zarówno liczbę owych elementów, jak i relację występującą pomiędzy próbą a populacją. Elementy wybrane do danych badań. Jednostka doboru próby: pojedynczy obiekt z populacji, z której będzie pobierana próba. Uwaga: obiekt nie zawsze równy jest osobie np. rodziny wielkomiejskich robotników, województwa, szkoły, gminy, gospodarstwa domowe. 4

5 RODZAJE DOBORU PRÓBY Probabilistyczny/ losowy - bardziej reprezentatywny niŝ inne rodzaje doboru próby - reprezentatywność statystyczna (oszacowana na podstawie rachunku prawdopodobieństwa) = moŝliwość matematycznego obliczenia poziomu błędu i poziomu dokładności oszacowań - wymaga wiedzy i kwalifikacji - stosunkowo wysokie koszty Nieprobabilistyczny/ nielosowy - mniejsza reprezentatywność niŝ przy doborze losowym - reprezentatywność typologiczna = niemoŝliwość matematycznego obliczenia poziomu błędu i poziomu dokładności oszacowań. Nigdy nie wiadomo w jakim stopniu skonstruowana próba odzwierciedla skład populacji. - łatwy do przeprowadzenia - stosunkowo niski koszt 5

6 NAJWAśNIEJSZE RODZAJE PRÓB NIEPROBABILISTYCZNYCH 1. dobór oparty na dostępności danych/ dobór wg wygody/ próba łatwego dostępu/próba wygodnościowa (accidental, haphazard or convenience sampling) 2. dobór kwotowy/udziałowy próba kwotowa (quota sampling); 3. dobór celowy (purposive sampling) 4. dobór ekspercki/ dobór próby złoŝonej z sędziów kompetentnych (export/judgemental sampling) 5. metoda kuli śnieŝnej (snowball sampling) 6. dobór parami 6

7 Ad.1. Dobór oparty na dostępności danych Dobór próby poprzez np. zatrzymywanie ludzi na ulicy lub w innym miejscu Uzasadniona gdy chcemy zbadać cechy osób przechodzących w określonych porach w danych miejscach lub gdy nie ma innych moŝliwości doboru jednostek badanych. Zalety: poręczność; niskie koszty realizacji Słabość: brak kontroli nad reprezentatywnością, nigdy nie mamy dowodu Ŝe próba jest reprezentatywna dla populacji 7

8 Ad 2.Dobór kwotowy/udziałowy Bierzemy pod uwagę kilka wybranych cech społecznodemograficznych i/lub konsumenckich głównie tych które znamy, do których moŝemy dotrzeć (najczęściej płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie). Tworzymy macierz/tabele uwzględniającą odpowiednie kwoty próby, proporcjonalne do rozkładu tych cech w zbiorowości generalnej. Gdy uwzględnia się kilka cech jednocześnie muszą być one poszukiwane w formie wiązanej KaŜda potencjalna osoba, która spełnia wyznaczone kryteria moŝe stać się respondentem. WaŜne - ankieter sam szuka osób, które odpowiadają załoŝonej konfiguracji cech (nie ma losowania!) Reprezentatywność doboru kwotowego nie jest mierzona poziomem istotności ani przedziałem ufności Słabe strony: osoby badane najczęściej pochodzą ze środowiska społecznego, z którego pochodzi ankieter; problem niedoborów przy tym doborze próby raczej nie ma niedoborów; cechy na podstawie których dokonano podziału kwotowego mogą być powiązane z przedmiotem badania tylko pośrednio 8

9 Ad.3.Dobór celowy/arbitralny Dopuszczalny gdy prowadzi się badania wybranych indywidualnych przypadków Nie musi być zachowany wymóg reprezentatywności; nierzadko poszukuje się jednostek/zbiorowości nietypowych w celu poznania ich problemów i faktów. Powinien być jednak znany stopień nietypowości badanych obiektów Badana zbiorowość powinna tworzyć całość społeczną, nie moŝe to być luźny agregat jednostek/grup Zbiorowość ta winna być takŝe względnie izolowana, samodzielna, pełna. Badanie winno określić stopień jej typowości 9

10 Ad.4. Dobór ekspercki Idea doboru próby podobna do doboru celowego Stosujemy przy niektórych odmianach FGI oraz przy tworzeniu narzędzi badawczych, np. skali Thurstone a. Istnieją zasadniczo dwa powody dla których wybieramy ten rodzaj doboru próby: 1. gdy chcemy poznać punkt widzenia jednostek posiadających doświadczenie i wiedzę w interesującej nas sferze 2. gdy chcemy dokonać oceny wiarygodności i trefności zastosowanej techniki lub narzędzia badawczego 10

