Są one bardziej niż duże firmy narażone na wahania

Transkrypt

1 MŚP w pułapce luki ubezpieczeniowej W Polsce aktywnie działa ok 1,9 mln przedsiębiorstw sektora MŚP, z czego 95,8 proc. stanowią mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników. Firmy sektora MŚP zapewniają 70 proc. miejsc pracy w Polsce i tworzą prawie 50 proc. PKB. Przedsiębiorstwa mikro, małe i średnie działają w zmiennym otoczeniu i wzrastającej konkurencji, a ich funkcjonowaniu towarzyszy niepewność. Ewa Wierzbicka Są one bardziej niż duże firmy narażone na wahania koniunktury gospodarczej i często rozpoczęty biznes kończy się niepowodzeniem, przez zawieszenie działalności, likwidację lub upadłość. Bez względu na to czy celem przedsiębiorstw MŚP jest przetrwanie i zapewnienie ciągłości funkcjonowania, czy wzrost i poprawa innowacyjności, powinny one zarządzać ryzykiem. Zarządzanie ryzykiem Ryzyko działalności gospodarczej przejawia się w zmienności rezultatów w stosunku do przewidywanych zdarzeń czy oczekiwań, co wynika z niemożliwości przewidzenia skutków określonych zdarzeń zarówno koniunkturalnych, jak i losowych. Wystąpienie zdarzenia losowego jako realizacja ryzyka powoduje nieoczekiwane, ale konkretne straty finansowe i niefinansowe. Zawarcie umowy ubezpieczenia umożliwia transfer ryzyka na ubezpieczyciela, bo ochrona ubezpieczeniowa polega na przejęciu przez zakład ubezpieczeń odpowiedzialności za powstałe szkody, które są objęte ubezpieczeniem. Ryzyko jest stałym elementem działalności gospodarczej i dotyczy różnych obszarów przedsiębiorstwa, zarówno majątku, w tym wartości rzeczowych, finansowych, niematerialnych i prawnych, jak i zasobów kadrowych, a także odpowiedzialności cywilnej za decyzje kierownictwa, w tym błędy w zarządzaniu lub za błędy personelu itp. Przedsiębiorstwo może dążyć do unikania ryzyka, może także ponosić koszty w ramach akceptowanego poziomu ryzyka, jak również wykorzystać ryzyko do spekulacji. Samoubezpieczenie, retencja ryzyka i kontrolowanie ryzyka przez prewencję oraz tworzenie rezerw na pokrycie kosztów kompensacji strat w sytuacji materializacji skutków ryzyka, wymagają odpowiednich środków na sfinansowanie. W przypadku przedsiębiorstw sektora MŚP utrzymywanie rezerw finansowych na likwidację skutków ryzyka, zwłaszcza dużego, jest prawie niemożliwe. Przedsiębiorstwo mikro, małe lub średnie powinno więc transferować ryzyko lub jego część na wyspecjalizowany podmiot, jakim jest ubezpieczyciel. Jednak w Polsce za mało przedsiębiorstw korzysta z ubezpieczeń. Jeżeli nie ubezpiecza się 100 przedsiębiorców to ich problem i ich ryzyko, ale jeśli nie ubezpiecza się kilkaset tysięcy przedsiębiorstw to już jest problem makrosystemowy całej gospodarki. Materializacja ryzyka ma zazwyczaj charakter losowy, występuje niezależnie od woli i działań ubezpieczonego, a polisa ubezpieczeniowa chroni przecież przed skutkami nieoczeki- Kurier Finansowy 1(35)/

2 wanej straty. Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie ma charakter zróżnicowany, uzależniony od: prowadzonej działalności, branży, wielkości przedsiębiorstwa. Podstawą działań zmierzających do zarządzania ryzykiem jest jego: diagnozowanie, identyfikowanie i klasyfikacja rodzajów, ocena (duże czy małe, bliskie czy dalekie), a także monitorowanie. Problemem wśród przedsiębiorstw sektora MŚP jest nieuświadamianie części ryzyka przez przedsiębiorców, a jeśli zarządza się ryzykiem, to najczęściej stosowanymi metodami identyfikacji i jego oceny w Polsce jest doświadczenie i intuicja właścicieli lub zarządzających firmą, co zwłaszcza w coraz bardziej turbulentnym otoczeniu jest coraz mniej skuteczne. Im mniejsza firma, tym większe jej ryzyko Jedną z podstawowych cech mikro, małych i średnich przedsiębiorstw jest