Ocena zmian zlateralizowania ciała dzieci w młodszym wieku szkolnym (7-10 lat)

Transkrypt

1 34 Probl Hig Epidemiol 212, 93(2): Ocena zmian zlateralizowania ciała dzieci w młodszym wieku szkolnym (7-1 lat) Evaluation of body lateralization in younger school-age children (7-1 years of age) Marta Wieczorek, Rafał Świerczek Katedra Dydaktyki Wychowania, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Wstęp. Lateralizacja jest jedną z prawidłowości rozwoju psychofizycznego człowieka. Jej poziom zależy od specjalizacji półkul mózgowych w sterowaniu ruchami człowieka. Proces ten kończy się około 12 roku życia. Warunkuje on skuteczne działanie w środowisku. Zaburzenia lateralizacji wpływają na: trudności w uczeniu się, poziom zdolności koordynacyjnych, orientację w schemacie własnego ciała. Diagnozowanie i stymulowanie lateralizacji jest więc jednym z bardzo ważnych obszarów działań w aspekcie komfortu życia człowieka, w tym jego zdrowia fizycznego. Cel pracy. Rozpoznanie zmian zlateralizowania w zakresie kierunku i wielkości, jakie zachodzą u dzieci w młodszym wieku szkolnym, czyli od 7 do 1 roku życia. Materiał i metody. Przeprowadzono trzyletnie badania ciągłe wśród dziewcząt i chłopców dwóch szkół podstawowych z Wrocławia. Oceny zlateralizowania ciała dokonywano 6-krotnie w odstępach półrocznych, zawsze w listopadzie i w maju począwszy od klasy I do klasy III. W badaniach wykorzystano Wrocławski Test Kierunku i Wielkości Asymetrii. Wyniki. Wykazano, iż wystąpiły istotne zmiany w zakresie zlateralizowania ciała zarówno dziewcząt jak i chłopców. Zaobserwowano pozytywną tendencję dotyczącą zwiększania się odsetka osób o ustalonych profilach i określonych kierunkach asymetrii funkcjonalnej oraz poziomu asymetrii badanych zdolności motorycznych. Nie zaobserwowano natomiast istotnych różnice w zakresie zlateralizowania dziewcząt i chłopców. Wnioski. Lateralizacja, wynikająca z naturalnego rozwoju dziecka jest procesem, który aktywnie przebiega u dzieci w młodszym wieku szkolnym powodując stopniowe ustalanie się stronności ciała. Proces ten może być dodatkowo stymulowany poprzez celową działalność dydaktyczną. Fakt ten może w znacznym stopniu przyczynić się do poprawy rozwoju psychofizycznego dziecka i tym samym wpływać na poziom jego zdrowia oraz skuteczne działanie w środowisku. Słowa kluczowe: lateralizacja, rozwój psychofizyczny, prawidłowości, kontrola, dzieci Probl Hig Epidemiol 212, 93(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. Lateralization is one of the crucial factors of normal human psychophysical development. It results depend on cerebral specialisation in the specific body activity control process. The process ends about the age of 12 years. Its direction and extent are essential for effective operation in the environment. Lateralization disorders can take a form of motor clumsiness, impaired visual and physical co-ordination, spatial orientation and body-scheme orientation disorders, and speech dysfunction. The identification of the lateralization process is one of the concern factors for normal psychophysical development in children. Aim. The cognitive aim of this study is to identify the body lateralization changes as to the direction and the extent in younger school-age children (7-1 years of age). Material & methods. A three-year study was carried out in girls and boys of two primary schools in Wroclaw. The body lateralization was evaluated 6 times in semi-annual periods, always in November and May, starting from the first to the third form. The Wroclaw Direction and Extent of Asymmetry Test was used during the examination. Results. The research shows that there were changes in body lateralization in girls and boys during the three years. A positive tendency concerning the increasing percentage