11 Ad.5.Metoda kuli śniegowej Stosuje się ją przy badaniu sieci powiązań relacji międzyludzkich, tworzenia i funkcjonowania więzi sąsiedzkich towarzyskich oraz innych układów nieformalnych. Dopuszczalna, gdy trudno odszukać przedstawicieli jakiejś specyficznej populacji (np. bezdomni, nielegalni emigranci, homoseksualiści) Polega na realizacji wywiadów w poszczególnych badanych grupach, gdzie uzyskuje się informacje o innych respondentach wchodzących w skład sieci społecznych (kaŝda odszukana osoba podaje kolejne) Poznaje się wtedy naturalne kręgi, powiązania między jednostkami Wymaga dokładnej wiedzy o badanej populacji Dobór próby jest równoznaczny z samą realizacją badań 11

12 Rzadko stosowany Ad 6.Dobór parami Technika stosowana w badaniach eksperymentalnych oraz porównawczych Wybieramy dwie próby: eksperymentalną i kontrolną lub próby z dwóch zbiorów, pomiędzy którymi dokonuje się porównań ZróŜnicowanie wewnętrzne prób(proporcje) zaleŝy tutaj od zróŝnicowania populacji bądź celu badań 12

13 PROBABILISTYCZNY DOBÓR PRÓBY ZASADY I ZAŁOśENIA 1. Próba jest losowa gdy: a. kaŝda jednostka skończonej populacji generalnej niezaleŝnie od posiadanych cech - ma równą, dającą się obliczyć szansę na znalezienie się w próbie. b. próba posiada taką samą zmienność jak populacja 2. Jakość próby zaleŝna jest od jakości listy (operatu) z którego próba jest losowana 3. Prawidłowo wylosowana nieobciąŝona próba moŝe być reprezentatywna w róŝnym stopniu z powodu statystycznych fluktuacji. Skład próby nie odzwierciedla nigdy ściśle charakterystyki całej populacji. W doborze losowym moŝemy jednak obliczyć prawdopodobieństwo popełnienia błędu wynikającego z losowej natury próby. 13

14 RACHUNEK PRAWDOPODOBIEŃSTWA A DOBÓR LOSOWY PRÓBY Parametr: syntetyczny opis jakiejś zmiennej w populacji (np. rozkład wykształcenia Polaków lub miesięczna średnia zarobków dla jednego członka rodziny). Estymator parametru z populacji: jest to wielkość, dzięki której moŝna szacować rozkład danej cechy w populacji generalnej Statystyka z próby: rozkład cechy interesującej badacza, której wynik otrzymujemy po realizacji badań z przykładowo dobranej cechy (zmiennej); syntetyczny opis zmiennej w próbie. 14

15 Wiele tak dobranych prób tworzy rozkład zbliŝony do rozkładu normalnego: 15

16 Rachunek prawdopodobieństwa 1. mówi nam, Ŝe statystyki z prób są rozproszone wokół parametru w pewien znany sposób; prawdziwa wartość jest w pobliŝu 50% 2. Dostarcza wzoru dla oszacowania na ile blisko statystyki z określonych prób są skupione wokół prawdziwej wartości = pozwala oszacować tzw. błąd losowy z próby/ błąd statystyczny/ błąd standardowy/odchylenie standardowe rozkładu z prób 16

17 Ad1. Pewne frakcje estymatorów mieszczą się w określonych odległościach w 68% prób estymatory odchylają się +/- o 1 błąd statystyczny 95% prób mieści się w granicach +/- 2 błędów standardowych 99,7 % prób mieści się +/- w granicach 3 błędów standardowych 17

18 Ad2.Wzór na błąd losowy z próby σx odchylenie standardowe, które oblicza się wg następującego wzoru: x średnia parametru w próbie σ 2 rozproszenie populacji generalnej (wariancja) N - liczebność populacji generalnej n - liczebność próby 18

19 Z tego wzoru wynika, Ŝe wielkość błędu z próby jest funkcją parametru populacji i wielkości próby: σx jest tym większe, im większe σ 2. Im większa zgodność w populacji (brak zmienności) tym bardziej otrzymujemy takie same wartości estymatorów z kaŝdej próby. σx jest tym mniejsze im większe jest n, czyli gdy wielkość próby rośnie, próby skupiają się bliŝej prawdziwej wartości. By błąd z próby zmalał o połowę, trzeba 4 krotnie zwiększyć wielkość próby W przypadku kiedy próba stanowi małą część badanej zbiorowości wartości pod 2 pierwiastkiem moŝna pominąć 19

