Mariusz Konieczny Wydział Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii Politechniki Opolskiej

Transkrypt

1 Mariusz Konieczny Wydział Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii Politechniki Opolskiej Zasadności stosowania testu rzutu do celu jako narzędzia określającego asymetrię funkcjonalną i transfer bilateralny Streszczenie Cele pracy: Określenie przydatności testu rzutu do celu, jako narzędzia diagnozującego asymetrię funkcjonalną kończyn górnych oraz ukazanie potencjału transferu bilateralnego na przykładzie czynności związanej z rzutem do celu. Materiał i metody: Materiał stanowiło 80 uczniów w wieku lat oraz 75 uczniów w wieku lat. Analizie poddano średnią trzech rzutów do tarczy piłką tenisową oraz piłką 1,5 kg, które wykonano przed i perymencie. Eksperyment polegał na sześciotygodniowym udziale w lekcjach wychowania fizycznego, w których w większej części wykonywano rzuty zamachowe różnym sprzętem niedominującą ręką, natomiast w grupie kontrolnej uczniowie wykonywali poniższe ćwiczenia dominującą ręką. Zebrane wyniki poddano analizie testem Wilcoxcona. Wyniki: W grupie 11 12latków, między rzutami przed i perymencie, wystąpiła większa liczba rzutów istotnych statystycznie, na poziomie od 0,05 do 0,001, w przypadku rzutu do celu piłką tenisową niż piłką 1,5 kg. W grupie 17 18latków różnice takie można zaobserwować tylko u dziewcząt i to w rzucie piłką 1,5 kg. Wnioski: W grupie 11 12latków można potwierdzić wpływ transferu bilateralnego w rzucie do celu, natomiast w grupie 17 18latków można mówić raczej o większym wpływie doskonalenia techniki rzutu na wynik, niż o znaczeniu transferu bilateralnego. Zdaniem autora rzuty do celu nie są najlepszym narzędziem do oceny asymetrii funkcjonalnej. Słowa kluczowe: Asymetria funkcjonalna, transfer bilateralny, rzut do celu Wstęp Procesy czynnościowe związane z asymetrią funkcjonalną ludzkiego ciała są bardzo skomplikowane i nie w pełni poznane. Pomimo bardzo dużej liczby publikacji o stronności, nadal niewyjaśniona jest jej etiologia. Poglądy specjalistów o jej powstawaniu i kształtowaniu u człowieka można podzielić na dwie grupy. Jedni są zwolennikami czynników endogennych powstawania lateralizacji [1,2,14,15,4], upatrujących tego zjawiska w zróżnicowaniu półkul 1