of children with established profiles and determined directions of functional asymmetry and the level of the tested motor abilities was observed. No differences between lateralization in girls and boys were observed. Conclusions. The lateralization process, which is the result of the child s natural development, proceeds actively in younger school-age children and causes the gradual determination of the body asymmetry. The process can be additionally stimulated by an aimed didactic process. This fact can significantly improve the child s psychophysical development, and thus influence its health and effective operation in the environment. Key words: lateralization, psychophysical development, children Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. kult. fiz. Marta Wieczorek Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Katedra Dydaktyki Wychowania Fizycznego ul. Witelona 25, Wrocław tel , , fax marta.wieczorek@awf.wroc.pl Wprowadzenie Rozwój człowieka jest zagadnieniem bardzo obszernym i zarazem złożonym. Możemy określić, że jest to długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo następujące po sobie etapy przemian wykazujące obiektywne zmiany osobnika pod określonym względem [1]. Jednym z najważniejszych obszarów rozwoju człowieka

2 Wieczorek M, Świerczek R. Ocena zmian zlateralizowania ciała dzieci w młodszym wieku szkolnym (7-1 lat) 35 jest rozwój fizyczny. Składa się na niego całokształt procesów doskonalenia morfologii i funkcji komórek, tkanek i narządów oraz ustroju jako całości. Rozwój ten przejawia się we wzrastaniu, czyli zwiększaniu się wymiarów ciała, różnicowaniu czyli zmianach jakościowych w komórkach i strukturze tkanek oraz dojrzewaniu czyli doskonaleniu funkcji narządów i układów [2]. W rozwoju fizycznym człowieka występują pewne prawidłowości. Jedną z nich jest lateralizacja [3, 4]. Według Spionek [5] jest to proces dokonujący się w zakresie całego ciała ludzkiego i prowadzący do powstania stronności lub dominacji, czyli czynnościowej przewagi jednej strony ciała nad drugą, znajdującą się po stronie przeciwnej. Lateralizacja wynika ze stronnej organizacji mózgu człowieka, w której lewa i prawa półkula są odpowiedzialne za odmienne funkcje [1]. Mówiąc o odmiennych funkcjach organizmu najczęściej na myśl przychodzi nam dominacja jednej ręki nad drugą, jednak lateralizacja nie zamyka się tylko w tym aspekcie. Dotyczy ona także innych parzystych narządów naszego ciała, czyli nóg, oczu czy uszu. Lateralizacja nie zjawia się od razu w postaci gotowej, lecz jest postępującym procesem, kształtującym się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka. Pierwsze objawy lateralizacji możemy zaobserwować u niemowlęcia, np.: którą ręką sięga po zabawkę, natomiast pełna i świadoma kontrola zaczyna się od 4 roku życia i przebiega przez młodszy wiek szkolny, powodując utrwalenie asymetrii funkcji ciała. Zwykle na przełomie wieku przedszkolnego i szkolnego ustala się lateralizacja czynności ruchowych rąk, a ostateczne zróżnicowanie funkcjonalne pojawia się około 12 roku życia. Dopiero więc po ukończeniu 12 roku życia zaburzenia lateralizacji są interpretowane jako przejaw opóźnienia lub zaburzeń rozwojowych [6]. Gdy proces lateralizacji zostaje zakończony mówimy wówczas o stronności lub inaczej asymetrii organizmu. Jakkolwiek asymetria funkcji ciała jest najważniejsza dla skutecznego działania człowieka i o niej mówi się i pisze najwięcej, w naukach o kulturze fizycznej wyróżniono także asymetrię czynności ciała inaczej zwana dynamiczną, która wyraża stopień różnicy miedzy parzystymi narządami ruchu w aspekcie zdolności motorycznych, np. siły czy szybkości [7]. W populacji dorosłych najczęściej spotkamy się z modelem zlateralizowania jednorodnego prawostronnego lub rzadziej lewostronnego