20 W przypadku wystarczająco licznej próby odpowiednią wartością szacunkową rozproszenia zbiorowości generalnej moŝe być rozproszenie w próbie 20

21 W przypadku cech dychotomicznych. rozproszenie z próby wynosi: s 2 = p (1-p) = p x q Przy czym p oznacza udział jednej wartości danej cechy, q udział drugiej wartości; σ p wynosi wówczas UWAGA: Wobec zmiennych jakościowych przyjmujących więcej niŝ dwie wartości stosuje się dychotomizację i wówczas p oznacza udział jednej wartości, q udział wszystkich pozostałych wartości 21

22 PRZYKŁAD 1 W reprezentatywnej próbie mieszkańców Poznania stwierdzamy, Ŝe średnia liczba lat nauki w szkole x wynosi 12, rozproszenie zaś s = 16, zatem po podstawieniu do wzoru σx = 0,1. Jest to szacunkowa wartość odchylenia dla wszystkich moŝliwych prób. Na tej podstawie moŝemy powiedzieć, Ŝe wartość rzeczywista z prawdopodobieństwem 68,3% mieści się w granicach 12 +/- 1x 0,1 a więc między 11,9 a 12,1, lub z prawdopodobieństwem 95,5% między 12 +/- 2 x 0,1 czyli pomiędzy 11,8 a 12,2, lub z prawdopodobieństwem 99,7% między 12 +/- 3 x 0,1 czyli pomiędzy 11,7 a 12,3. 22

23 PRZYKŁAD 2 ZałóŜmy, Ŝe poszukując odpowiedzi na pytanie, jaki procent ludności Wielkopolski woli szkoły publiczne, jaki zaś szkoły prywatne, posłuŝyliśmy się próbą n=100 i Ŝe 80 osób w tej próbie opowiedziało się za szkołami publicznymi, a 20 za szkołami prywatnymi. Wówczas: p = 0,8 q = 0,2 s 2 = p q = 0,16 PoniewaŜ z racji wielkości zbiorowości generalnej czynnik korygujący moŝna pominąć, więc σ p= 0,04. Z prawdopodobieństwem 99,9% moŝna więc stwierdzić, Ŝe rzeczywisty udział zwolenników szkół publicznych waha się w granicach 0,8 +/- 3 x 0,04, a więc między 68% a 92%. Przedział ufności jest tak wielki, poniewaŝ próba n=100 jest relatywnie mała. Przy próbie wynoszącej n=1600 udział ten moŝna z tym samym prawdopodobieństwem określić jako wahający się między 77% a 83%. 23

24 Jak obliczać niezbędną wielkość próby 24

25 We wzorze tym: n = poszukiwana wielkość próby t = współczynnik będący funkcją odpowiedniego poziomu istotności współczynnika ufności. Dla prawdopodobieństwa = 0,95 t=1,96 dla prawdopodobieństwa = 0,99 t=2,58. p = oszacowanie frakcji osób w danej populacji posiadających daną cechę 1-p = oszacowanie frakcji osób w danej populacji, nie posiadających danej cechy d = półprzedział ufności, a więc dopuszczalna przez nas róŝnica między parametrem populacji a statystyką próby (róŝnicę tę wyraŝamy w % lub 25 ułamkach np. 3% lub 0,03).

26 Przykład 3 Jak wielka powinna być próba, aby frakcje z niej uzyskane mogły być uogólnione na populację z prawdopodobieństwem 0,95 nie popełniania błędu większego niŝ +/- 3%? Tak więc próba niezbędna dla takich badań winna liczyć teoretycznie 1066 osób, zaś w praktyce winna ona się mieścić w przedziale od 1000 do 1100 osób. 26

27 Tablica niezbędnych wielkości próby przy p=0,50 dla współczynnika ufności 0,95.. Wielkość półprzedziału ufności d= Wielkość próby n przy współczynniku ufności = 0,95 (t=1,96 1% % % % 600 5% 384 6% 260 7% 244 8% 196 9% % 96 27

28 Tablica niezbędnych wielkości próby przy p=0,50 dla współczynnika ufności 0,99.. Wielkość półprzedziału ufności d= Wielkość próby n przy współczynniku ufności = 0,99 (t=2,58) 1% % % % % 666 6% 430 7% 340 8% 205 9% %

29 RODZAJE PROBABILISTYCZNEGO DOBORU PRÓBY A1. prosty dobór losowy (simple random sampling) A2. dobór systematyczny (systematic random sampling) A3. dobór warstwowo-losowy (stratificated random sampling) A4. dobór grupowy/gronowy/wiązkowy (cluster sampling) A5. losowanie wielostopniowe (multistage sampling) 29