2 mózgowych, warunkach rozwoju płodu, lub niesymetrycznym położeniu organów wewnętrznych. Grupa autorów preferujących czynniki egzogenne powstawania lateralizacji ma przeświadczenie, że podstawowym determinantem tego zjawiska mogą być czynniki środowiskowe wynikające z codziennej pracy i wychowania w społeczeństwie lub presja społeczna [6,5]. Zagadnienie asymetrii rozpatrywane jest obecnie w trzech aspektach: asymetrii morfologicznej, dynamicznej i funkcjonalnej. Asymetria morfologiczna dotyczy zaburzeń symetrii narządów wewnętrznych i kształtów ciała, natomiast asymetria dynamiczna wyraża stopień różnicy występującej między kończynami lub narządami znajdującymi się po przeciwnych stronach ciała. Opisując asymetrię funkcjonalną wielu autorów odnosi ją do uprzywilejowania ruchu kończyny prawej na niekorzyść lewej (względnie odwrotnie) podczas wykonywania codziennych czynności [7,12,8]. Określając asymetrię funkcjonalną można stosować wiele narzędzi i metod badawczych, które z większym lub mniejszym skutkiem ukarzą poziom stronności, lecz nadal będą to tylko przypuszczenia a nie paradygmaty. Innym zagadnieniem związanym ze stronnością jest transfer bilateralny, który kolokwialnie można wytłumaczyć na przykładzie skuteczniejszego opanowania trudniejszej czynności przez naukę elementu łatwiejszego, bądź też na przenoszeniu wprawy wykonania danej czynności z jednej kończyny na drugą. Zjawisko to określane jest jako opanowanie czynności wykonywanej sprawniejszą częścią ciała wiążącej się z pobudzaniem ośrodków ruchowych w przeciwstawnej półkuli kory mózgowej, czego efektem jest dwukierunkowy przepływ impulsów z ośrodków nerwowych jednej półkuli mózgowej do drugiej i odwrotnie. Złożoność obu tych zagadnień pozwala nadal prowadzić badania objaśniające ich problematykę, dlatego celem podjętych pracy było określenie przydatności testu rzutu do celu, jako narzędzia diagnozującego asymetrię funkcjonalną kończyn górnych oraz ukazanie potencjału transferu bilateralnego na przykładzie czynności związanej z rzutem do celu. Materiał i Metody Materiał do badań stanowili uczniowie Publicznej Szkoły Podstawowej Nr 2 w Opolu, oraz Liceum Ogólnokształcącego Nr 3 w Opolu. Wybór badanych został dokonany w oparciu o technikę doboru celowego. Celowość doboru materiału badawczego podyktowana była między innymi możliwościami przeprowadzenia badań oraz wyrażeniem zgody organów prowadzących. Powyższe placówki zostały wybrane ze względu na sportowy profil i osiągnięcia uczniów na tle województwa. Wymieniona szkoła podstawowa ma profil sportowy i poszerzony godzinowy program wychowania fizycznego z lekkoatletyki, natomiast szkoła średnia współpracuje w zakresie lekkoatletyki z AZS Politechniką Opolską. Spośród uczniów 2

3 obu szkół wyodrębniono grupy kontrolne (K) i eksperymentalne (E) uczestniczące w sześciotygodniowym programie ćwiczeń lekcyjnych. Badania empiryczne zostały przeprowadzone metodą obserwacji i eksperymentalną. Wszyscy badani zostali poinformowani o charakterze, celu i przebiegu badań. W przypadku nieletnich prawni opiekunowie wyrazili pisemną zgodę na ich przeprowadzenie. Narzędzia i techniki badawcze zostały dobrane w taki sposób, aby mogły zostać przeprowadzone na zajęciach wychowania fizycznego na wszystkich etapach edukacji oraz nie stwarzały problemu w ich przeprowadzeniu osobom chcącym wykorzystać je ponownie. Analizie poddano średnią trzech rzutów do tarczy (Ryc. 1.). Na tarczy widniały trzy okręgi, centralny 5 pkt, środkowy 4 pkt i skrajny 3 pkt. Jeżeli rzucający nie trafił w tarczę otrzymywał 2 pkt, gdy nie dorzucił piłki do tarczy otrzymał 1 pkt. Rzuty wykonano piłką tenisową oraz małą piłką rehabilitacyjną o masie 1,5 kg. Odległość rzutu wynikającą z badań pilotażowych ustalono na 6 m dla 11 12latków i 8 m dla 17 18latków. Zebrane wyniki poddano analizie testem Wilcoxcona. Rodzaje rzutów: 1. Rzut piłką tenisową ręką prawą przed eksperymentem (pt RP cel przed eks.). 2. Rzut piłką tenisową ręką prawą perymencie (pt RP cel.). 3. Rzut piłką tenisową ręką lewą przed eksperymentem (pt RL cel przed eks.). 4. Rzut piłką tenisową ręką lewą perymencie (pt RL cel.). 5. Rzut piłką 1,5 kg ręką prawą przed eksperymentem (1,5 kg RP cel przed eks.). 6. Rzut piłką 1,5 kg ręką prawą perymencie (1,5 kg RP cel.). 7. Rzut piłką 1,5 kg ręką lewą przed eksperymentem (1,5 kg RL cel przed eks.). 8. Rzut piłką 1,5 kg ręką lewą perymencie (1,5 kg RL cel.). Ryc. 1. Rzut piłką tenisową do celu 3