gdy ręka, noga i oko dominują po tej samej stronie ciała. Jest to model, do którego zmierza w prawidłowym rozwoju każdy człowiek i wynika z jednoznacznej specjalizacji półkul mózgowych w sterowaniu jego działaniami. W populacji występują również modele niejednorodny i nieustalony, które są wynikiem nieprawidłowego zlateralizowania i wiążą się z pewnymi zaburzeniami. U dzieci z zaburzoną lateralizacją częściej, niż u innych, stwierdza się zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, co powoduje duże trudności w nauce czytania, pisania i liczenia. Zaburzeniom ulega również orientacja przestrzenna, dzieci te mają problemy z rozróżnianiem prawej i lewej strony ciała. Dzieci słabo zlateralizowane, są zwykle mniej sprawne ruchowo, mniej zręczne i tym samym także mniej skutecznie uczą się nowych czynności ruchowych i działają w środowisku w porównaniu do dzieci o lateralizacji jednorodnej [5,6,7,8]. Powyższe informacje teoretyczne dotyczące lateralizacji wskazują jak bardzo istotna w kontroli prawidłowości przebiegu rozwoju fizycznego dziecka jest diagnoza, a następnie okresowa kontrola tych parametrów. Powinna ona stać się elementem dbałości o rozwój fizyczny aby można było dzięki otrzymanym danym przeciwadziałać nieprawidłowościom rozwojowym i tym samym oddziaływać na zdrowie fizyczne dziecka. Jest to niezwykle ważne, gdyż poziom rozwoju fizycznego jest jednym z pozytywnych mierników zdrowia [2]. Cel pracy Rozpoznanie zmian zlateralizowania w zakresie kierunku i wielkości, jakie zachodzą u dzieci w młodszym wieku szkolnym, czyli od 7 do 1 roku życia. Celem praktycznym prowadzonych badań było ukazanie znaczenia lateralizacji w prawidłowym rozwoju dziecka oraz ukazanie jej zmian rozwojowych. W pracy postawiono następujące pytania badawcze: 1. Jak kształtują się zmiany kierunku i profilu asymetrii funkcjonalnej badanych dziewcząt i chłopców? 2. Jak kształtują się zmiany poziomu asymetrii dynamicznej u badanych dziewcząt i chłopców? 3. Jakie różnice występują w zakresie badanych parametrów między dziewczętami a chłopcami? Materiał i metody badań Przeprowadzono trzyletnie badania ciągłe wśród dziewcząt i chłopców dwóch szkół podstawowych z Wrocławia. Szkoły charakteryzowały się podobnymi warunkami organizacyjno-formalnymi. Oceny zlateralizowania ciała dokonywano 6-krotnie w odstępach półrocznych, zawsze w listopadzie i w maju (od 27 do 21 roku) począwszy od klasy I do klasy III. Badaniami objęto 32 dziewczęta oraz 33 chłopców. W czasie I serii badań do grupy 7-latków zaliczono dzieci, które w dniu badań miały 6 lat i 6 miesięcy a nie przekroczyły 7 lat i 5 miesięcy. W czasie VI serii badane dzieci miały 1 lat według wcześniej opisanej klasyfikacji. Badania przeprowadzał zawsze ten sam zespół, w jednakowych warunkach organizacyjnych. Dzieci testowano pojedynczo, a wykonanie zadań poprzedzone było instrukcją słowną.

3 36 Probl Hig Epidemiol 212, 93(2): Do oceny zlateralizowania ciała posłużono się Testem Kierunku i Wielkości Asymetrii opracowanym przez Sekitę i Koszczyca [4]. Test ten dotyczy określenia kierunku profilu asymetrii funkcjonalnej oraz wielkość asymetrii dynamicznej. Kierunek asymetrii określa się za pomocą obserwacji swobodnego wyboru przez badaną osobę oka, ręki i nogi do postawionego zadania ruchowego. Na podstawie jakościowej analizy uzyskanych wyników określa się dominację stronną reki, oka i nogi (kierunek), a następnie model (profil) zlateralizowania. Wielkość asymetrii określa się na podstawie różnicy wyników (test t-studenta dla prób zależnych) próby wykonanej prawą i lewą kończyną, górną i dolną w zakresie dwóch zdolności motorycznych: siły i szybkości. Wyniki W pierwszej kolejności analizie poddano asymetrię funkcjonalną badanych dzieci (tab. I). Możemy ją opisać poprzez kierunek i profil. Kierunek to liczba osób w danej grupie lub społeczeństwie charakteryzująca się daną stronnością w obrębie kończyn górnych, kończyn dolnych lub oczu. Profil asymetrii funkcjonalnej, lub inaczej model stronności, jest to układ w zakresie kończyny górnej dolnej i oka, który wstępuje u poszczególnych osobników. Może on być ustalony jednorodny (dominacja jednej ze stron ciała), ustalony niejednorodny (skrzyżowany) występuje dominacja ale nie po tej samej stronie ciała oraz nieustalony (brak przewagi czynnościowej jednego z narządów ruchu lub zmysłu) [5,6]. Tabela I. Kierunek asymetrii funkcjonalnej i jego zmiany u badanych dziewcząt i chłopców Table I. Direction of functional asymmetry and its changes in examined girls and boys Cecha Dziewczęta Chłopcy Seria % % badań P L N P L N Ręka I 78,13 6,25 15,62 78,79 3,3 18,18 II 84,38 6,25 9,37 78,79 3,3 18,18 III 87,5 6,25 6,25 78,79 3,3 18,18 IV 87,5 6,25 6,25 81,82 3,3 15,15 V 9,63 6,25 3,12 84,85 3,3 12,12 VI 9,63 6,25 3,12 84,85 3,3 12,12 Oko I 87,5 9,38 3,12 54,55 45,45 II 87,5 9,38 3,12 54,55 45,45 III 87,5 12,5 54,55 45,45 IV 87,5 12,5 54,55 45,45 V 87,5 12,5 54,55 45,45 VI 87,5 12,5 54,55 45,45 Noga I 53,12 46,87 51,52 6,6 42,42 II 65,62 34,38 54,55 6,6 39,39 III 71,87 28,13 57, ,3 IV 78,12 21,88 57,58 12,12 3,3 V 81,25 18,75 72,73 15,15 12,12 VI 81,25 18,75 78,79 15,15 6,6 Z przeprowadzonej oceny kierunku ręczności wynika, że wśród dziewcząt i chłopców dominuje kierunek prawostronny. Taka sytuacja występuje już u 7-latków i wraz z wiekiem wzrasta odsetek osób praworęcznych a zmniejsza się odsetek osób o nieokreślonej ręczności. Pomimo jednakowych trendów w rozwoju ręczności dziewcząt i chłopców występują istotne różnice miedzy płciami w wielkości ukierunkowania ręki. Dziewczęta są silniej ukierunkowane niż chłopcy i różnica ta pogłębia się wraz z wiekiem. Analiza kierunku oczności wykazała, ze oko jest najmocniej ukierunkowanym narządem. Już 7-latki charakteryzują się zdecydowaną ocznością. Nie występują osoby o nieokreślonej oczności (wyjątek to jedna dziewczynka 7-letnia). Wśród dziewcząt zdecydowanie dominuje prawooczność, a wśród chłopców odsetek osób lewoocznych tylko w niewielki sposób różni się od prawooczności. Tak duży odsetek lewoocznych chłopców przy wysokiej, wcześniej opisanej, praworęczności, będzie skutkował występowaniem u nich profili skrzyżowanych. Porówananie dziewcząt z chłopcami znów wskazuje na istotne różnice nie w trendzie kształtowania się oczności ale w wielkości ukierunkowania (tab. I). Analiza kierunku nożności wykazała, że jest to najsłabiej ukierunkowany narząd. Dominującą kończyną dolną jest prawa ale odsetek osób o nieokreślonym kierunku jest najwyższy ze wszystkich badanych narządów. Wśród 7-latków różnica miedzy prawonożnością a nożnością nieokreśloną jest nieistotna statystycznie zarówno wśród dziewcząt jaki chłopców. Wraz z wiekiem następuje jednak zmniejszanie się osób o nieokreślonej nożności. Wysoki wskaźnik nieokreślonego kierunku nożności będzie głównym winowajcą występowania, wśród badanych chłopców, profili nieustalonych. Porównanie dziewcząt z chłopcami ponownie wskazuje na podobne trendy zmian w nożności, ale znów można stwierdzić, że dziewczęta są mocniej zlateralizowane (tab. I). Kolejno analizie poddano zmiany w zakresie profili asymetrii w układzie ręka oko noga. Są one konsekwencją kierunku asymetrii poszczególnych narządów o czym wspominano wcześniej. W grupie dziewcząt 7-letnich dominował profil nieustalony (53,12%) nieznacznie nad ustalonym jednorodnym (43,75%). W czasie trzech lat zauważamy pozytywną tendencję zwiększania się profili ustalonych jednorodnych i zmniejszania nieustalonych. Ten pierwszy u 1-latek reprezentuje 68,75% a ten drugi jedynie 9,38% (ryc. 1). W grupie chłopców u 7-latków dominuje istotnie profil nieustalony (45,45% badanych) jednak wraz z wiekiem zauważamy pozytywną tendencją zmniejszania się liczby profili nieustalonych (jedynie 9,9% u 1-latków) na korzyść ustalonych jednorodnych