30 A1.Prosty dobór losowy Dobry do badań masowych postaw, opinii, cech indywidualnych pobierany przy niewielkiej wiedzy o rzeczywistości badanej. Jest to sytuacja najbardziej poprawna statystycznie ( tylko wtedy moŝna stosować bez zastrzeŝeń reguły wnioskowania statystycznego) moŝe być stosowany nawet wówczas gdy dysponujemy jedynie wiedzą o liczebności populacji stosujemy wówczas kiedy mamy przekonanie o jednorodności badanej populacji ujmuje jednostki niepowiązane z sobą, wyrwane ze społecznego kontekstu wyłania mniej reprezentatywne próby niŝ dobory zwarstwowane; dokładność pomiaru zawsze zaleŝna od przedziału ufności +/- 2 błędy standardowe. Próba losowana z ponumerowanego operatu przy uŝyciu tablic liczb losowych lub komputera 30

31 Tablice liczb losowych 31

32 Przykład Dla populacji 100 osób zarejestrowanych w urzędzie bezrobotnych próba ma wynosić 10 osób Numerujemy owe osoby na operacie losowym od 001 do 100 i następnie wybieramy osoby posługując się zredukowaną tablicą liczb losowych Potem wybieramy poszukiwane 10 osób według schematu: * * * 010* * * * 053* * 007(2. raz) * 32

33 A.2. Dobór systematyczny dobór jej polega na włączeniu do badań co k-tej jednostki. Interwał losowania (k) uzyskuje się z ilorazu N/n, gdzie N jest równe liczebności populacji generalnej a n odpowiada wielkości próby. nie jest tutaj konieczne kolejne ponumerowanie operatu pierwszy element wybierany z uŝyciem tablic liczb losowych! próba taka jest najbardziej adekwatna w sytuacji, gdy operat jest uporządkowany według kryteriów nieznanych badaczowi łatwiejsza od losowej prostej (z tablic korzysta się tylko raz) próba jest rozłoŝona równomiernie wzdłuŝ całej populacji, co moŝe poprawiać reprezentatywność o ile cecha wg której uporządkowana jest lista ma związek z badaniem MoŜliwość wystąpienia zniekształceń, gdy 1. uporządkowanie jednostek w operacie wykazuje pewien trend; 2. interwał losowania współgra z cyklicznością ułoŝenia operatu 33

34 A3.Dobór warstwowo-losowy Stosujemy wówczas gdy populacja badana jest heterogeniczna dzieli się na wyraźnie wyodrębnione podzbiory Podzbiory te wydziela się w taki sposób, by elementy naleŝące do jednej grupy były do siebie bardziej podobne niŝ elementy naleŝące do populacji jako całości Celem badań jest przeprowadzenie analizy porównawczej miedzy warstwami i wyjaśnienie zaobserwowanych róŝnic Gdy badana zbiorowość jest wyraźnie zróŝnicowana i gdy jednocześnie niewielka uprzednia wiedza o badanej zbiorowości nie pozwala przeprowadzić bardziej skomplikowanych zabiegów przygotowawczych, poza jej podziałem na warstwy śadna z interesujących badacza grup nie zostanie pominięta KaŜda z grup będzie reprezentowana w próbie w sposób reprezentatywny Reprezentatywność próby przy uzasadnionym merytorycznie podziale na warstwy - będzie większa niŝ w prostej próbie losowej Istnieje moŝliwość nadreprezentacji wybranych warstw losowanie warstwowe z nierównym prawdopodobieństwem. Pamiętać trzeba jednak na poziomie analizy o zwaŝeniu uzyskanych odpowiedzi. Dobór warstwowo-losowy stanowi najskuteczniejsze narzędzie zmniejszania błędu statystycznego. W szerszym stopniu moŝliwe są teŝ analizy porównawcze 34

35 A3.a. Próba warstwowo-losowa z alokacja optymalną Liczebności jednostek losowanych z poszczególnych warstw są proporcjonalne do wewnętrznego zróŝnicowania tychŝe warstw. Zalety: Zwiększa się reprezentatywność próby Zmniejsza się liczebność próby Pozwala na wyodrębnienie frakcji o znanym wewnętrznie zróŝnicowaniu Pozwala na przeprowadzenie uzasadnionych analiz porównawczych 35

