Zdolności koordynacyjne dzieci zdrowych i niesłyszących

Transkrypt

1 230 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): Zdolności koordynacyjne dzieci zdrowych i niesłyszących Coordination capabilities in healthy and hearing-impaired children MARTA WIECZOREK, MARTA ZAJĄC Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Wstęp. Przedmiotem niniejszej pracy jest potencjalna strona motoryczności w zakresie koordynacyjnych zdolności motorycznych. Podmiot niniejszej pracy to dziewczęta i chłopcy niesłyszący. Utrata słuchu, z racji integracji z systemem nerwowym i kanałami półkolistymi, może oddziaływać na zdolności motoryczne (równowaga, szybkość i dokładność ruchów). Również sam fakt nie odbierania z otoczenia żadnych dźwięków powoduje, że ruchy wykonywane przez niesłyszących są zbyt gwałtowne i nieskoordynowane. Cel pracy. Rozpoznanie i porównanie poziomu zdolności koordynacyjnych dziewcząt i chłopców niesłyszących i słyszących. Materiał i metoda. W pracy hipotetycznie założono, że dzieci niesłyszące charakteryzują się niższym poziomem zdolności koordynacyjnych niż słyszące oraz, że dziewczęta różnią się od chłopców poziomem zdolności koordynacyjnych. W badaniach wykorzystano także wyniki grupy kontrolnej, to znaczy dzieci słyszących. Badania przeprowadzono wśród osób w wieku lat. Objęto nimi łącznie 120 osób. Wykorzystano testy opisane przez Raczka. Określono poziom siedmiu zdolności koordynacyjnych (kinestetyczne różnicowanie, orientacja przestrzenna, szybkość reakcji, równowaga, rytmizacja, sprzężenie ruchów, częstotliwość ruchów). Wyniki. Wykazano, że badani chłopcy głusi różnią się poziomem zdolności koordynacyjnych od chłopców słyszących jedynie w zakresie dwóch zdolności. Badane dziewczęta głuche natomiast różnią się od dziewcząt słyszących aż w pięciu zdolnościach. Porównanie dziewcząt z chłopcami w poszczególnych grupach badawczych, wykazało, że różnice dymorficzne występują jedynie w zakresie połowy badanych zdolności koordynacyjnych. Wnioski. Dziewczęta i chłopcy niesłyszący charakteryzują się niższym poziomem zdolności koordynacyjnych niż ich słyszący rówieśnicy. Konieczne jest zatem rozwijanie zdolności koordynacyjnych w tej grupie dzieci poprzez celową i systematyczną działalność dydaktyczną. Introduction. This study is devoted to potential motoricity as related to motor coordination capabilities. This study is devoted to hearingimpaired girls and boys. The hearing loss could influence motor capabilities (balance, speed and movements precision) since it is integrated with nervous system and semicircular channels. Also the fact that hearing-impaired person does not receive any sound-stimuli from environment, makes his/her movements too sudden and not coordinated. Aim. To identify and compare motor coordination capabilities in deaf and hearing boys and girls. We made a hypothetical assumption in the study that hearing-impaired children were characterised by lower level of coordination capabilities than the healthy ones and that girls had different coordination capabilities than boys. Material and method. Results obtained for a control group, i.e. for healthy children, aged years, were used in the study. The study included the total of 120 children. During the investigations tests described by Raczek were applied. Seven coordination capabilities kinetic differentiation, spatial orientation, reactions' speed, balance, rhytmisation, sensory integration, and movements' frequency were determined. Results. The results showed that the examined hearing-impaired boys differed from healthy boys only in case of two capabilities. On the otherb hand, the examined hearing-impaired girls differed from healthy ones in as many as by five capabilities. Comparison between boys and girls from individual groups showed that dimorphic differences were observed only in half of coordination