4 Wieczorek M, Świerczek R. Ocena zmian zlateralizowania ciała dzieci w młodszym wieku szkolnym (7-1 lat) % ustalony jednorodny ustalony nijednorodny nieustalony Ryc. 1. Zmiany rozkładu profili asymetrii funkcjonalnej w grupie dziewcząt 7-1-letnich Fig. 1. Changes in profile distribution of functional asymmetry in a group of 7-1 year-old girls (57, 57% u 1-latków). W ciągu trzech lat badań profil ustalony niejednorodny charakteryzował zbliżony odsetek chłopców (ryc. 2) % ustalony jednorodny ustalony niejednorodny nieustalony Ryc. 2. Zmiany rozkładu profili asymetrii funkcjonalnej w grupie chłopców 7-1-letnich Fig. 2. Changes in profile distribution of functional asymmetry in a group of 7-1 year-old boys Porównanie dziewcząt i chłopców w zakresie profili asymetrii i ich zmian wykazuje, że u dziewcząt w istotnie wyższym procencie występuje profil ustalony jednorodny w każdej kategorii wiekowej i w niższym procencie profil nieustalony, choć nie zawsze różnica ta jest istotna statystycznie. Analiza występujących profili i ich zmian przedstawiona w postaci graficznej ukazuje, że dziewczęta od 7. roku życia są mocno zróżnicowane w zakresie profili. Wśród chłopców mocne zróżnicowanie występuje u 7-latków i następnie pojawia się znów u 9-latków (od V serii badań) (ryc. 1 i 2). Kolejno analizie poddano wielkość asymetrii dynamicznej w zakresie czterech badanych zdolności motorycznych badanych po prawej i lewej stronie ciała. Były to szybkość ruchów kończyn górnych (SZRKG), szybkość ruchów kończyn dolnych (SZRKD), siła mięśni kończyn górnych (SMKG) i siła mięśni kończyn dolnych (SMKD). Analiza wielkości asymetrii dynamicznej chłopców wykazała, że u 7-latków zdolności szybkościowe miały najwyższy jej poziom zarówno w zakresie kończyn górnych jak i dolnych. Najwyższe przyrosty poziomu asymetrii zanotowano w zakresie siły mięśni kończyn górnych i to właśnie ona charakteryzowała się najwyższym poziomem u 1 latków. Siła mięśni kończyn dolnych ma nieistotną asymetrię i zmiany w ciągu trzech lat były niewielkie (ryc. 3). wielkość SZRKG SZRKD SMKG SMKD Ryc. 3. Wielkość asymetrii badanych zdolności motorycznych i jej zmiany u chłopców Fig. 3. Value of asymmetry of examined motor abilities and its changes in boys W grupie dziewcząt zdolności szybkościowe kończyn i siłowe kończyn górnych miały zbliżony poziom u 7-latków. Siła mięśni kończy górnych utrzymała się na podobnym poziomie przez cały okres badań natomiast wielkość asymetrii zdolności szybkościowych zmniejszała się, co najprawdopodobniej wynika ze stopniowego uczenia się zadań testowych przez dzieci i dochodzenia w nich do dużej sprawności. Bezpośrednie wyniki okazywały się coraz lepsze ale wielkość różnicy między prawą a lewą kończyną była coraz mniejsza. Siła mięśni kończyn dolnych ma nieistotną asymetrię i zmiany w ciągu trzech lat były niewielkie (ryc. 4). wielkość SZRKG SZRKD SMKG SMKD Ryc. 4. Wielkość asymetrii badanych zdolności motorycznych i jej zmiany u dziewcząt Fig. 4. Value of asymmetry of examined motor abilities and its changes in girls

