Wykład 2AB. Rodzaje diagnoz psychologicznych. Problem klasyfikacji. Kryteria wyróżniania rodzajów diagnoz psychologicznych

Transkrypt

1 Wykład 2AB Rodzaje diagnoz psychologicznych Problem klasyfikacji Kryteria wyróżniania rodzajów diagnoz psychologicznych a) Określenia rodzaju (typu, dziedziny) właściwości psychicznych będących przedmiotem diagnozy» diagnoza pamięci» diagnoza intelektu» diagnoza postaw» diagnoza osobowości, itd. b) Określenia rodzaju zjawisk (najczęściej patologicznych), które chcemy wykryć» diagnoza depresji» diagnoza lęku» diagnoza tendencji do kłamstwa, itd. c) Określenia dziedziny psychologii, w której stosuje się określony sposób diagnozy» diagnoza neuropsychologiczna» diagnoza w psychologii klinicznej dziecka, itd. d) Określenia ogólnego podejścia do sposobu diagnozowania (przykłady)» diagnoza psychometryczna» diagnoza kwestionariuszowa» diagnoza kliniczna» diagnoza dynamiczna, itd.

2 Typy diagnoz Diagnoza klasyfikacyjna albo typologiczna polega na przyporządkowaniu danych do jakiegoś typu czy klasy, pozwalając na wykorzystanie innych związanych z owym typem (klasą) danych. Klasa nie jest tu efektem generalizacji, ale indukcyjnego uogólniania - poszukiwania jakiego stanu typowego lub pojęcia, porządkującego zróżnicowane obserwacje Diagnoza genetyczna (kauzalna) koncentruje się na pochodzeniu aktualnego stanu, a diagnozowanie jest wykrywaniem i identyfikowaniem specyficznych czynników przyczynowych, ulokowanych w przeszłości Diagnoza funkcjonalna (celu) poszukuje sensu wyodrębnionych elementów ze względu na całość, z jakiej pochodzą i jakie funkcje w niej pełnią oraz ich zmian pod wpływem działania całości. Diagnoza fazy - koncentruje się albo na poszukiwaniu odchyleń od obrazu typowego dla danej fazy (stadium) rozwojowej albo na identyfikowaniu tej fazy, w jakiej jednostka się znajduje (deficyty rozwojowe =diagnoza negatywna, obszary rozwoju, w których jednostka jest zaawansowana = diagnoza pozytywna). Diagnoza rozwojowa - przedmiotem diagnozy (obok specyficznych cech jednostki) musi być także jej społeczne otoczenie, uczenie się na podstawie własnych zachowań oraz faza rozwoju, w jakiej jednostka się znajduje i charakterystyczne dla tej fazy interakcje społeczne. Poszukuje się informacji o stopniu zaangażowania jednostki w rozwiązywanie zadań rozwojowych (związanych z wiekiem i których podjęcia oczekuje jej społeczne otoczenie), o tym, jaka jest wiedza jednostki o sobie i świecie, czy wreszcie o tym, jakie są jej względnie stałe (niezależne od kontekstów sytuacyjnych) skłonności i preferencje. Zwraca się także uwagę na poszukiwanie czynników prewencji Diagnoza procesu - opis stopniowego rozwijania się np.choroby a także, progu dezintegracji, dynamiki patologii (jej historycznego porządku) oraz patologicznej integracji. Tu zwraca się uwagę nie tyle na historię etiologii, ale na osiąganie równowagi z udziałem czynników patologicznych, poszukiwanie mechanizmu (procesu) stabilizującego patologiczne przystosowanie, mimo sygnałów dysfunkcji i przy jednoczesnym braku np. samooskarżania się, poczucia winy czy braku szacunku do siebie. Np. w diagnostyce zachowania bardziej istotne od tego, co zachowanie wywołuje, jest to, co je podtrzymuje Diagnoza integracji - ocena stopnia unifikacji życia psychicznego i jednocześnie jego organizacyjnej złożoności. Diagnoza ta jest opisem hierarchicznych stopni integracji oraz stanu wewnętrznej zgodności jako efektu nieobecności konfliktów lub ich rozwiązania. Jest ona też próbą wyjaśnienia kompletności, kompetencji i efektywności działań jednostki przez wskazanie czynników podmiotowych je warunkujących. Tak jak poprzedni rodzaj diagnozy można nazwać diagnozą choroby, tak tę określić można jako diagnozę osobowości