duża wrażliwość na zmiany koniunktury gospodarczej i zachowania większych firm, zwłaszcza tych będących ich odbiorcami (towarów i usług). Szczególnie ostro Dr Ewa Wierzbicka Adiunkt w Instytucie Finansów Korporacji i Inwestycji SGH, kierownik Studiów Podyplomowych Akademia Ubezpieczeń ubezpieczenia gospodarcze dla przedsiębiorstw, sędzia Sądu Polubownego przy Rzeczniku Ubezpieczonych. ujawniło się to ostatnio w latach , kiedy pogorszyły się wyniki ekonomiczne wielu przedsiębiorstw, bo wyższa była dynamika kosztów niż przychodów, co wpłynęło na obniżenie płynności gotówkowej części firm i zmniejszyło ich skłonność do inwestowania. Ponadto wiele firm, szczególnie budowlanych, transporto- Fot. Archiwum prywatne Fot Kurier Finansowy 1(35)/2014

3 Wykres 1. Bariery prowadzenia działalności gospodarczej według wyników ankiety Grupy Idea Banku z 2013 r. Wysokie pozapłacowe koszty zatrudnienia pracowników Biurokracja Konieczność zapłaty składek ZUS nawet w sytuacji, gdy firma nie generuje przychodu Nieprecyzyjne i skomplikowane przepisy podatkowe Brak możliwości odliczenia całego VAT przy zakupie samochodu osobowego i brak możliwości odliczenia VAT-u przy zakupie paliwa Problemy ze znalezieniem kompetentnych i uczciwych pracowników Problem z dostępem do finansowania dla rozpoczynających działalność gospodarczą Uciążliwe kontrole Skomplikowana procedura ściągania należności od dłużników Szeroki zakres wydatków, które nie mogą być rozliczane w kosztach podatkowych firmy Nieelastyczne prawo pracy Ograniczenia w ulgach podatkowych dla przedsiębiorców na podatku liniowym, ryczałcie i karcie podatkowe Skomplikowana procedura uzyskiwania zezwoleń i licencji Zbyt wysokie koszty prowadzenia biznesu z powodu niedostosowanego do rzeczywistości prawa branżowego Zbyt wysokie podatki 56,08% 19,85% 19,69% 18,15% 17,23% 16,85% 16,38% 15,54% 9,92% 6,08% 5,77% 47,23% 43,77% 43,54% 36,38% Źródło: Mikroprzedsiębiorcy mają się gorzej, wysokie-podatki-i-biurokracja-glownymi-bolaczkami-mikrofirm, artykuly,166597,1,1.html, dostęp Badanie zostało przeprowadzone na próbie 1300 przedsiębiorców, którzy w dniach 6 8 listopada 2013 r. odwiedzili placówki Idea Banku i Tax Care. TABELA 1. Odsetek przedsiębiorstw sektora MŚP korzystających z usług ubezpieczeniowych wych i usługowych m.in. w wyniku trudności z uzyskaniem należnych im płatności zaczęło bankrutować bądź zawieszać swoją działalność. Niestety bardzo wielu przedsiębiorców sektora MŚP nie wykorzystuje możliwości transferu ryzyka poprzez ubezpieczenia oraz gwarancje ubezpieczeniowe i bankowe. Prowadzi to do utrzymywania się tzw. luki ubezpieczeniowej sektora MŚP, co w sytuacji równoległego występowania innych barier prowadzenia działalności gospodarczej stwarza nazbyt wiele egzystencjalnych zagrożeń dla tego sektora. Wpływ wspomnianych negatywnych uwarunkowań i barier potwierdzają wyniki badań ankietowych grupy Idea Banku przeprowadzonych w listopadzie 2013 r. na próbie 1300 przedsiębiorców. Aż 42 proc. mikroprzedsiębiorców (którzy prowadzą działalność co najmniej dwa lata) uważa, że w ostatnich dwóch latach warunki do prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce pogorszyły się. Co trzeci sądzi, że biznes prowadzi się tak samo, a co czwarty, że jest łatwiej takie wnioski płyną z badania przeprowadzonego przez Idea Bank i Tax Care. Dla przedsiębiorców najbardziej uciążliwe są wysokie podatki i rosnące koszty pracy oraz biurokracja, które dodatkowo potęgują ryzyko działalności gospodarczej. Ministerstwo Gospodarki również prowadzi cykliczne badania ankietowe przedsiębiorstw z sektora MŚP. Ostatnie badania z 2012 r. wykazały, że najważniejszą barierą dla przedsiębiorców w prowadzeniu działalności gospodarczej jest wysokość podatków i opłat przewidzianych prawem, na co w drugiej połowie 2012 r. wskazało 40 proc. ankieto- Lata Firmy mikro (do 9 zatrudnionych) 70,0 70,6 72,3 64,5 70,9 Firmy małe (od 10 do 49 zatrudnionych) 82,0 83,9 87,2 87,3 87,9 Firmy średnie ( od 50 do 249 zatrudnionych) 91,0 96,0 96,0 92,7 97,3 Ogółem MŚP 70,0 73,0 74,4 65,6 71,9 Źródło: Finanse MŚP Qualifact Market Research and Analysis i 2011, dane za lata 2007 D. Gajda, T. Jurkiewicz Ubezpieczenia w sektorze MŚP w latach , Wiadomości Ubezpieczeniowe 2010, nr 2, s. 24. Kurier Finansowy 1(35)/