5 38 Probl Hig Epidemiol 212, 93(2): Porównując dziewczęta i chłopców w zakresie poziomu asymetrii dynamicznej badanych zdolności motorycznych i jej zmian w ciągu trzech lat można stwierdzić, że w obu grupach siła mięśni kończyn dolnych ma nieistotną asymetrię i zmiany w ciągu trzech lat były niewielkie. Asymetria zdolności szybkościowych ma podobny przebieg charakteryzuje się wysokim poziomem początkowym jednak w trakcie badan spada jej wielkość i mocniej jest to widoczne u dziewcząt. Siła mięśni kończy górnych ma wysoki poziom asymetrii, który jest istotnie wyższy u dziewcząt i dopiero u 9-1-letnich chłopców staje się zbliżony do dziewcząt. Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone badania pozwoliły zrealizować cele pracy, którymi było rozpoznanie, porównanie i obserwacja zmiana w zakresie zlateralizowania ciała dzieci 7-1-letnich. Dokonano tego w aspekcie kierunku i profilu asymetrii funkcjonalnej oraz wielkości asymetrii dynamicznej. Mamy nadzieję, że cel praktyczny, którym było ukazanie znaczenia lateralizacji w prawidłowym rozwoju dziecka oraz ukazanie jej zmian rozwojowych i wskazanie na konieczność monitorowania jej w procesie dbałości o prawidłowy rozwój dziecka i tym samym przywracanie lub utrzymanie zdrowia fizycznego. Wyniki badań mogą stać się podstawą do podjęcia działań związanych ze stymulacją tego procesu w celu zapobiegnięcia zaburzeniom rozwoju i być przyczynkiem do opracowania programów dydaktycznych, które będą poprzez swoje treści stymulowały rozwój fizyczny dzieci. Fragment niniejszych badań trzyletnich, gdy były one na etapie III i IV serii, został opublikowany w 29 r. w opracowaniu przygotowanym również przez autorów niniejszego artykułu. Było to działanie celowe i potraktowane jako analiza wyników fragmentu obszerniejszych badań [9]. Dokonując ogólnego podsumowania uzyskanych wyników można stwierdzić, że asymetria funkcjonalna wykazuje pozytywną tendencję dotyczącą zmian w zakresie jej kierunku i profilu. Wraz z wiekiem zwiększa się odsetek dzieci o ustalonych profilach i określonych kierunkach asymetrii funkcjonalnej. Występują jednak 1-letni osobnicy, którzy charakteryzują nieokreślonym kierunkiem czy nieustalonym profilem asymetrii. Poziom asymetrii dynamicznej zdolności szybkościowych był wysoki jednak wielkość asymetrii zmniejszała się wraz z wiekiem mimo wzrostu bezpośrednich wyników sprawności fizycznej. Asymetria siły mięśni rąk również miała bardzo wysoki poziom, który wciąż umacniał się wraz z wiekiem, natomiast zdolności siłowe kończyn dolnych nie wykazywały istotnego poziomu asymetrii. Ogólnie asymetria dynamiczna nie wykazywała jednoznacznych tendencji rozwojowych i trudno jest mówić tu o prawidłowościach zmian w badanych grupach dziewcząt i chłopców 7-1-letnich. Uzyskane wyniki pozwalają sformułować następujące wnioski. Lateralizacja, jako prawidłowość wynikająca z naturalnego rozwoju dziecka, przebiega u dzieci w młodszym wieku szkolnym i powoduje utrwalanie asymetrii funkcji ciała. Asymetria funkcji ciała jest zaś niezbędnym warunkiem skutecznego uczenia się i działania człowieka w środowisku. Przebieg lateralizacji powinien być dodatkowo stymulowany poprzez celową działalność dydaktyczną. Odpowiednio dobrane, przez nauczycieli i wychowawców, zadania mogą zapobiegać nieprawidłowościom lateralizacji. Fakt ten może w znacznym stopniu przyczynić się do poprawy rozwoju fizycznego dziecka i tym samym oddziaływać na poziom jego zdrowia oraz skuteczne działanie w środowisku. Piśmiennictwo / References 1. Raczek J. Antropomotoryka. PZWL, Warszawa Drabik J (red). Pedagogiczna kontrola pozytywnych mierników zdrowia fizycznego. AWFiS, Gdańsk Demel M, Skład A. Teoria wychowania fizycznego. PWN, Warszawa Osiński W. Antropomotoryka. AWF, Poznań Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN, Warszawa Bogdanowicz M. Leworęczność u dzieci. WSiP, Warszawa Koszczyc T. Asymetria morfologiczna i dynamiczna oraz możliwości jej kształtowania u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Studia i Monografia AWF, Wrocław 1991, Wieczorek M. Szybkość uczenia się złożonych czynności ruchowych a asymetria dynamiczna i funkcjonalna dzieci 1 letnich. Wychow Fiz Sport 21, 1: Wieczorek M, Świerczek R. Lateralizacja dzieci 8-9-letnich jako prawidłowość ich rozwoju psychofizycznego. Prz Med Uniw Rzeszowskiego 29, 7 (1),