4 Tabela 1. Charakterystyka badanych grup Grupa badanych Płeć N Wiek Szkoła Podstawowa Nr 2 W Opolu kontrolna (K) eksperymentalna (E) Dziewczęta 20 Chłopcy 20 Dziewczęta 20 Chłopcy Publiczne Liceum Ogólnokształcące Nr 3 w Opolu kontrolna (K) eksperymentalna (E) Dziewczęta 19 Chłopcy 20 Dziewczęta 18 Chłopcy Grupy eksperymentalne i kontrolne uczestniczyły w sześciotygodniowym eksperymencie (około 1012 jednostek lekcyjnych), w którym w większej części lekcji wykonywały rzuty zamachowe różnym sprzętem niedominującą ręką, natomiast w grupie kontrolnej uczniowie wykonywali poniższe ćwiczenia dominującą ręką (tabela 2). Na początku i na końcu eksperymentu oceniana została celność rzutów do tarczy. Sześciotygodniowy okres eksperymentu podyktowany był liczbą jednostek lekcyjnych przeznaczonych na realizację poszczególnych dyscyplin i gier zespołowych, w których mogą występować rzuty zamachowe. Tabela 2. Ćwiczenia rzutne, które przeprowadzono w poszczególnych etapach lekcji Zadania lekcji Część wstępna: rzuty do kosza piłką tenisową wykonywane w formie zabawowej (od 5 do 7 rzutów), np. gra w króla koszykarskiego. Rzuty może wykonywać równocześnie kilku uczniów. Cześć główna: rzuty piłką tenisową do celu z odległości 6 m lub 8 m (zależy od grupy) w koło hulahop wiszące na ścianie lub trzymane przez prowadzącego na wysokości około 1,5 m (5 serii rzutów) rzuty piłką do gry w ręczną w drugą piłkę leżącą na podłodze z odległości 6 m lub 8 m (w zależności od grup), (5 serii rzutów) rzut piłką lekarską ok. 2 kg w koło hulahop z odległości 4 m i 6 m (w zależności od grup), (5 serii rzutów) Wyniki Jak wynika z badań w grupie chłopców 11 12letnich, różnice między wynikami przed eksperymentem i perymencie w rzutach do celu nie były istotne statystycznie we 4

5 wszystkich próbach (tabela 3.). W rzucie piłką tenisową istotne statystycznie różnice na poziomie 0,001, okazały się w celności prawą i lewą ręką. W rzucie piłką 1,5 kg istotna różnica okazała się tylko w rzucie prawą ręką (p 0,05). Z analiz w grupie kontrolnej wynika, że istotne statystycznie różnice okazały się tylko w rzucie piłką tenisową prawą i lewą ręką, jednakże w przypadku rzutu prawą ręką istotność wystąpiła zaledwie na poziomie 0,05. W grupie dziewcząt w wieku lat istotne różnice między wynikami przed eksperymentem i perymencie w rzutach do celu okazały się istotne w obu testach rzutnych piłką tenisową oraz w rzucie lewą ręką piłką 1,5 kg. Wystąpił niższy poziom istotności w rzutach piłką tenisową (na poziomie istotności 0,05), natomiast w rzucie piłką 1,5 kg istotność wyniosła p 0,01. W grupie kontrolnej istotna różnica okazała się tylko w rzucie piłką 1,5 kg lewą ręką. W eksperymentalnej grupie uczniów 17 18letnich nie wystąpiła żadna istotna statystycznie różnica między wynikami przed i perymencie w rzutach do celu. Nieznaczne różnice wystąpiły w grupie kontrolnej, gdzie poprzez trening nieznacznie poprawił się średni wynik rzutu piłką tenisową prawą ręką (tabela 4.). W eksperymentalnej grupie uczennic w wieku lat istotne różnice wystąpiły w rzutach lewą ręką piłką tenisową oraz piłką 1,5 kg. W przypadku prawej ręki poziom istotności był na poziomie 0,001, natomiast w lewej ręki tylko 0,05. Podobna sytuacja miała miejsce w kontrolnej grupie badawczej. Tabela 3. Wyniki rzutu do celu w grupie eksperymentalnej i kontrolnej uczniów i uczennic 11 12letnich przed i perymencie Rodzaj Testu pt RP cel przed eks. pt RP cel. pt RL cel przed eks. pt RL cel 1,5 kg RP cel przed eks 1,5 kg RP cel 1,5 kg RL cel Przed eks 1,5 kg RL cel. J.m. Chłopcy gr. eksperyment Chłopcy gr. kontrolna Dziewczęta gr. eksperyment Dziewczęta gr. kontrolna x p x p x p x p pkt. 3,38 3,93 3,38 3,61 pkt. 4,35 4,33 4,35 3,84 pkt. 2,28 2,43 2,80 2,91 pkt. 3,50 3,50 3,50 3,18 pkt. 3,95 4,30 3,58 3,63 pkt. 4,30 4,30 4,30 3,84 pkt. 2,78 3,30 2,20 2,03 pkt. 3,33 3,33 3,33 2,82 p 0,05 p 0,01 p 0,001 5

6 Tabela 4. Wyniki rzutu do celu w grupie eksperymentalnej i kontrolnej uczniów i uczennic 17 18letnich przed i perymencie Dyskusja Rodzaj Testu pt RP cel przed eks. pt RP cel. pt RL cel przed eks. pt RL cel 1,5 kg RP cel przed eks 1,5 kg RP cel 1,5 kg RL cel Przed eks 1,5 kg RL cel. J.m. Chłopcy gr. eksperyment Chłopcy gr. kontrolna Dziewczęta gr. eksperyment Dziewczęta gr. kontrolna x p x p x p x P pkt. 3,73 3,80 3,67 3,75 pkt. 3,83 3,90 4,06 3,80 pkt. 2,93 3,10 2,44 2,55 pkt. 2,88 3,28 3,33 2,98 pkt. 3,60 3,70 3,92 3,93 pkt. 3,58 3,75 4,31 4,08 pkt. 2,95 3,70 2,33 2,38 pkt. 3,20 3,13 2,75 2,93 p 0,05 p 0,01 p 0,001 Rozpatrując rzut zamachowy do celu w kategoriach narzędzia służącego do oceny poziomu transferu bilateralnego oraz stopnia asymetrii funkcjonalnej, można powiedzieć że jest to niezwykle skomplikowane z powodu złożoności badanego problemu. Analizując założenia znaczenie transferu bilateralnego można wywnioskować, że ćwiczenia rzutu różnymi piłkami wykonywane niedominującą ręką spowodują łatwiejszą i szybszą naukę umiejętności, jak również usprawni wykonanie tego elementu ręką dominującą. Badania wielu autorów potwierdzają pozytywny wpływ ćwiczenia obustronnego na szybkość uczenia się praktycznie we wszystkich dyscyplinach opartych na ruchach asymetrycznych. Starosta [11] pisze o polepszeniu wyników w rzutach dyskiem, oszczepem i granatem wykonanych prawą ręką po uprzednich rzutach lewą. Polepszeniu wyników towarzyszyło poczucie ulgi i obniżenie napięcia nerwowego. WolfCvitak i Starosta [17] uważają, że dzięki zjawisku transferu bilateralnego symetryczne wykonywanie ćwiczeń rozwija koordynację ruchową poprzez zmuszenie do zwiększenia aktywności drugą półkulę mózgową. Natomiast Waśkiewicz i Juras [16] twierdzą, że wcześniejsze ćwiczenia wykonywane jedną z kończyn powodują widoczną poprawę w wykonywaniu czynności motorycznych drugą kończyną. Z przeprowadzonych przez wymienionych autorów badań wynika, że znacznie większy wpływ transferu bilateralnego na wyuczoną czynność motoryczną występuje z lewej ręki na prawą. Bocheńska i Sokołowski [3] 6

7 zaobserwowali, że rozwój prawej kończyny górnej pod względem obwodów i siły zginaczy palców, w zakresie analogicznym towarzyszy większy rozwój lewej kończyny dolnej oraz większe wymiary lewej półkuli głowy. Rozpatrując rzuty do celu jako narzędzie służące badaniu poziomu asymetrii funkcjonalnej autor niniejszej pracy wzorował się również na badaniach Stokłosy [13], które ujmują rzuty na odległość oraz do celu (tarczy) wykonywane piłką tenisową. Brak jest w literaturze badań konfrontujących wyniki testów ręczności z wynikami zróżnicowania między prawą a lewą ręką w rzucie do celu, mimo sugerowania tego typu prób przez Stokłosę [13]. Chcąc uniknąć powtarzania badania dotyczącego owego faktu, autor pracy chciał ukazać znaczenie transferu bilateralnego w rzutach do celu, co może bardziej wzbogaci formę procesu nauczania rzutów i wpłynie na poprawę wyniku w rzucie na odległość. W literaturze trudno odnaleźć badania związane z transferem bilateralnym dotyczących lekkoatletycznych rzutów zamachowych do celu, natomiast wielu autorów prezentuje pozytywny wpływ tego rodzaju ćwiczeń w innych dyscyplinach sportu [10,16,9]. Wnioski W grupie 11 12latków można potwierdzić wpływ transferu bilateralnego w tej grupie wiekowej, natomiast w grupie 17 18latków można mówić raczej o większym wpływie doskonalenia techniki rzutu na wynik, niż o znaczeniu transferu bilateralnego. Zdaniem autora rzuty do celu (piłką tenisową i piłką cięższą) nie są najlepszym narzędziem do oceny asymetrii funkcjonalnej. Piśmiennictwo 1. Annett M. (1999) Lefthandedness as a function of sex, maternal versus paternal inheritance, and report bias. Behavior Genetics, 29, 2: Annett M. (1981) The genetics of handiness. Trends in Neurosciences, 3: Bocheńska Z., Sokołowski B. (1981) Morfofunkcjonalne efekty ukrytej leworęczności u studentów I roku AWF w Krakowie. Rocznik Naukowy, 17, AWF, Kraków, Castiello U., Stelmach G. E. (1993) Generalized representation of handwriting: evidence of effector independence. Acta Psychologica, 82: Coren S., Porac C. (1980) Family patterns in four dimensions of lateral preferences. Behavior Genetics, 10, 4: Mleczko E., Szkopa J. (1988) Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania zjawiska lateralizacji kończyn górnych. Wychowanie Fizyczne i Sport, 4:

8 7. Koszczyc T. (1991) Asymetria morfologiczna i dynamiczna oraz możliwości jej kształtowania u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Studia i Monografie Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Kunysz P. (2003) Z badań nad kierunkiem asymetrii funkcjonalnej oraz wielkością asymetrii czynnościowej studentów II roku AWF we Wrocławiu. Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego, 12, Rzeszów, Loga A. (2003) Z badań asymetrii morfologicznej i funkcjonalnej studentów edukacji muzycznej. Wychowanie Fizyczne i Sport w Badaniach Naukowych, AWF, Poznań, Starosta W. (1978) Rola symetrii i asymetrii ruchów w sporcie wyczynowym. Monografie, 130, AWF, Poznań, Starosta W. (1975) Symetria i asymetria ruchu w sporcie. Sport i Turystyka, Warszawa. 12. Stokłosa H. (1998) Kształtowanie się asymetrii funkcjonalnej i morfologicznej 715 letnich dziewcząt i chłopców. Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach. 13. Stokłosa H. (1995) Symetria i asymetria ciała człowieka. Rocznik Naukowy, 23, AWF, Katowice, Uematsu S., Edwin D.H., Jankel W.R., Kozikowski J., Trattner M. (1988a) Quantification of thermal asymmetry. Part 1: Normal values and reproducibility. Journal of Neurosurgery, 69, 4: Uematsu S., Jankel W.R., Edwin D.H., Kim W., Kozikowski J., Rosenbaum A., Long D.M., (1988b) Quantification of thermal asymmetry. Part 2: Application in lowback pain and sciatica. Journal of Neurosurgery, 69, 4: Waśkiewicz Z., Juras G. (1994) Transfer bilateralny a efektywność procesu uczenia nowych czynności motorycznych. Zeszyty MetodycznoNaukowe, 5, AWF, Katowice, WolfCvitak J., Starosta W. (2002) Zakres stronnego zróżnicowania ruchów w wybranych ćwiczeniach gimnastyki artystycznej u uczestniczek Igrzysk Olimpijskich w Atlancie. Medycyna Sportowa, 18, 11: