CENY DETALICZNE WYROBÓW YWNOŒCIOWYCH W POLSCE PO AKCESJI DO UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE Ceny detaliczne wyrobów EKONOMISTÓW ywnoœciowych w Polsce ROLNICTWA po akcesji do I AGROBIZNESU Unii Europejskiej Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 3 53 Barbara Grzybowska Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie CENY DETALICZNE WYROBÓW YWNOŒCIOWYCH W POLSCE PO AKCESJI DO UNII EUROPEJSKIEJ RETAIL PRICES OF FOOD PRODUCTS IN POLAND AFTER ACCESSION TO EUROPEAN UNION S³owa kluczowe: ceny detaliczne, ywnoœæ, Unia Europejska Key words: retail prices, food, European Union Synopsis. Wzrost cen detalicznych wyrobów ywnoœciowych w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej spowodowany by³ mechanizmem zbli ania siê cen krajowych do cen w innych krajach UE. Zjawisko to wyst¹pi³o z ró nym nasileniem w stosunku do ró nych produktów. Szczególnie wyraÿny wzrost cen odnotowano w przypadku cukru i wo³owiny. Wstêp Rozszerzenie Unii Europejskiej spowodowa³o zmianê warunków konkurowania przedsiêbiorstw narzuci³o jednoczeœnie koniecznoœæ dostosowania siê do unijnych wymagañ. Wspólny rynek stworzy³ wiele nowych mo liwoœci, zarówno przedsiêbiorcom, jak i konsumentom. Wyniki sonda u przeprowadzonego przez CBOS wskazuj¹ na du e spo³eczne poparcie dla cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej [Roguska 2004]. Do zwolenników integracji zalicza siê 76% badanych, natomiast 16% stanowi¹ jej przeciwnicy. Z badañ tych wynika tak e, e poparciu dla obecnoœci Polski w Unii Europejskiej towarzysz¹ coraz lepsze oceny skutków integracji. Od sierpnia do grudnia 2004 r. liczba osób przekonanych, e cz³onkostwo we Wspólnocie przynosi Polsce wiêcej korzyœci ni strat, zwiêkszy³a siê z 39 do 43%. Jednoczeœnie z 30 do 26% zmala³a liczba respondentów negatywnie oceniaj¹cych dotychczasowy bilans efektów integracji dla Polski. Bezpoœrednim skutkiem integracji by³o otwarcie granic dla swobodnego przep³ywu towarów miêdzy krajami UE. Doprowadzi³o to do uruchomienia procesu wyrównywania cen produktów miêdzy Polsk¹ a innymi krajami UE, w tym tak e cen artyku³ów ywnoœciowych. Jak podaje Œwietlik [2004] cyt. za Eurostat ceny ywnoœci w Polsce przed integracj¹ by³y o ponad 1/3 ni sze ni w krajach starej" Unii (ni sze by³y tak e dochody Polaków). Przyczyn¹ tego by³a m.in. Wspólna Polityka Rolna, która chroni³a unijny rynek za pomoc¹ wysokich ce³ importowych. Cenowe dysproporcje dotyczy³y zw³aszcza miêsa (cena w Polsce to ok. 45% ceny w UE- 15), warzyw (54%), pieczywa i produktów zbo owych (57%), artyku³ów mleczarskich (58%). Ponadto produkcja ywnoœci w Polsce by³a wy sza ni zapotrzebowanie rynku krajowego. Zatem wspomniany wczeœniej mechanizm wyrównywania poziomu cen spowodowa³ w Polsce ich wzrost.