capabilities. Conclusions. Hearing-impaired girls and boys had lower level motor coordination capabilities than healthy girls and boys. Key words: motoricity, coordination capabilities, healthy, deafness, children Słowa kluczowe: motoryczność, zdolności koordynacyjne, zdrowie, głuchota, dzieci Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. kult. fiz. Marta Wieczorek ul. Skibowa 11, Wrocław tel , martaw@awf.wroc.pl Wstęp W piśmiennictwie można spotkać różne definicje motoryczności. Jedna z nich opisuje motorykę jako całokształt czynności ruchowych człowieka, inaczej sferę ruchowej aktywności, czyli to wszystko co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia całego ciała lub poszczególnych jego części względem siebie [1]. Współcześnie wyróżnia się dwie strony motoryczności:

2 Wieczorek M, Zając M. Zdolności koordynacyjne dzieci zdrowych i niesłyszących 231 a. potencjalną odzwierciedla ona możliwości wewnętrzne, czyli predyspozycje, zdolności i umiejętności ruchowe b. efektywną stanowiąca wynik danej czynności ruchowej [2]. Przedmiotem niniejszej pracy są zdolności motoryczne, które możemy opisać jako kompleksy indywidualnych właściwości psychofizycznych rozwijających się na podłożu wrodzonych zadatków genetycznych, które warunkują jakość przebiegu i efekt końcowy czynności ruchowych [3, s. 11]. Raczek wyróżnia trzy grupy zdolności motorycznych: zdolności kondycyjne (energetyczne) składają się na nie predyspozycje energetyczne i morfofunkcjonalne zdolności koordynacyjne (informacyjne) tworzą je w przewadze predyspozycje neuro-sensoryczne i psychiczne. zdolności kompleksowe (hybrydowe) w ich przypadku nie występuje wyraźna dominanta [3]. Przedmiot zainteresowań niniejszej pracy został ograniczony do zdolności koordynacyjnych, do których zaliczamy: zdolność kinestetycznego różnicowania, orientację czasowo-przestrzenną, zdolność rytmizacji ruchów, zachowanie równowagi, szybkość reakcji, zdolność sprzężenia (łączenia) ruchów, zdolność dostosowania motorycznego. Koordynacja motoryczna rozumiana jako proces, czyli funkcjonalny system sterowania i regulacji organizacji informacji czynności ruchowej [3, s. 12] związana jest głównie z funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego. Nie bez znaczenia jest także funkcjonowanie narządów zmysłu. Szczególnie wzrok i słuch mają ogromne znaczenie w organizacji naszych działań a ich brak lub uszkodzenia znacząco ograniczają funkcjonowanie człowieka. W związku z powyższym ciekawy jest fakt, jakim jest poziom zdolności koordynacyjnych osób z dysfunkcjami sensorycznymi. Podmiotem badań stały się dzieci niesłyszące. W piśmiennictwie można spotkać wiele definicji głuchoty. Jedną z nich przedstawia Sękowska [4] pisząc, że głuchy to człowiek, któremu utrata lub znaczne upośledzenie analizatora uniemożliwiają rozumienie mowy ludzkiej przez słuch i dla którego w pracy i wszelkich zadaniach życia słuch nie ma praktycznego zastosowania. Według UNESCO głusi to osoby, u których spontaniczny rozwój mowy i języka pozostaje bardzo opóźniony lub też został całkowicie zahamowany z powodu znacznego uszkodzenia słuchu, braku oddziaływań wychowawczych i nie zastosowania protezy [5]. W piśmiennictwie i środowisku surdopedagogów istnieje wiele podziałów głuchoty. Spowodowane jest to stosowaniem różnorodnych kryteriów. Dla potrzeb pracy pedagogicznej najbardziej przydatna wydaje się klasyfikacja funkcjonalna. Wyróżnia ona osoby: niesłyszące (głuche) z uszkodzonym słuchem w stopniu uniemożliwiającym w sposób naturalny odbieranie mowy za pomocą słuchu; cechą charakterystyczną jest niemożność opanowania mowy ustnej drogą naturalną oraz słabosłyszące (niedosłyszące) z uszkodzonym słuchem w stopniu ograniczającym odbiór mowy drogą słuchową; słabosłyszący może opanować mowę dźwiękową w sposób naturalny za pośrednictwem słuchu [4]. Utrata słuchu, z racji integracji z systemem