3 Porównanie diagnozy różnicowej, funkcjonalnej i interakcyjnej DIAGNOZA NOZOLOGICZNA (klasyfikacyjna i różnicowa) symptom (objaw) syndrom (zespół objawów) jednostka nozologiczna (jednostka chorobowa): konkretny rodzaj choroby, np. grypa, zawał serca, nerwica lękowa, schizofrenia Wyodrębnienie jednostki nozologicznej jest efektem nagromadzenia wiedzy o: współwystępowaniu objawów (syndromy) możliwości pomylenia się w rozpoznaniu wskutek tego, że objaw może wchodzić w skład różnych syndromów (różnicowanie) typowych przebiegach, zmianach obrazu zaburzenia (rokowanie, prognoza) możliwościach leczenia (terapia) System diagnostyczny Tworzenie systemu diagnostycznego wiąże się z założeniem, że można wykryć dane zaburzenie i dokonać klasyfikacji zaburzeń na podstawie zespołu objawów i cech.

4 Zakłada się też, że: każdy zespół odzwierciedla odrębne zaburzenie każdy zespół (syndrom) może wymagać odrębnego leczenia Podręczniki diagnostyczne Klasyfkacja ICD International Classification of Diseases and Related Health Problems: Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych DSM Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: System Klasyfikacji I Kryteriów Diagnostycznych Zaburzeń Psychicznych Podręczniki diagnostyczne DSM DSM Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Kryteria Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych dla celów diagnostycznych i statystycznych Impulsem do tworzenia systemu klasyfikacji w USA była potrzeba gromadzenia danych statystycznych. Pierwszą tego typu oficjalną próbą był spis ludności z 1840 roku, gdzie podano częstość występowania jednej tylko kategorii zaburzeń psychicznych: idiotyzmu/szaleństwa.w spisie ludności z 1880 roku wyróżniono już siedem kategorii chorób psychicznych (mania, melancholia, monomania, pareza, otępienie, dipsomania, epilepsja). Od 1917 roku datuje się okres stałej współpracy Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z innymi narodowymi organizacjami w USA nad tworzeniem systemu klasyfikacji oraz nomenklatury psychiatrycznej (pierwotnie stosowanej do opisu pacjentów oddziałów zamkniętych z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi i neurologicznymi) Swój wkład w tworzenie nomenklatury i klasyfikacji miała także armia amerykańska, która po II Wojnie Światowej poszerzyła zakres nazewnictwa psychiatrycznego opisując fenomeny chorobowe u pacjentów ambulatoryjnych - weteranów walk na frontach tej wojny. W tym samym czasie w Europie ukazała się szósta edycja ICD wydana przez WHO, gdzie po raz pierwszy pojawił się rozdział o chorobach psychicznych w dużym stopniu czerpiący z nomenklatury stworzonej przez amerykańskie organizacje weteranów), W 1952 r. specjalna komórka APA stworzyła własny wariant ICD 6, który został opublikowany jako DSM I.Od czasów DSM I, losy tego systemu klasyfikacyjnego splatały się dość ściśle z jego europejskim odpowiednikiem - ICD, kolejne ich edycje pojawiały się bowiem w zbliżonym czasie i czerpały z tych samych źródeł ideologicznych. Następca DSM I - DSM II nie różnił się istotnie od swego poprzednika. Trzecia edycja DSM ukazała się niemal równolegle z ICD 9 w roku 1980 i była pod wieloma względami innowacyjna, tak wobec ICD, jak i swoich poprzednich wersji. DSM III był przeznaczony dla klinicystów i naukowców, a nie statystyków i był pierwszym systemem, który zawierał: jasne kryteria diagnostyczne chorób psychicznych, wieloosiowy system diagnozowania tych chorób, podejście opisowe unikające wnikania w teorie etiologiczne chorób psychicznych

5 zestaw półstrukturalizowanych narzędzi do prowadzenia wywiadu psychiatrycznego. W DSM-III wprowadzono radykalne zmiany, aby w procesie diagnozowania zmniejszyć element subiektywnej oceny. W ten sposób zreformowany system DSM szczegółowo określał, jakie obserwacje trzeba poczynić, żeby zastosować daną kategorię diagnostyczną. Zgodnie z zalecaną procedurą, zanim postawi się właściwą diagnozę, należy się upewnić, czy wystąpiła konkretna liczba oznak i symptomów ujętych na odpowiedniej liście (czy spełnione jest kryterium operacjonalizacji zaburzenia). Ponieważ DSM III okazał się mieć kilka niekonsekwencji w swej strukturze, zaś w paru miejscach kryteria diagnostyczne były niejasne, dokonano jego poprawki wydając w 1987 roku wersję DSM-III-R. Zarówno DSM III, jak i jego poprawiona wersja, był podstawą szeroko zakrojonych badań empirycznych nad rozpoznawaniem chorób psychicznych. Powstała duża baza danych na temat poszczególnych rozpoznań. Umożliwiło to rozpoczęcie prac nad ostatnią już wersją DSM - wersją czwartą, obecnie stosowaną. Prace nad DSM IV polegały na: szeroko zakrojonym przeglądzie wszystkich dostępnych publikacji na temat chorób psychicznych, rewizji niepublikowanych danych epidemiologicznych, klinicznych, terapeutycznych itp., jeśli wyniki przeglądu literatury były niekompletne lub sprzeczne, przeprowadzeniu serii 12 badań terenowych, które polegały na porównaniu rezultatów zastosowania kryteriów diagnostycznych DSM III, DSM-III-R, ICD 10 z wynikami stosowania nowych kryteriów zaproponowanych w DSM IV. Podręczniki diagnostyczne: DSM-IV DSM IV został opublikowany w 1994 roku. W 2000 roku ukazała się zaś jego, aktualizowana o najnowsze doniesienia, wersja (DSM-IV-TR). DSM IV zrywa z jednostronnością kulturową pokutującą w poprzednich wydaniach. Próbuje także pozbyć się dualizmu somatycznopsychicznego w podejściu do chorób psychicznych obecnego w starszych edycjach systemu. Ten system klasyfikacyjny oparty jest na zasadzie "wielowymiarowości" opisu zaburzeń i przez to sprawia wrażenie znacznie bardziej związanego z założeniami teoretycznymi niż IDC-10, a zarazem trudniejszego w codziennym stosowaniu. DSM-IV-TR i ICD-10 mają uzgodnione nazewnictwo a umiejętność diagnozowania w systemie DSM-TR jest pomocna w posługiwaniu się ICD-10. Klasyfikacja według DSM-IV Diagnosta korzysta z pięciu wymiarów, czyli osi. Służą one nie tylko klasyfikacji zaburzenia, ale także prognozie i planowaniu leczenia. Oś I - Zespoły kliniczne. Na tej osi koduje się rozpoznanie.

6 Oś II - Zaburzenia rozwojowe i zaburzenia osobowości. Wymienia się zaburzenia, których początek przypada na okres dzieciństwa i pokwitania. Rozpoznania mogą być umieszczane jednocześnie na osiach I i II. Rozpoznanie wymienione na osi I lub II, przesądzające o zgłoszeniu się do lekarza lub skierowaniu do szpitala, nazywa się rozpoznaniem głównym lub zasadniczym. Oś III - Odchylenia w stanie fizycznym i choroby. Na tej osi umieszcza się schorzenia somatyczne. Oś IV - Nasilenie stresu psychospołecznego. Stopień urazu psychicznego pacjenta wyznacza się według skali : brak stresu psychicznego otrzymuje wartość [1] najcięższy stres [6]. Dokonując oceny, należy uwzględnić okres ostatnich 12 miesięcy. Oś V - Ogólna ocena funkcjonowania. Uwzględnia się najwyższy poziom sprawności pacjenta, jak to przedstawia tabela. Ocenie podlega okres ostatnich 12 miesięcy. Po postawieniu rozpoznania należy dodatkowo wykonać następujące zadania: interpretacja psychodynamiczna - opis mechanizmów obronnych służących do przezwyciężania lęku, zwięzłe ujęcie czynników psychicznych i zdarzeń wyzwalających zaburzenia i podtrzymujących chorobę. rozpoznanie różnicowe - wyklucza się inne schorzenia psychiczne i somatyczne rokowanie - uwzględniając dane z wywiadu, aktualny stan psychiczny oraz analizę korzystnych i niekorzystnych czynników mających wpływ na rokowanie, można przewidzieć przebieg i ustąpienie choroby. plan leczenia - należy przedstawić rodzaj proponowanego leczenia. Powinno się też ocenić poziom gotowości chorego do współpracy, jego wiarygodność, krytycyzm, wgląd we własną chorobę i inteligencję, a także znaczenie tych czynników dla leczenia. Skala nasilenia stresu psychospołecznego dla dorosłych

7 Podręczniki diagnostyczne ICD Korzenie ICD sięgają 1855 roku, kiedy w Paryżu na II Międzynarodowym Kongresie Statystyki podjęto próbę klasyfikacji przyczyn zgonów. Pierwsza edycja z 1893 roku nosiła nazwę List of Causes of Death. Następne pięć wersji ICD było zatem raczej opisem powodów zgonów niż rzeczywistym systemem klasyfikacji chorób psychicznych. Dopiero szósta edycja ICD podjęła próbę klasyfikowania chorób; tworzono ją równolegle z DSM i opublikowano (pod egidą WHO) po II Wojnie Światowej. Zawierała terminologię opracowaną w USA przez organizacje weteranów i opisywała 10 kategorii psychoz, 9 psychoneuroz i 7 kategorii zaburzeń charakteru, zachowania i inteligencji. Zarówno ICD 6, jak i jej następczyni - ICD 7 nie zyskały sobie wielu zwolenników, co zmusiło w latach sześćdziesiątych WHO do dokonania zwartego przeglądu całego systemu diagnostycznego i klasyfikacyjnego. W efekcie pojawiła się ICD 8. W skład ICD 8 wszedł także słownik opisujący każdą z kategorii zaburzeń psychicznych występujących w tej edycji systemu zaś jako rezultat międzynarodowej współpracy powstała sieć osób i ośrodków kontynuujących pracę nad poprawą systemu klasyfikacyjnego. Zaowocowało to w 1975 roku dziewiątą edycją klasyfikacji, która został wdrożona do użytku w 1978 roku. Nie była jednak tak przełomowa i innowacyjna jak wydany dwa lata później DSM III. Po roku 1978 prace trwały dalej, m.in. nad konstrukcją narzędzi diagnostycznych i epidemiologicznych, które to narzędzia zostały włączone do systemu ICD jako wspomagające diagnostykę i klasyfikację chorób (kwestionariusz, arkusz oceny, itp.). Badania terenowe prowadzone od 1987 r. w 40 różnych krajach okazały się być największym w historii psychiatrii wysiłkiem w kierunku stworzenia w 1990 roku rzetelnego sytemu diagnostycznego i klasyfikacyjnego - ICD 10, który obowiązuje od 1992 roku, zaś w Polsce jest stosowany od 1997 roku.

8 ICD-10 odwołuje się do podejścia fenomenologicznego - ogranicza się do opisu rozmaitych zaburzeń, przy zawieszeniu sądu o istnieniu odrębnych jednostek chorobowych. Cechy: definicja zaburzenia psychicznego jest taka sama jak w DSM i podobnie jak tam, odnoszona jest do indywidualnej osoby kompromisowe ujęcie klas diagnostycznych (efekt międzynarodowej, wielokulturowej współpracy; słownik zespołów uwarunkowanych kulturowo oraz leksykon tych terminów) wiele wersji specjalistycznych - zależnie od docelowego odbiorcy, położenie nacisku na opisowość systemu, udostępnienie jasnych i precyzyjnych kryteriów diagnostycznych, unikanie terminów dwuznacznych lub nieudokumentowanych, zoperacjonalizowanie kryteriów diagnostycznych możliwe jest (choć niekonieczne), podobnie jak w DSM, podejście wieloosiowe do procesu diagnostycznego: Oś I. Rozpoznania kliniczne (wymienić należy wszystkie diagnozy, także somatyczne), Oś II. Niesprawności (w zakresie dbania o siebie, aktywności zawodowej, rodziny i domu, kontekstu społecznego), Oś III. Czynniki kontekstowe. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych za Psychologia zaburzeń Carson, Butcher, Mineka GWP, T. II tekst prof. Jacka Wciórki nt. klasyfikacji zaburzeń psychicznych

9

10 Negatywne skutki diagnozy nozologicznej reifikacja obiektu diagnozy: dostrzeganie choroby, a nie osoby; przedmiotowe traktowanie pacjenta zerojedynkowe myślenie o pacjencie: gdy wiadomo co mu jest, pacjent jest uważany za chorego; gdy nie wiadomo za zdrowego etykietowanie: pozorne wyjaśnienie poprzez nazwanie, zastępuje (utrudnia) zrozumienie osoby i jej problemów (też: naznaczanie) samosprawdzająca się prognoza: rozpoznanie zaburzenia dostarcza instrukcji, jak rozumieć zachowanie pacjenta i czego oczekiwać w przyszłości. Stygmatyzacja Diagnoza funkcjonalna Szukanie odpowiedzi na pytanie, jak człowiek funkcjonuje lub będzie funkcjonować w określonej sytuacji (w jakiejś roli społecznej, w jakimś rodzaju zadań) i z czego to wynika (jakie znaczenie mają czynniki psychologiczne). Etapy diagnozy funkcjonalnej

11 1. Analiza dotychczasowych cech zachowania jednostki oraz zachowania w sytuacji badania (opis funkcjonowania, zwłaszcza pod względem występujących w nim niesprawności, niedomagań, trudności ) 2. Poszukiwanie przyczyn niesprawności, zwłaszcza tych, które leżą w sferze procesów psychicznych 3. Odkrycie właściwości pozytywnych, które można wykorzystać w procesie zmian Diagnoza interakcyjna [Proces] uzgadniania definicji problemu pacjenta i sposobów jego rozwiązania między psychologiem i osobą badaną lub jej najbliższym otoczeniem społecznym [Diagnoza dokonywana] przy współudziale pacjenta, ale z uwzględnieniem realnych warunków sytuacji oraz interesów instytucji Etapy diagnozy interakcyjnej 1. Określenie własnego problemu przez pacjenta Pacjent często pozostaje pod wpływem opinii otoczenia społecznego na temat tego, co mu dolega. Tę opinię nazywa się protodiagnozą. Można także użyć tu pojęć: etykietowanie, stygmatyzacja naznaczenie (np.: niedorozwinięty leń, agresywny, alkoholik itd.) 2. Badanie psychologiczne Często główny problem pacjenta psycholog zaczyna spostrzegać inaczej, niż określił go sam pacjent 3. Negocjowanie diagnozy Psycholog w kontakcie z pacjentem lub osobami z jego otoczenia stara się tak sformułować problem pacjenta, aby jego określenie było dla nich do przyjęcia. Cel negocjowania diagnozy uzgodnienie diagnozy może zapoczątkować u pacjenta bardziej aktywny stosunek do problemu (lepsze rozumienie go, nastawienie na zmianę) proces uzgadniania diagnozy podkreśla bardziej partnerskie podejście psychologa do pacjenta i jego rodziny (rola konsultanta, doradcy), podmiotowe traktowanie jest realizacją ideałów etycznych udział pacjenta i jego rodziny w procesie diagnozy zwiększa szanse na ich współdziałanie w procesie zmian

12 Wykorzystanie komputerów Wykorzystywanie komputerów w Diagnozowaniu tworzenie bodźców testowych (w tym: losowość) tworzenie testów (np. analiza czynnikowa) obliczanie wyników (na podstawie ręcznie wprowadzonych, przesłanych elektronicznie lub skanowanych danych) przechowywanie danych i ich organizacja tworzenie norm kroczących prowadzenie badania testowego (prezentacji zadań i pomiar) interpretacja (w ograniczonym zakresie) Prowadzenie badania testowego Zalety: rzeczywista i pełna standaryzacja badania dokładność zapisu wszystkich parametrów zachowań testowych (w tym: czasu) sterowanie przebiegiem na podstawie wyników osoby badanej (adaptacyjne testowanie; CAT) Wady: różnice wersji papier-ołówek (w tym: klawiatura) wprowadzenie błędu systematycznego (GIGO) Spór kliniczny vs statystyczny Paul E. Meehl pierwszy zwrócił uwagę na niezgodność między faktycznym procesem myślowym klinicysty a przewidywaniem statystycznym i opisał w 1954 dwa sposoby dokonywania predykcji: jeden na podstawie obliczania prawdopodobieństwa przynależności do grupy odniesienia (znany jako sposób formalny, statystyczny, mechaniczny, algorytmiczny czy też aktuarialny), oraz drugi, który można by nazwać dedukcyjnym (nieformalnym, subjektywnym, impresyjnym czy klinicznym; oryginalny termin Meehla: structural-dynamic hypothesis). Dokonał on też czegoś więcej: opisał dwa różne systemy wartości, dwa odmienne kierunki kształcenia psychologów oraz różne style bycia psychologiem i dlatego jego praca wywarła i wywiera wielki wpływ na psychologię światową.

13 Ocena kliniczna vs statystyczna Co jest lepsze - ocena statystyczna czy kliniczna? Ocena kliniczna = podejmowanie decyzji na podstawie przetwarzania informacji w głowie i ew. dyskusji z innymi; klinicyści robią to w różny sposób, a natura tego procesu wymyka się próbom precyzyjnego opisu. Ocena statystyczna = podejmowanie decyzji bez wykorzystywania oceniania przez człowieka, przy wykorzystaniu empirycznie ustalonych związków między danymi a przedmiotem zainteresowania Porównanie założenia Meehl przyjął, że warunki porównywania metod klinicznych i statystycznych są następujące: 1. obie metody wykorzystują te same dane (co później osłabiono, choć bez zmiany w rezultatach) 2. analizy powinny być sprawdzane krzyżowo (crossvalidation), aby uniknąć wariacji specyficznej dla danego zbioru danych 3. przewidywania powinny dotyczyć powodzenia (w pracy, terapii, itp.), recedywy, generalnej diagnozy (nerwica, psychoza, itp.) Porównanie - wyniki badań Metaanalizy wielu badań (w sumie ok. 150), wykonane przez Paula Meehla i in., a ostatnio przez Williama Grove a i in. wykazały, że w około 40% porównań obie metody okazały się równie trafne, jednak w pozostałych 60% przypadków predykcja mechaniczna była bardziej trafna, niż predykcja kliniczna.

14 Porównanie - inne wyniki badań W pewnym badaniu sprawdzano trafność prognoz psychiatrów, dotyczących ponownych przyjęć pacjentów do szpitala. Porównano trafność owych prognoz z trafnością prognoz opartych na wadze (!) teczek zawierających dokumentację pacjentów. Dlaczego? Waga teczki była po prostu pewnym "grubym" wskaźnikiem tego, jak często pacjent poprzednio był już hospitalizowany (im częściej, tym jego teczka stawała się grubsza i cięższa). Okazało się, że psychiatrzy nie przewidywali lepiej od wagi teczek pacjentów (współczynnik korelacji ponownych przyjęć z wagą teczek wynosił 0,62, a z predykcją psychiatrów 0,61). W innym badaniu sprawdzano trafność diagnoz dotyczących zaburzeń neurotycznych i psychotycznych na podstawie kwestionariusza MMPI. Kiedy porównano trafność diagnoz doświadczonych psychologów klinicznych oraz ich sekretarek, okazało się, że diagnozy ekspertów nie były wcale lepsze od diagnoz stawianych przez ich sekretarki! Gdy nie dysponujemy odpowiednim materiałem statystycznym i nie możemy określić wag danych predykcyjnych (wyjaśniających), możemy oprzeć się na intuicjach ekspertów. Na podstawie tych przewidywań czy klasyfikacji, za pomocą procedury statystycznej (analizy regresji), buduje się wagi dla różnych wskaźników. Stała się rzecz zadziwiająca, żeby nie powiedzieć tajemnicza: wzór wykorzystujący wagi "wydobyte" od ekspertów (z ich wcześniejszych diagnoz) okazał się przewidywać lepiej niż sami eksperci, na zachowaniu których został zbudowany! Wygląda na to, że pożytecznie jest "przefiltrować" zachowanie ekspertów za pomocą odpowiednich procedur statystycznych (na przykład analizy regresji), które odrzucają przypadkowe zniekształcające czynniki wpływające na pojedyncze zachowanie, a zatrzymują podstawowe tendencje. Czy właściwy obszar porównań? Dla celów praktycznych (np. Czy udzielić przestępcy przepustki?) psychologowie przewidują i w tych celach diagnoza aktuarialna jest lepsza Klinicysta chce jednak przede wszystkim zrozumieć swoich klientów i tu metoda kliniczna nie da się tu zastąpić przez aktuarialną. Istota zadania klinicysty Robert Holt, główny orędownik metody klinicznej uważa, że zadaniem klinicysty jest analiza znaczeń, której nie da się wykonać samymi tylko metodami ilościowymi. Aby zrozumieć indywidualny system znaczeń i wartości osoby, trzeba odwołać się do jakościowych metod klinicznych. Pewne kategorie predyktorów są zbyt rzadkie, by mogły być brane pod uwagę w jakichkolwiek wzorach. Jednak gdy klinicysta spotyka się z nimi, potrafi wyciągnąć z nich trafne wnioski - natychmiast potrafi zrozumieć znaczenie tych danych (np. zdarzeń) dla subiektywnej i obiektywnej rzeczywistości tych osób.

15 Komputerowa interpretacja rodzaje interpretacji aktuarialna (statystyczna) oparta na szacowaniu prawdopodobieństwa oparta na regułach (systemy ekspertalne; bazy wiedzy) predykcje statystyczne potencjalne problemy brak kwalifikacji użytkowników bezkrytyczne podejście sztampowość opisów Interpretacja aktuarialna Aktuarialny: od łac. actu [{amac}] ri-us, aktuariusz - analityk ksiąg, rachmistrz ubezpieczeniowy; zadaniem aktuariusza jest głównie ocena ryzyka w celu prawidłowego skalkulowania składki ubezpieczeniowej. Dane wykorzystywane w ocenie aktuarialnej mają charakter ilościowy i jakościowy, a przetwarzane są metodami statystycznymi. Postępowanie aktuarialne jest rozwinięciem metody case study. Istotą postępowania aktuarialnego jest tworzenie homogenicznych grup ze względu na zmienne predykcyjne (testowe; wyjaśniające), a następnie poszukiwanie współwystępujących z nimi zmiennych kryterialnych (wyjaśnianych). Do takiej grupy wchodzą osoby, które są podobne do siebie bardziej, niż do osób spoza tej grupy. Inaczej mówiąc - osoba spoza tej grupy jest mniej podobna do każdego z jej członków, niż wynosi najniższy współczynnik podobieństwa wewnątrz grupy taksonomicznej Podejście kliniczne vs statystyczne Interpretacja statystyczna Równanie regresji wielokrotnej i jego warianty są podstawowymi modelami statystycznego kombinowania ilościowych zmiennych predykcyjnych dla przewidywania wartości ilościowych

16 zmiennych kryterialnych. Wówczas, gdy mamy do czynienia z danymi kryterialnymi o charakterze jakościowym i/lub gdy predykcyjne też mają taki charakter, to przewidywania (dotyczące zmiennych kryterialnych powiązanych z danym rodzajem zmiennych predykcyjnych) możemy dokonać na podstawie wielodzielczych tabel liczebności. Predykcje statystyczne - przewidywania oparte na statystycznej zależności (grupowemogą nie sprawdzać się w przypadku konkretnej jednostki Raport komputerowy arkusz wyników raport opisowy zawiera ogólne informacje na temat skal oraz interpretacji ich wyników (przedziałów) raport interpretacyjny złożona analiza wyników testowych, obejmująca interakcję skal oraz analizę profilową raport podsumowujący zbiera informacje z różnych źródeł raport zintegrowany analogicznie jak podsumowujący, ale uwzględniający interakcję zmiennych oraz analizę wzorców Systemy korporacyjne Automatyczny system testująco-interpretujący nie potrzebuje psychologa i jest wykorzystywany przez przypadkowe, nie przeszkolone osoby, a korporacji nie interesuje, skąd biorą się wyniki (interpretacje) Wszelkie interpretacje patologiczne (nawet o statusie ostrzeżeń) są nadinterpretowane i mogą np. być powodem zwolnienia z pracy Autor-psycholog powinien czuć się odpowiedzialny (FAQ, aktualizacje) Na czym polega przewaga klinicysty? Wnioskowanie oparte na teorii Predykcja dedukcyjna (kliniczna) tym różni się od statystycznej, że odwołuje się do teorii danej właściwości psychologicznej i wnioski (opis czy prognozę) wyprowadza na drodze teoretycznej. Wynik testowy jest podstawą sformułowania hipotezy o pewnym stanie wewnętrznym jednostki. Inaczej niż w przypadku podejścia aktuarialnego, przedmiotem naszego zainteresowania nie są inne skutki powiązane z danym wynikiem lecz - przyjmując, że i on jest też skutkiem - interesujemy się prawidłowością, będącą (ewentualną) przyczyną tych wszystkich skutków.

17 Od czego zależy ta umiejętność? Zdolność do wykorzystywania rzadkich zdarzeń (danych) klinicysta potrafi uwzględniać fakt, że nie każdy przypadek mieści się w statystycznym trendzie można to wykorzystać w modelu aktuarialnym Od czego zależy ta umiejętność? Czemu ta umiejętność jest jednocześnie zagrożeniem dla diagnoz? Umiejętność wykrywania złożonych układów danych ludzie są ciągle mistrzami rozpoznawania złożonych konfiguracji danych (np. komunikatów pozawerbalnych) Od czego zależy ta umiejętność? Zdolność do analizy użyteczności danych w czasie rzeczywistym ze względów moralnych, prawnych czy ekonomicznych ludzie myślą inaczej niż systemy W czym przeważa system aktuarialny Odporność na: zmęczenie, błędy pamięci, chwilowe niedyspozycje (kaca), fluktuacje uwagi, wrogość, uprzedzenia, niewiedzę, fałszywe skojarzenia, stronniczość. Stałość stosowania reguł zmiennym przypisuje się zawsze tę samą wagę, wyłącznie ze względu na ustalone empirycznie związki zmienne nieistotne zawsze mają wagę równą zero Pełna jawność stosowanych reguł i wyjściowych prawdopodobieństw (base-rates) klinicyści rzadko zdają sobie sprawę ze stosowanych reguł i mają niedoskonałą pamięć systemy bazują na dużej liczbie przypadków, wykraczającej poza indywidualne doświadczenie Testowanie interaktywne Testowanie adaptacyjne (Adaptive Testing) - odmiana testowania, w której porządek przedstawiania zadań (lub złożoność zadań) zależą od odpowiedzi na wcześniejsze zadania. W obecnym czasie testowanie adaptacyjne realizuje się głównie w postaci licznych algorytmów testowania komputerowego. Adaptacyjne testowanie komputerowe (Adaptive Komputer Testing) - komputerowy test adaptacyjny (CAT), przedstawiający sobą taką odmianę testu, przy której komputer przelicza ocenę osoby badanej po każdej odpowiedzi na pytanie, a zatem ta ocena wykorzystana jest przy wyborze kolejnego pytania.

18 Model Rascha Prawdopodobieństwo diagnostycznej (poprawnej) odpowiedzi zależy od poziomu badanej sprawności oraz poziomu trudności pytania zgodnie ze wzorem:

19 Algorytm generowania pytań Algorytm generowania pytań dla testu interaktywnego jest znacznie bardziej skomplikowany niż dla tzw. Testu biernego, ponieważ musi wziąć pod uwagę zarówno dopasowanie poziomu trudności pytań dla poszczególnych osób badanych, jak również dokładnie określić poziom badanej właściwości. Ze względu na dopasowanie poziomu trudności dla indywidualnej osoby

20 badanej wyróżnia się trzy różne procedury testowania adaptacyjnego: dwuwarstwowego, piramidalnego oraz warstwowego. Dwie ostatnie zasługują na szczególną uwagę. Procedura piramidalnego testowania adaptacyjnego składa się z następujących kroków: rozpoczęcie procedury testowania od pytania o średnim poziomie trudności jeżeli odpowiedź jest prawidłowa, to osoba badana rozwiązuje kolejne zadanie z zadań coraz trudniejszych; jeżeli udziela ona odpowiedzi nieprawidłowej, jako kolejne rozwiązuje on zadanie z serii zadań coraz łatwiejszych zakończenie procedury testowania następuje po minięciu czasu badania, ustaleniu przesłanek niezbędnych dla podjęcia decyzji lub osiągnięciu zakładanej dokładności pomiaru. Procedura warstwowego testowania adaptacyjnego realizowana jest na podstawie następującego algorytmu: o uporządkowanie zadań w m warstwach uporządkowanych pod względem poziomu trudności zadań o zaprezentowanie osobie badanej pierwszego zadania z warstwy m (zawierającej zadania o średnim stopniu trudności) o jeżeli na pierwsze zadanie warstwy m osoba badana odpowie prawidłowo, jako następne prezentowane jest zadanie z warstwy m+1 (jest to następna warstwa zawierająca zadania o wyższym stopniu trudności); jeżeli na pierwsze zadanie warstwy m osoba badana udzieli błędnej odpowiedzi, to jako następne prezentowane jest zadanie z warstwy m-1 o zakończenie procedury następuje po rozwiązaniu zadania z ostatniej warstwy. CAT i A. Binet

21 Dane psychologiczne i ich przetwarzanie Obserwacja - pomiar nieinwazyjny

22 Pomiar nieinwazyjny, znany także pod nazwą pomiaru niereaktywnego to taka metoda zbierania informacji, która wykorzystuje już istniejące i powstałe bez udziału badacza dane. Oznacza to, że dane te powstały albo nie w tych celach, które stawia sobie badacz (np. obserwacja reakcji fizjologicznych podczas badania testem inteligencji) albo które powstały pod nieobecność badacza i bez związku z badaniem (np. pamiętnik z dzieciństwa). Wyróżnia się dwie klasy takich znaków fizycznych: pomiary erozji i pomiary przyrostu. Pomiary erozji dotyczą znaków zostawianych po użyciu jakiegoś obiektu, głównie zużycia. Pomiary przyrostu obejmują znaki pozostawiane przez ludzi w trakcie ich działań, dodające coś do istniejącego stanu rzeczy. Badanie psychomotoryki Badanie tremoru Tremor - drgania mimowolne przy ruchach precyzyjnych

23 Procesy uruchamiane podczas badania badanie procesów poznawczych Testy neuropsychologiczne Badanie poznawczych, sensomotorycznych i percepcyjnych konsekwencji uszkodzeń mózgu Wzrokowo-motoryczny Test Gestalt Lauretty Bender (1938)

24 1+8 figur na oddzielnych kartach 3 x5 (rewizja - 15), bez ograniczeń czasu, cały czas widoczne liczy się czas wynik jakościowy testu (większe znaczenie w przypadku dzieci Bender- Kopitz dla dzieci od 4 r.życia) pierwsza figura A sprawdzamy czy pacjent zrozumiał instrukcję ściśle określona kolejność figur; następne figury 1-8 podlegają ocenie jakościowej i ilościowej (punkty za niezgodność z kryterium=wzorem) Wzrokowo-motoryczny Test Gestalt Laureytty Bender