2 54 B. Grzybowska Jak wynika z badañ IPSOS, Polacy w przypadku wiêkszoœci produktów nie dostrzegli jednak znacznego wzrostu cen [Obawy ]. Zdecydowany wyj¹tek stanowi³y artyku³y spo- ywcze a 85% badanych by³o zdania, e ceny tych produktów zwiêkszy³y siê, a zaledwie 15% e pozosta³y bez zmian b¹dÿ zmniejszy³y siê. Z pewnoœci¹ w du ej mierze wynika to z faktu, e w strukturze codziennych wydatków wiêkszoœci polskich gospodarstw domowych w dalszym ci¹gu dominuj¹ zakupy produktów spo ywczych. Z danych Eurostatu [ wynika, e udzia³ wydatków na ywnoœæ i napoje w Polsce wynosi 35,6% domowego bud etu, podczas gdy w krajach starej Unii 19,5%. Zatem wzrost cen, nawet niewielki, jest automatycznie odczuwalny i odbierany jako dodatkowe obci¹ enie bud etu. Tendencje zmian cen ywnoœci oraz towarów i us³ug konsumpcyjnych W krajach Unii Europejskiej nie ma jednolitych cen dla poszczególnych produktów. Jak podkreœla Kowalski [2004] wynika to m.in. z ró nic w zamo noœci poszczególnych krajów, w wysokoœci mar transportowych i handlowych, w poziomie zysku lokalnych producentów. Du e znaczenie maj¹ tak e przyzwyczajenia konsumentów, regulacje administracyjne, koncentracja lub rozdrobnienie handlu detalicznego oraz koszty robocizny [Wp³yw ].,,,,,,,9 9 9,,,,,,,,,,9 9 9,,, WRZDU\LXVáXJLNRQVXPSF\MQH PLHVL FHODWD \ZQR ü Rysunek 1. Miesiêczne wskaÿniki cen towarów ywnoœciowych w Polsce w latach (miesi¹c poprzedni = 100%) ród³o: W latach tendencje zmian cen ywnoœci oraz towarów i us³ug konsumpcyjnych w Polsce by³y zbie ne, chocia wahania cen ywnoœci by³y znacznie wiêksze ni cen towarów i us³ug konsumpcyjnych (rys. 1). W 2003 r. ceny ywnoœci by³y doœæ stabilnie, zw³aszcza w I po³owie roku. Pocz¹wszy od kwietnia systematycznie obni a³y siê. Zdaniem Œwietlik [2005] by³o to efektem wysokiej poda y i niskich cen surowców rolniczych pochodzenia zwierzêcego, jak równie warzyw i ich przetworów oraz nasilaj¹cej siê bariery popytu wywo³anej wysokim bezrobociem, stosunkowo ma³ym przyrostem dochodów realnych gospodarstw domowych i du ym rozwarstwieniem dochodowym spo³eczeñstwa. W I pó³roczu 2004 r. ceny ywnoœci wykazywa³y tendencjê wzrostow¹. Stosunkowo du a zwy ka nast¹pi³a w kwietniu (o 2,3% w stosunku do marca), w maju by³a niewielka tylko o 0,6%, a w czerwcu ponownie du a o 2,9%, przy wzroœcie cen towarów i us³ug konsumpcyjnych odpowiednio o: 0,8, 1,0 i 0,9%. Po dwumiesiêcznym okresie spadku cen (lipiec-sierpieñ) ponownie odnotowano ich wzrost, jednak nie by³ on znaczny (0,4-1,1% w przypadku cen ywnoœci oraz 0,1-0,6% w przypadku cen towarów i us³ug konsumpcyjnych). Tendencje zmian cen wybranych produktów ywnoœciowych Jednym z istotnych nastêpstw integracji Polski z UE by³ wzrost eksportu polskiej ywnoœci, g³ównie na Jednolity Rynek Europejski [Œwietlik 2005]. Produkty te, oprócz tego, e by³y tañsze od unijnych, w wielu przypadkach okaza³y siê tak e lepsze jakoœciowo, g³ównie ze wzglêdu na jakoœæ surowców rolnych. W konsekwencji wzros³y ceny wiêkszoœci artyku³ów spo ywczych,