36 A4. Dobór grupowy/ gronowy/wiązkowy Podział populacji na szereg grup i losowanie spośród tych grup. Nie losujemy jednostek badania, ale losujemy grupy takich jednostek Następnie badamy wszystkie jednostki w wybranych grupach (d. g. jednostopniowy) lub dalej losujemy subgrupy (d.g.wielostopniowy) Celem jest by osoby naleŝące do tej samej próby miały większe szanse znalezienia się razem w próbie niŝ osoby z innych grup 36

37 GŁÓWNE TRUDNOŚCI SPOTYKANE PRZY DOBORZE PRÓBY 1. Nieaktualne i niekompletne operaty 2. Imienna próba osób, adresowa próba osób, grupa gospodarstw - róŝnice 3. Dopuszczalne przyczyny niezrealizowania wywiadu 4. Kategorie osób wykluczonych z badań kwestionariuszowych 5. WaŜenie odpowiedzi 37

38 Próba imienna osób Znane są dane personalne konkretnych osób z próby, wskazane jednoznacznie. Nie moŝna na jej miejsce wybrać kogoś innego Jeśli wylosowana osoba nie mieszka pod wskazanym adresem ankieter na własną rękę podejmuje próbę ustalenia aktualnego adresu. JeŜeli badany mieszka w rejonie badań ankietera, wówczas przeprowadza z nim wywiad; jeśli mieszka w innym rejonie, ankieter informuje instytut badawczy o tym a ten zleca wykonanie badania innemu ankieterowi 38

39 2 fazy doboru próby: 1. losowanie adresów gospodarstw domowych (realizuje instytut bad.) Próba adresowa osób 2. wybór respondenta spośród członków danego gospodarstwa domowego wg ustalonej z góry procedury (realizuje ankieter, ale jego rola jest bierna) * Wylosowanej osoby nie moŝna zastąpić inną. Procedury doboru w 2. fazie Formularz składu gospodarstwa domowego: Ankieter wpisuje rozpoczynając od osoby najstarszej, nadając im odpowiednie numery porządkowe. Za pomocą tablicy liczb losowych lub tzw. tablic Kischa zamieszczonych w formularzu dokonuje wyboru osoby. Wymóg ułoŝenia osób w formularzu wg instrukcji! Reguła ustalenia płci i wieku osób, spośród których wylosowany będzie badany. Wybór wg reguły decyzji np. jeśli respondenta wybieramy spośród 2 osób, 2 K- starsza K, 1 M i 1K K; 2 M młodszy M. RóŜni ankieterzy otrzymują róŝne wytyczne Reguła wyboru osoby która ostatnio obchodziła urodziny 39

40 Próba gospodarstw Jednostkami losowania nie osoby ale gospodarstwa domowe Czynna rola ankietera w doborze osób do badania Dopuszczalna zastępowalość osób spełniających kryteria doboru przez osoby spełniające je w mniejszym stopniu! Dobór wg wytycznych, np.: * głowa gospodarstwa * osoba dokonująca zakupów dóbr codziennego uŝytku * róŝne bloki pytań dla róŝnych osób (kompetencja w danej kwestii) * dowolna osoba z gospodarstwa domowego 40

41 Metoda ustalonej ścieŝki (random route) SłuŜy odnalezieniu mieszkania/domu z którego zostanie dobrany respondent do badań Punkt wyjścia ankieter posiada konkretny adres ( adres startowy ), na podstawie którego szukać będzie innego adresu wg ustalonej z góry procedurym np. do adresu startowego (ul. Jaśminowa 7) doliczyć 2 kolejne adresy (Jaśminowa 8 i 9) i pod drugim ustalonym adresem dobrać respondenta zgodnie z wytycznymi zapisanymi kwestionariuszu rekrutacyjnym. KaŜdy ankieter stosując się do wyznaczonej procedury powinien dobrać badanego pod tym samym adresem docelowym. Ankieterowi nie wolno zmieniać zasad doboru w trakcie realizacji badania. 41

42 Ad 3.DOPUSZCZALNE PRZYCZYNY NIEZREALIZOWANIA WYWIADU Nieistniejący adres wylosowanej osoby/gospodarstwa Błędne dane personalne wylosowanej osoby Wylosowana osoba nie Ŝyje Wylosowana osoba nie naleŝy do badanej zbiorowości Niedostępność badanej osoby w terminie realizacji badania Wyczerpanie wymaganej liczby prób skontaktowania się z wylosowaną osobą Odmowa uczestnictwa w badaniu 42

43 AD.4. KATEGORIE OSÓB WYKLUCZONYCH Z BADAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH Osoby, których wykonywany zawód i prowadzona działalność kolidują z tematyką badań Osoby pracujące dla konkurencji Osoby które w ostatnim czasie uczestniczyły (z reguły 6 miesięcy) juŝ w innych badaniach 43