nerwowym i kanałami półkolistymi, może oddziaływać na zdolności motoryczne (równowaga, szybkość i dokładność ruchów). Również sam fakt nie odbierania z otoczenia żadnych dźwięków powoduje, że ruchy wykonywane przez niesłyszących są zbyt gwałtowne i nieskoordynowane. W piśmiennictwie znajdujemy niewiele opracowań dotyczących dzieci niesłyszących w zakresie poruszanego problemu badawczego. Nieliczne opracowania traktują temat wybiórczo i dowodzą jedynie o niskim poziomie równowagi, koordynacji i szybkości ruchów głuchych [5]. Istniejące badania rozwoju fizyczno-motorycznego głuchych dotyczą głównie parametrów rozwoju morfologicznego oraz zdolności kondycyjnych. Reprezentatywne i najobszerniejsze badania nad rozwojem i sprawnością fizyczną całej populacji dzieci głuchych w Polsce przeprowadził Maszczak [6]. Uzyskane wyniki można ująć następująco: średnie wartości wysokości i masy ciała dzieci niesłyszących są niższe od tych parametrów u słyszących rówieśników; obwód klatki piersiowej dzieci głuchych jest większy w porównaniu z obwodem klatki piersiowej dzieci słyszących; różnice w rozwoju fizycznym i motorycznym dziewcząt głuchych w stosunku do słyszących są mniejsze niż w przypadku analogicznych grup chłopców; najbardziej rozwiniętymi cechami motorycznymi dzieci głuchych są: zwinność i wytrzymałość, najsłabiej - siła i moc; sprawność fizyczna dzieci głuchych kształtuje się na poziomie średniej sprawności dzieci słyszących. W konkluzji swoich badań Maszczak napisał, że głuchota nie determinuje w sposób istotny możliwości rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej dzieci, określa natomiast dłuższą drogę do osiągnięcia tych samych efektów, co u dzieci słyszących. Przedstawione wyniki badań wskazują, że rozpoznanie opisywanych zagadnień jest niewystarczające. Fakt ten wynika zarówno ze starości istniejących badań jak i stosowanych metod oraz parametrów oceny rozwoju dziecka. Konieczne jest prowadzenie badań wśród współczesnych dzieci i młodzieży w zakresie ich rozwoju morfologicznego i motorycznego. Poziom rozwoju fizyczno-motorycznego jest bowiem jednym z najistotniejszych czynników wpływających na skuteczne działanie człowieka w środowisku. We współczesnym świecie wiele mówi się i pisze o konieczności zrównania szans edukacyjnych dzieci ze specjalnymi

3 232 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): potrzebami edukacyjnymi. Abyśmy mogli tego dokonać musimy najpierw rozpoznać istniejący stan rozwoju dzieci specjalnej troski a następnie próbować go stymulować w sposób celowy i zaplanowany. Cele pracy Z powyższych zagadnień wynikają cele pracy. Celem poznawczym pracy jest rozpoznanie i porównanie poziomu zdolności koordynacyjnych dziewcząt i chłopców niesłyszących oraz porównanie uzyskanych wyników do słyszących rówieśników. Celem praktycznym jest wzbogacenie wiedzy na temat zdolności motorycznych dzieci niesłyszących. Postanowiono zweryfikować hipotezę, iż dzieci niesłyszące charakteryzują się niższym poziomem zdolności koordynacyjnych od dzieci słyszących. Badania zostały uzupełnione o analizę dymorfizmu płciowego badanych dzieci w zakresie zdolności koordynacyjnych. Jest to zadanie niezwykle istotne i ważne dla wszystkich, którzy pracują z osobami głuchymi w tym oczywiście dla nauczycieli wychowania fizycznego. Wysoki poziom zdolności koordynacyjnych wpływa istotnie na skuteczność i ekonomię działania człowieka a tym samym na jego zdrowie i jakość życia. Zagadnienie to nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu do dzieci specjalnej troski. Celowa i systematyczna praca w zakresie szeroko rozumianej kultury fizycznej w szkole specjalnej pozwala dzieciom i młodzieży z różnego rodzaju dysfunkcjami na wszechstronniejszy rozwój fizyczny i motoryczny. Kultura fizyczna jest środkiem stymulowania nie tylko rozwoju psychomotorycznego, ale także, z racji swoich