3 Ceny detaliczne wyrobów ywnoœciowych w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej 55,,,,,,,9 9 9,,, PLHVL FH FKOHESV]HQQR \WQL FXNLHU PL VRZLHSU]RZH]NR FL P NDSV]HQQD PL VRZRáRZH]NR FL POHNRNURZLHWáXV]F]X Rysunek 2. Miesiêczne zmiany cen wybranych produktów ywnoœciowych w 2004 roku (styczeñ 2004 r. = 100%) ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS. chocia w zale noœci od rodzaju produktu (grupy produktów) w ró nym tempie i zakresie. W 2003 r. wahania cen nie by³y zbyt du e (w grudniu nieznacznie przewy sza³y ceny styczniowe, np. chleb i mleko by³y dro sze zaledwie o 1,5% m¹ka pszenna o 0,7%, miêso wo³owe z koœci¹ o 4,3% nie dotyczy³o to ceny cukru, która by³a ni sza a o blisko 11% oraz wieprzowiny z koœci¹ cena w grudniu by³a ni sza od styczniowej o ok. 1,5%). Natomiast w 2004 r. zmiany by³y ju znacznie bardziej dynamiczne (rys. 2). Najwczeœniej, jeszcze przed wst¹pieniem Polski do UE, zaczê³y rosn¹æ ceny cukru. Obawa przed podwy kami spowodowa³a znaczny wzrost popytu na ten produkt, a rosn¹ca sprzeda umo liwi³a producentom podniesienie cen. Jeszcze w styczniu cena cukru (1,93 z³/kg) by³a ni sza ni miesi¹c wczeœniej (1,98 z³/kg). W pierwszych trzech miesi¹cach 2004 r. by³a tak e ni sza ni w analogicznych miesi¹cach poprzedniego roku (w styczniu o 13,1%, w lutym o 4,5%, w marcu o 0,9%). Pocz¹wszy od stycznia 2004 r. zaczê³a systematycznie wzrastaæ. Pocz¹tkowo tempo wzrostu nie by³o du e (w lutym cena by³a wy sza ni w styczniu o 9,3%, a w marcu o 13,0%). Gwa³towny wzrost odnotowano w kwietniu, cena detaliczna cukru wzros³a wówczas a o 51,5% w stosunku do marca i o 71,0% w stosunku do stycznia 2004 r. Wzrostowa tendencja utrzymywa³a siê do sierpnia, kiedy to cukier by³ dro szy ni w styczniu o 87,6%. W kolejnych miesi¹cach odnotowano nieznaczny spadek cen detalicznych tego produktu, ale i tak w grudniu by³a ona a o 82,4% wy sza ni w styczniu, chocia o ok. 1,5% ni sza ni w listopadzie. Inne produkty ywnoœciowe nie charakteryzowa³y siê a tak gwa³townymi zmianami cen. Stosunkowo du e wahania dotyczy³y jeszcze cen detalicznych miêsa wo³owego i wieprzowego. Ceny wo³owiny z koœci¹ w ca³ym 2004 r. wzrasta³y. Pocz¹tkowo tempo wzrostu nie by³o zbyt du e od 1,3% w marcu do 10,5% w maju (w stosunku do cen styczniowych). Jednak ju w czerwcu ceny wzros³y o ponad 26%, a w lipcu o ok. 39%. Kolejne miesi¹ce to dalszy wzrost cen wo³owiny do blisko 43% w grudniu. Jednoczeœnie nale y podkreœliæ, e pocz¹wszy od sierpnia comiesiêczny wzrost cen nie by³ ju tak znaczny. O ile w czerwcu wo³owina z koœci¹ by³a dro sza o ok. 14% ni maju, a w lipcu o ok. 10% ni w czerwcu, to w kolejnych miesi¹cach wzrost ten nie przekracza³ 1% (kszta³towa³ siê w granicach 0,1-0,9%). Ceny detaliczne miêsa wieprzowego ros³y od lutego do lipca. W tym miesi¹cu przekroczy³y ceny styczniowe o ponad 26% i by³ to najwiêkszy wzrost w 2004 r. Po dwumiesiêcznym okresie stabilizacji (sierpieñ-wrzesieñ) ceny wieprzowiny zaczê³y spadaæ, a od wrzeœnia do grudnia w ka dym nastêpnym miesi¹cu nie przekracza³y cen osi¹gniêtych w poprzednim (np. w listopadzie by³y ni sze ni w paÿdzierniku o 1,3%, a w grudniu o 2,4% ni w listopadzie). Jednak i tak w grudniu przekroczy³y poziom cen ze stycznia o ponad 20%. Wzrost cen detalicznych miêsa w po³owie roku by³ zdaniem Urbana [2004] spowodowany wspomnianym wczeœniej wzmo onym eksportem po rozszerzeniu UE. Dotyczy³o to zw³aszcza miêsa wo³owego. Doœæ du e znaczenie mia³a tak e stosunkowo niska jego produkcja.

4 56 B. Grzybowska PL VRL Z GOLQ\ FXNLHUL Z\URE\ FXNLHUQLF]H SLHF]\ZR QDELDá,,,,,,,, Rysunek 3. Odsetek respondentów dostrzegaj¹cych wzrost cen produktów ywnoœciowych w II pó³roczu 2004 r. (wzrost cen dostrzegany w ci¹gu 30 dni poprzedzaj¹cych sonda ) ród³o: Boguszewski [2005]. RGSRZ LHG]L W pierwszej po³owie 2004 r. odnotowano tak e comiesiêczny wzrost cen detalicznych m¹ki pszennej. W okresie luty-kwiecieñ by³a to podwy ka œrednio o ok. 4 p.p ka dego miesi¹ca (od 3,9 do 11,8%). Natomiast w maju oraz w czerwcu tempo wzrostu zmniejsza³o siê, od czerwca do sierpnia nie zmienia³o siê, a nastêpnie tendencja zosta³a odwrócona ceny uleg³y obni eniu. W grudniu by³y wy sze od styczniowych o niewiele ponad 7%. Jednoczeœnie cena w maju i czerwcu 2004 r. by³a o ok. 20% wy sza ni w analogicznych miesi¹cach 2003 r. W pozosta³ych miesi¹cach ró nice by³y ni sze (od 2,7% w styczniu do 19,0% w lipcu). Wahania cen m¹ki nie przenios³y siê na zmiany ceny chleba. By³y one bowiem doœæ stabilne i w zasadzie przez 8 miesiêcy (od marca do paÿdziernika) kszta³towa³y siê na takim samym poziomie. Pod koniec roku odnotowano nieznaczne ich obni enie. W porównaniu z poprzednim rokiem chleb by³ najdro szy w kwietniu i maju ceny w 2004 r. by³y wy sze od tych z 2003 r. o blisko 9%, natomiast w II pó³roczu ró nice nie przekracza³y 4%. W przypadku mleka spo ywczego mo na dostrzec doœæ wyraÿn¹ tendencjê systematycznego, chocia powolnego wzrostu cen. Do maja 2004 r. kszta³towa³y siê one na sta³ym poziomie, natomiast od czerwca do paÿdziernika zaczê³y rosn¹æ w tempie 0,7% comiesiêcznie. W ostatnich dwóch miesi¹cach 2004 r. tempo to nieco zwiêkszy³o siê (do 1,4%) i w grudniu cena detaliczna mleka by³a wy sza od styczniowej o blisko 8%. Badania CBOS wskazuj¹, e Polacy spoœród artyku³ów ywnoœciowych najbardziej odczuli wzrost cen miêsa i wêdlin (rys. 3). Opiniê tak¹ o podwy kach w czerwcu 2004 r. (badanie przeprowadzono w lipcu) wyrazi³o a 92% badanych. Nieco ni szy odsetek respondentów (87%) wskaza³ tak e na podwy ki cen cukru i wyrobów cukierniczych. Wy sze ceny nabia³u i pieczywa odczu³o odpowiednio 73 i 61% ankietowanych. Sukcesywnie powtarzane sonda e wskaza³y, e z ka dym miesi¹cem mala³ odsetek respondentów dostrzegaj¹cych wzrost cen w II po³owie 2004 r., co jednoznacznie potwierdzi³y tak e wczeœniej cytowane badania GUS. Wzrost cen ywnoœci wywo³a³ okreœlone reakcje wœród konsumentów. Jak podaje Boguszewski [2005] czêœæ gospodarstw domowych zmieni³a model konsumpcji, zarówno jakoœciowy, jak i iloœciowy. Zmiana ta polega³a g³ównie na kupowaniu tañszych produktów danego asortymentu oraz mniejszych ich iloœci, przy czym czêœciej rezygnowano z dro szych produktów ni zmniejszano wielkoœæ spo ycia. W kolejnych miesi¹cach i latach, jak podkreœlaj¹ Szot [2005] i Ziêba [2005], nale y spodziewaæ siê dalszego wyrównywania poziomu cen w Polsce do cen w innych krajach UE i tym samym wzrostu krajowych cen ywnoœci, ale ju nie w tak du ym tempie, jak w pierwszych miesi¹cach po integracji. Badania dodaj¹ przy tym, e wygaœniêcie tzw. unijnego efektu mo e wrêcz spowodowaæ, e ceny niektórych produktów mog¹ nawet ulec obni eniu. Bêd¹ one kszta³towane g³ównie przez popyt wewnêtrzny.