4 wanych przedsiębiorców 1. Odsetek ten był wyraźnie wyższy niż w pierwszej połowie 2012 r. Wyniki ankiet wskazują, że bariera ta jest szczególnie uciążliwa dla mikroprzedsiębiorców. Nie przeszkodziło to rządowi zwiększyć w 2014 r. obciążenia przedsiębiorców z tytułu składek obowiązkowych na ZUS i ubezpieczenia zdrowotne. Właściciele firm małych oraz średnich często wskazywali również na inne bariery, takie jak: małe obroty, długi czas oczekiwania na zapłatę od kontrahenta czy też konkurencję. Natomiast udział wskazań na barierę popytu oraz małe obroty wyniósł 22 proc. i był mniejszy niż w poprzednim badaniu. Słabość podmiotów MŚP zwiększa negatywne konsekwencje luki ubezpieczeniowej Do słabych stron nazbyt wielu podmiotów MŚP należą m.in. zachowawcza struktura finansowania majątku i działalności, co wpływa negatywnie na skłonność do inwestycji, malejący poziom depozytów w bankach, brak wiedzy na temat możliwości współpracy z instytucjami działającymi na rynku finansowym, brak zainteresowania produktami i usługami finansowymi, koncentracja na działalności operacyjnej, brak myślenia strategicznego, które jest kluczowe, szczególnie w okresie osłabienia gospodarczego i silnych turbulencji rynkowych. W okresie spowolnienia gospodarczego lat MŚP, tnąc koszty, ograniczały budżety ubezpieczeniowe i rezygnowały z części polis, nawet tych podstawowych, jak od ognia i innych żywiołów, czy ubezpieczenia mienia od kradzieży i rabunku (tylko nieco połowa mikrofirm deklaruje posiadanie polisy od ognia i innych żywiołów). Jednocześnie nastąpił wzrost cen ochrony ubezpieczeniowej zwłaszcza w komunikacyjnych obowiązkowych ubezpieczeniach OC. Do ochrony potencjału przedsiębiorstwa mogą być wykorzystane różne ubezpieczenia: m.in. mienia, a więc aktywów firmy; praw i zobowiązań; osobowe, w tym życia, zdrowia i zdolności do pracy właściciela i współpracowników. Do ochrony potencjału przedsiębiorstwa mogą być wykorzystane różne ubezpieczenia: m.in. mienia, a więc aktywów firmy; praw i zobowiązań; osobowe, w tym życia, zdrowia i zdolności do pracy właściciela i współpracowników 2. Im mniejsza firma tym słabiej ubezpieczona Wykorzystanie ubezpieczeń przez MŚP jako sposobu zarządzania ryzykiem jest w Polsce niewystarczające, na co wskazują badania statystyczne i ankietowe. Skłonność do ubezpieczenia rośnie wraz z wielkością przedsiębiorstwa, a im mniejsza firma, tym mniejsza skłonność do ubezpieczania się. W 2010 r. nastąpił spadek wykorzystania ochrony ubezpieczeniowej przez firmy mikro i średnie. Mimo coraz szerszej oferty ubezpieczycieli dużo MŚP nie ubezpiecza się lub tylko wykupuje ubezpieczenia obowiązkowe. Najgorsza sytuacja jest wśród mikroprzedsiębiorstw, bo aż 25 proc. z nich nie korzystało w 2013 r. z żadnej formy ochrony ubezpieczeniowej, a 73 proc. mikroprzedsiębiorstw posiadało jakąkolwiek polisę. Natomiast wśród małych firm ten odsetek wynosił 91 proc., a wśród średnich 99 proc. 3 Przedsiębiorcy mikro przede wszystkim ubezpieczają majątek od kradzieży z włamaniem i rabunku, od ognia i innych żywiołów, a także od stłuczenia szyb lub zniszczenia sprzętu elektronicznego. Korzystanie z ubezpieczeń jest skorelowane z poziomem świadomości ubezpieczeniowej, z oceną ryzyka oraz sytuacją finansową firmy. Ponad 70 proc. przedsiębiorstw sektora MŚP jest nabywcami ubezpieczeń majątkowych. Majątek firm gromadzony przez wiele lat, a w przypadku przedsiębiorstw rodzinnych nawet przez kilka pokoleń, może ulec zniszczeniu w wyniku sił przyrody (deszcz nawalny, pożar), kataklizmów (trąba powietrzna, 1 Trendy rozwojowe sektora MŚP w ocenie przedsiębiorców w drugiej połowie 2012 r. (Numer 1/2013), Ministerstwo Gospodarki, Warszawa marzec 2013 r. 2 M. Wieczorek-Kosmala, Ochrona ubezpieczeniowa przedsiębiorstwa [w:] Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstwa, (red.) B. Hadyniak, J. Monkiewicz, t. 1 Poltext, Warszawa 2010, s Dane: Qualifact Finanse MŚP 2013 rynek ubezpieczeniowy, za: Mikrofirmy mało przezorne, Bankierpress. 18 Kurier Finansowy 1(35)/2014

5 Fot. powódź) które coraz częściej mają miejsce w Polsce jak też zniszczenia przez złodziei lub wandali (co może spowodować przerwy w pracy lub całkowite wstrzymanie pracy firmy). Aby ochrona ubezpieczeniowa miała realny charakter, suma ubezpieczenia powinna być ustalona w takiej wysokości, by odszkodowanie pozwoliło na odtworzenie mienia przedsiębiorstwa (przy szkodzie częściowej wypłacana jest tylko część sumy ubezpieczenia). Objęcie ubezpieczeniem tylko części posiadanego majątku albo zaniżenie wartości mienia dla oszczędności w składce jest niekorzystne dla ubezpieczającego i przynosi im tylko pozorne korzyści. W 2012 r. MŚP najczęściej kupowały ubezpieczenia komunikacyjne (76 proc.), ubezpieczenia mienia od ognia i innych zdarzeń losowych (61 proc.), ubezpieczenia kradzieżowe (52 proc.). Ponad połowa małych i średnich przedsiębiorstw nie ma polisy odpowiedzialności cywilnej (tylko 22 proc. mikrofirm deklaruje posiadanie polisy OC), mimo że ubezpieczenie to chroni interes majątkowy firmy i umożliwia pokrycie ewentualnej szkody. Coraz większego znaczenia w prowadzeniu biznesu nabiera ryzyko odpowiedzialności cywilnej wobec innych podmiotów gospodarczych. Odpowiedzialność cywilna w działalności gospodarczej może dotyczyć zarówno szkód w mieniu lub wobec osoby, wynikających z czynów niedozwolonych (odpowiedzialność deliktowa), jak i szkód z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań (odpowiedzialność kontraktowa). Producent, dystrybutor bądź importer powinni zapewnić bezpieczeństwo produktu wprowadzanego na rynek, gdyż ponoszą odpowiedzialność za produkt. Jeżeli nie posiadają ubezpieczenia OC za produkt, to straty finansowe z powodu szkód na mieniu lub szkód osobowych wynikających z wad produktu, a także koszty związane z koniecznością wycofania takiego produktu z rynku mogą spowodować upadłość firmy producenta lub dystrybutora. W ostatnich latach wzrósł popyt małych i średnich przedsiębiorstw na ubezpieczenia na życie oraz następstw nieszczęśliwych wypadków pracowników, a także w zakresie ubezpieczenia ochrony prawnej oraz ubezpieczenia ładunków w transporcie. Od 2012 r. wzrosło zainteresowanie MŚP gwarancjami ubezpieczeniowymi. Dla małych i średnich firm biorących udział w przetargach lub realizujących kontrakty inwestycyjne ważne jest posiadanie ubezpieczeniowej gwarancji: zapłaty wadium, należytego wykonania kontraktu i usunięcia wad i usterek (według danych PIU w 2012 r. Kurier Finansowy 1(35)/