treści, rozwoju społecznego. We współczesnym świecie wiele mówi się i pisze o konieczności zrównania szans edukacyjnych dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Abyśmy mogli tego dokonać musimy najpierw rozpoznać istniejący stan rozwoju dzieci specjalnej troski a następnie próbować go stymulować w sposób celowy i zaplanowany. Materiał i metody badawcze Badaniami objęto 120 uczniów w przedziale wiekowym lat, w tym: 30 chłopców i 30 dziewcząt niesłyszących, oraz 30 chłopców i 30 dziewcząt słyszących. Główną grupę badawczą stanowiły dzieci niesłyszące uczniowie ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Niesłyszących we Wrocławiu, oraz Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Niesłyszących i Słabosłyszących w Poznaniu. Dzieci słyszące, stanowiące grupę porównawczą, to uczniowie Szkoły Podstawowej nr 3 w Trzebnicy. Dla dokładniejszej charakterystyki badanych dzieci dokonano oceny podstawowych parametrów morfologicznych (tab. I). Tabela I. Podstawowe parametry morfologiczne badanych dzieci Table I. Basic morphological parameters of studied children Grupa badawcza Grupa Wysokość ciała Masa ciała /Studied group /Group /Body height /Body weight [cm] [kg] Dzieci słyszące Dziewczęta/Girls 148,4 39,85 /Hearing children Chłopcy/Boys 154,6 44,20 Dzieci niesłyszące Dziewczęta/Girls 147,14 39,21 /Deaf children Chłopcy/Boys 152,26 43,30 Metodą badawczą wykorzystaną w pracy był zestaw testów motorycznych opisanych przez Raczka [3]. Biorąc pod uwagę upośledzenie słuchu warunkujące możliwość wykonania prób testowych, warunki potrzebne do wykonania testu oraz bezpieczeństwo dzieci, wybrano następujące próby po jednej dla każdej zdolności koordynacyjnej: 1. Zdolność kinestetycznego różnicowania rzut piłeczką do celu stojąc tyłem [pkt] 2. Zdolność orientacji przestrzennej bieg do piłek [s] 3. Zdolność szybkiej reakcji chwyt pałeczki Ditricha [cm] 4. Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej test Flaminga utrzymanie równowagi w pozycji flaminga [ilość] 5. Zdolność rytmizacji rytmiczne bębnienie kończynami górnymi [ilość] 6. Zdolność sprzężenia ruchów trzy przewroty w przód [s] 7. Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów tapping płaski (stukanie w krążki) [s]. Uzyskane wyniki badań zostały poddane statystycznemu opracowaniu programem Statistica. Zostały obliczone średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe dla badanych zdolności koordynacyjnych. Określono także wartość testu t-studenta dla ukazania statystycznych różnic między badanymi grupami młodzieży. Wyniki badań Porównanie uzyskanych wyników grupy chłopców niesłyszących i słyszących wykazało, że istotna statystycznie różnica w poziomie badanych zdolności koordynacyjnych na niekorzyść chłopców niesłyszących występuje jedynie w zakresie kinestetycznego różnicowania i częstotliwości ruchów. Pozostałe zdolności koordynacyjne nie różniły badanych grup chłopców (tab. II). Porównanie grup dziewcząt wykazało, że dziewczęta niesłyszącej nie różnią się istotnie statystycznie od dziewcząt słyszących jedynie w zakresie szybkości reakcji i równowagi. Pozostałe zdolności koordynacyjne wykazały różnicę istotną statystycznie (tab. III). Wyniki wskazują, że najmocniej zdominowane głuchotą, w obu grupach, okazały się kinestetyczne różnicowanie i częstotliwość ruchów.