5 Ceny detaliczne wyrobów ywnoœciowych w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej 57 Podsumowanie Bezpoœrednim skutkiem przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej by³o otwarcie granic dla swobodnego przep³ywu towarów miêdzy krajami cz³onkowskimi. Doprowadzi³o to do uruchomienia procesu wyrównywania cen miêdzy Polsk¹ a innymi krajami UE, w tym tak e cen artyku- ³ów ywnoœciowych. Poniewa poziom cen w Polsce przed integracj¹ by³ znacznie ni szy ni w krajach UE-15, zatem mechanizm wyrównywania cen spowodowa³ w Polsce ich wzrost. Przyczyn¹ zwy ek by³ tak e wzrost eksportu polskiej ywnoœci, a zw³aszcza wo³owiny. Na wzrost cen ywnoœci konsumenci zareagowali zmian¹ modelu konsumpcji. Zmiana ta polega³a g³ównie na kupowaniu tañszych produktów danego asortymentu oraz mniejszych ich iloœci, przy czym czêœciej rezygnowano z dro szych produktów ni zmniejszano wielkoœæ spo- ycia. W kolejnych miesi¹cach i latach nale y siê spodziewaæ dalszego wzrostu cen ywnoœci w Polsce, ale ju nie w tak du ym tempie jak w pierwszych miesi¹cach po integracji. Literatura Boguszewski R. 2005: Koniec szoku cenowego? Percepcja zmian cen i jej wp³yw na konsumpcjê. Komunikat z badañ. CBOS, Warszawa. Obawy przez wzrostem cen. 2004: Badania Ipsos, Roguska B. 2004: Opinie o skutkach cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej. Komunikat z badañ. CBOS, Warszawa. Szot E. 2005: Najgorsze ju minê³o... Ceny ywnoœci w Polsce po integracji z UE. AgroTrendy, nr 8. Œwietlik K. 2004: Popyt na ywnoœæ w latach Œwietlik K. 2005: Popyt na ywnoœæ ( ). Biuletyn Informacyjny, nr 2 (164), ARR, Warszawa. Urban R. 2004: Ceny ywnoœci a integracja z UE. Przemys³ Spo ywczy, nr 8. Wciórka B. 2004: Opinie o podwy kach cen i zmiany w konsumpcji. Komunikat z badañ. CBOS, Warszawa. Wp³yw akcesji do Unii Europejskiej na zmiany cen detalicznych w Polsce Ministerstwo Finansów, Warszawa. Ziêba S. 2005: ywnoœæ nasza szansa w Europie. AgroTrendy, nr 6. Summary The growth of retail prices of food products in Poland after integration with European Union was due mechanism of approximating domestic prices to the prices in other EU countries. The biggest growt covered sugar and beef. Adres do korespondencji dr Barbara Grzybowska Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski Katedra Ekonomiki i Przedsiêbiorstw ul. Oczapowskiego Olsztyn tel (0 89) barg@uwm.edu.pl