6 wartość odszkodowań z tytułu gwarancji ubezpieczeniowych wzrosła o 534 proc. do wysokości 422 mln zł). W okresie spowolnienia gospodarczego szczególnie niebezpieczne dla przedsiębiorstw mikro, małych i średnich są zatory płatnicze i ryzyko powstawania trudno ściągalnych wierzytelności handlowych. Przy asymetrii pozycji MŚP w transakcjach z odbiorcami oraz niskiej płynności finansowej brak zapłaty lub opóźnienia w regulowaniu płatności mogą być przyczyną upadłości. Wcześniej wykorzystanie ubezpieczenia należności handlowych przy udzielaniu odbiorcom kredytu kupieckiego było mało dostępne dla firm sektora MŚP. Obecnie ubezpieczyciele mają przygotowaną ofertę ubezpieczenia kredytu kupieckiego dopasowaną do potencjału przedsiębiorstwa, w tym także dla małego i średniego, a składka zależy od dokonanej oceny ryzyka, w tym m. in. od wielkości realizowanego i deklarowanego obrotu, kraju realizacji sprzedaży oraz branży. Produkty ubezpieczenia należności handlowych dla małych i średnich firm oferują m.in.: PZU, Atradius, Euler Hermes, Coface oraz KUKE. Ewolucja oferty ubezpieczycieli dla MŚP Jedną z podstawowych cech mikro, małych i średnich przedsiębiorstw jest duża wrażliwość na zmiany koniunktury gospodarczej i zachowania więk- Ubezpieczyciele dostosowują swoją ofertę do specyfiki MŚP. Stworzono produkty oraz elastyczne pakiety ubezpieczeniowe dopasowane do specyficznych rodzajów ryzyka poszczególnych branż szyte na miarę. Pakiety to są zwykle wystandaryzowane ubezpieczenia dla firm handlowych, produkcyjnych, usługowych, transportowych, w zależności od specyfiki branży, zapewniające ochronę za z góry określoną cenę, zawierające zarówno ubezpieczenia ochrony majątku firmy, jak i odpowiedzialność za szkody wyrządzone osobie trzeciej. Ubezpieczenia w pakiecie są zwykle tańsze, zapewniają bardziej kompleksową ochronę dostosowaną do konkretnych zagrożeń danej firmy szych firm. i oszczędzają czas przedsiębiorcy. Charakterystyczna jest duża elastyczność, a przy tym indywidualizacja branżowa pakietów, np. dla aptek, piekarni, masarni itp. Dla MŚP ważne jest uproszczenie procedur zawarcia umowy ubezpieczeniowej i zarządzania nią oraz minimalizowanie formalnych wymogów. Ubezpieczyciel ustala składkę, uwzględniając m.in. rodzaj działalności, stopień ryzyka i wysokość sumy ubezpieczenia. Dla firm małych i mikro istotna jest jakość obsługi posprzedażowej, możliwość kontaktu z ubezpieczycielem w razie wystąpienia szkody i szybka jej likwidacja. Pakiety dla MŚP są uzupełniane o ubezpieczenia assistance. W ich ramach przedsiębiorcy mogą uzyskać szybką pomoc techniczną fachowców (hydraulik, elektryk, ślusarz itp.), a nawet specjalistyczną pomoc przy awarii sprzętu komputerowego czy biurowego. Niektórzy ubezpieczyciele oferują także pomoc medyczną lub prawną. Dlaczego firmy MŚP powinny się ubezpieczać Ubezpieczenia przynoszą wartość dodaną dla MŚP i określone korzyści: zakup polisy zawsze zmusza do zainteresowania się i podjęcia działań prewencyjnych, bo np. ubezpieczyciel stawia wymogi co do zabezpieczenia mienia; ochrona ubezpieczeniowa zabezpiecza przed nieoczekiwaną stratą, a uzyskanie odszkodowania daje możliwość odbudowy zniszczonego mienia i kontynuowania działalności gospodarczej; ubezpieczenie zwiększa bezpieczeństwo i stabilność ubezpieczonej firmy, co powiększa jej konkurencyjność wobec innych podmiotów gospodarczych, partnerów biznesowych oraz kontrahentów; możliwość uzyskania od ubezpieczyciela porady i pomocy w przypadku opóźnień płatności lub niewypłacalności kontrahenta dłużnika przy ubezpieczeniu należności handlowych oraz innych usług doradczych. Ubezpieczenie niesie ze sobą także zagrożenia i ujawnia konflikt interesów, gdyż przedsiębiorcy kupujący usługę ubezpieczeniową starają się zredukować jej koszt, przez co są narażeni na niepełną ochronę ubezpieczeniową. Sprzedający usługę ubezpieczeniową ubezpieczyciel może też wykorzystać asymetrię informacji i niską świadomość ubezpieczeniową przedsiębiorców sektora MŚP. Niedostateczne korzystanie z ubezpieczeń nie jest problemem jedynie poszczególnych firm. Skala niedoubezpieczenia sektora MŚP jest zagrożeniem dla stabilności ekonomicznej i społecznej polskiej gospodarki. 20 Kurier Finansowy 1(35)/2014