4 Wieczorek M, Zając M. Zdolności koordynacyjne dzieci zdrowych i niesłyszących 233 Kolejno dokonano, w celu określenia różnic dymorficznych, porównania dziewcząt i chłopcami w każdej z grup. Okazało się, że dziewczęta niesłyszącej nie różnią się istotnie statystycznie, od chłopców niesłyszących, w zakresie zdolności rytmizacji, równowagi i szybkości reakcji. Natomiast porównanie dziewcząt i chłopców słyszących wykazało istotne różnice w zakresie zdolności orientacji przestrzennej, równowagi i rytmizacji (tab. IV). Wyniki ukazują, że zróżnicowanie dymorficzne badanych zdolności koordynacyjnych kształtuje się inaczej w grupie słyszących i niesłyszących. Jedynie dwie badane Tabela II. Charakterystyka liczbowa wyników zdolności koordynacyjnych chłopców niesłyszących i słyszących Table II. Values of coordination abilities in deaf and hearing boys Badana zdolność/ability of Grupa/Group Średnia/Mean Odchylenie/SD Test t-studenta/student's t test Kinestetycznego różnicowania [pkt]/kinesthetic differentiation [pts] NS 7,03 3,09 0,013 * S 5,07 2,87 Orientacji przestrzennej /Spatial orientation [s] NS 18,24 5,04 0,484 S 19,02 3,43 Szybkiej reakcji/rapid reaction [cm] NS 20,46 8,00 0,133 S 17,69 5,93 Zachowania równowagi [ilość]/maintaining balance [amount] NS 6,93 5,15 0,492 S 7,67 2,69 Rytmizacji [ilość]/rhythmization [amount] NS 4,23 2,25 0,067 S 5,40 2,58 Sprzężenia ruchów/paired movements [s] NS 5,41 2,14 0,645 S 5,20 1,38 Częstotliwości ruchów /Frequency of movements [s] NS 18,31 4,71 0,029 * S 16,17 2,32 NS - niesłyszący/deaf, S - słyszący/hearing, * α = 0,05 Tabela III. Charakterystyka liczbowa wyników zdolności koordynacyjnych dziewcząt niesłyszących i słyszących Table III. Values of coordination abilities in deaf and hearing girls Badana zdolność/tested ability of Grupa/Group Średnia/Mean Odchylenie/SD Test t-studenta/student's t test Kinestetycznego różnicowania [pkt]/kinesthetic differentiation [pts] NS 4,31 1,92 0,009 ** S 6,13 3,15 Orientacji przestrzennej /Spatial orientation[s] NS 20,64 4,24 0,000 *** S 17,46 2,30 Szybkiej reakcji/rapid reaction [cm] NS 21,57 6,75 0,160 S 19,14 6,51 Zachowania równowagi [ilość]/maintaining balance [amount] NS 6,90 3,36 0,060 S 5,48 2,52 Rytmizacji [ilość]/ Rhythmization [amount] NS 3,86 2,09 0,000 *** S 7,29 2,87 Sprzężenia ruchów [s]/paired movements [s] NS 7,34 1,94 0,000 *** S 5,14 1,04 Częstotliwości ruchów / Frequency of movements [s] NS 22,13 3,96 0,000 *** NS - niesłyszący/deaf, S - słyszący/hearing, * α = 0,05 ** α = 0,01 *** α = 0,001 S 18,31 1,59 Tabela IV. Porównanie wyników dziewcząt i chłopców Table IV. Comparison of results obtained in girls and boys Badana zdolność/tested ability of Wartość testu t-studenta / Student's t test DZ a CH niesłyszący/deaf girls /vs deaf boys DZ a CH słyszący/ Hearing girls/ vs hearing boys Kinestetycznego różnicowania/kinesthetic differentiation 0,000 *** 0,175 Orientacji przestrzennej / Spatial orientation 0,053 * 0,040 * Szybkiej reakcji / Rapid reaction 0,566 0,360 Zachowania równowagi / Maintaining balance 0,974 0,001 *** Rytmizacji /Rhythmization 0,515 0,009 ** Sprzężenia ruchów / Paired movements 0,000 *** 0,830 Częstotliwości ruchów / Frequency of movements 0,001 *** 0,240 * α = 0,05 ** α = 0,01 *** α = 0,001 DZ - dziewczęta, CH - chłopcy

5 234 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): zdolności wykazują identyczne wyniki. Są to: orientacja przestrzenna, która w obu grupach jest cechą dymorficzną i szybkość reakcji, która w obu grupach cechą dymorficzną nie jest. Dyskusja W piśmiennictwie znajdujemy niewiele opracowań dotyczących dzieci niesłyszących w zakresie poruszanego problemu badawczego. Hercen [7] na podstawie badań z 1967 roku wysunął stwierdzenia, że dzieci głuche są mniej sprawne od słyszących pod względem równowagi statycznej i dynamicznej, koordynacji, szybkości wykonywania ruchów oraz siły i mocy. Przyczynami takich zaburzeń są mniejsza socjalizacja społeczności niesłyszących, warunki socjalno-bytowe, a także czynniki etiologiczne głuchoty oraz mechanizm powstawania. Brunt i Brodhead [8] stwierdzili, że w próbach oceniających zdolności koordynacji wzrokowo-ruchowej dzieci niesłyszące wypadają dużo lepiej niż osoby słyszące. Według Menela [9] zaburzenia statyki człowieka mogą być wywołane uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego lub kanałów półkolistych. Na szybkość ruchów może mieć wpływ niemożliwość odbierania bodźców dźwiękowych, trudności w zrozumieniu pojęcia szybkości, sama głuchota uniemożliwiająca docieranie dźwięków mowy z otoczenia. Współczesne badania dzieci głuchych w Polsce prowadzone były przez Korzon [10], Zwierzchowską i wsp. [11] oraz Wieczorek [12]. Korzon [10] badała zdolności motoryczne dzieci niesłyszących Skalą Oziereckiego, w odniesieniu do etiologii głuchoty. Najlepsze wyniki uzyskały dzieci z głuchotą dziedziczoną. Stwierdzono, że występuje związek pomiędzy mechanizmem uszkodzenia słuchu a poziomem równowagi, gibkości, oraz pomiędzy etiologią głuchoty a szybkością biegową i zdolnością szybkiej reakcji. Uszkodzenie przedsionkowe (trudności odbiorcze) powoduje słabszy poziom równowagi. Według Korzon w testach motorycznych największe zaburzenia można zauważyć przy zdolnościach koordynacyjnych. Badania Zwierzchowskiej i wsp. [11], które dotyczyły energetycznych i koordynacyjnych zdolności dzieci głuchych, wykazały, że występuje korelacja miedzy mechanizmem uszkodzenia słuchu a poziomem takich zdolności motorycznych jak równowaga, gibkość oraz szybkość biegowa i zdolność szybkiej reakcji. W testach motorycznych największe zaburzenia zaobserwowano w grupie zdolności koordynacyjnych. Nie stwierdzono korelacji miedzy stopniem utraty słuchu (db) a wynikami testów motorycznych. Wieczorek [12] badała młodzież gimnazjalną głuchą oraz słyszącą w zakresie zdolności koordynacyjnych. Wyniki wykazały, że zarówno dziewczęta jak i chłopcy głusi różnią się, na swoją niekorzyść, istotnie statystycznie od słyszących rówieśników w zakresie wszystkich badanych zdolności koordynacyjnych. Wyjątek stanowiły kinestetyczne różnicowanie i zdolność dostosowania ruchów w grupie dziewcząt. Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone badania pozwoliły zrealizować cele pracy. Dokonano rozpoznania i porównania poziomu zdolności koordynacyjnych u dziewcząt i chłopców niesłyszących i słyszących w wieku lat. Zweryfikowano postawioną hipotezę badawczą. Potwierdziła się ona jedynie częściowo. Dziewczęta niesłyszące różnią się istotnie poziomem zdolności koordynacyjnych od swoich słyszących rówieśniczek. Jedynie dwie z siedmiu badanych zdolności (szybkość reakcji i równowaga) nie wykazały takich różnic. Różnice miedzy słyszącymi a niesłyszącymi chłopcami zaznaczyły się już słabiej. Jedynie dwie zdolności (kinestetyczne różnicowanie i częstotliwość ruchów) istotne różniły grupy chłopców. Poszukiwanie różnic w zakresie badanych zdolności między grupą chłopców a dziewcząt wykazało, że dymorficzne różnice występują tylko w pojedynczych zdolnościach. Uzyskane wyniki wskazują, iż konieczne jest rozwijanie zdolności koordynacyjnych wśród dzieci i młodzieży niesłyszącej. Piśmiennictwo / References 1. Osiński W. Antropomotoryka. AWF w Poznaniu, Szopa J i wsp. Podstawy antropomotoryki. PWN, Warszawa - Kraków Raczek J i wsp. Kształtowanie i diagnozowanie koordynacyjnych zdolności motorycznych. AWF w Katowicach, Sękowska Z. Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wyd. APS, Warszawa, Zwierzchowska A, Gawlik K. Wychowanie fizyczne dzieci i młodzieży niesłyszącej i słabosłyszącej. AWF w Katowicach, Maszczak T. Wychowanie fizyczne i sport dzieci specjalnej troski, AWF Warszawa, Frisina R. Zaburzenia słuchu. [w:] Metody pedagogiki specjalnej. PWN Warszawa, Brunt D, Broadhead GD. Motor proficiency traits of deaf children. Research Quarterly 1982, 53: Meinel K. Motoryczność ludzka. SiT, Warszawa Korzon A. Zaburzenia w rozwoju dzieci niesłyszących warunkowane etiologią głuchoty. WSP, Częstochowa Zwierzchowska A, Gawlik K, Garbara M. Energetic and coordination abilities of deaf children. Journal of Human Kinetic 2004; V, 11: Wieczorek M. Zdolności koordynacyjne dziewcząt i chłopców głuchych oraz słyszących. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin - Polonia 2006; vol. LXI, supl. XVII, 867, Sectio D: