OCHRONA ZASOBÓW I JAKOŚCI WODY W KRAJOBRAZIE WIEJSKIM

Transkrypt

1 UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE WYDZIAŁ KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA I ROLNICTWA POLSKIE TOWARZYSTWO INŻYNIERII EKOLOGICZNEJ Monografie nr 1p OCHRONA ZASOBÓW I JAKOŚCI WODY W KRAJOBRAZIE WIEJSKIM Monografia pod redakcją prof. dr hab. Józefa Koca Olsztyn 2010

2 Rozdział 8 Andrzej Skwierawski Funkcjonowanie małych zbiorników wodnych w różnych typach krajobrazu 8.1. Małe zbiorniki wodne jako element krajobrazu obszarów młodoglacjalnych Małymi zbiornikami lub oczkami wodnymi przyjęło się nazywać zbiorniki śródlądowych wód powierzchniowych stojących, których ze względu na powszechnie przyjętą granicę wielkości jezior (> 1 ha) nie zalicza się do akwenów jeziornych. W ostatnich latach w literaturze przyjęło się określenie oczka wodne, z tym, że część autorów nazwę tę przyporządkowuje zbiornikom pochodzenia wytopiskowego (glacigenicznych) (Drwal, Lange 1985, Kosturkiewicz, Szafrański 1988), natomiast obiekty o genezie nowszej, antropogenicznej, nazywa się zwykle stawami (wiejskimi) (Bacieczko 1984, Kochanowska i in. 1997). W literaturze limnologicznej dla tego typu zbiorników istnieje pojęcie stawów naturalnych i sztucznych (podkreślające niewielkie głębokości tych obiektów) (Starmach i in. 1976) lub drobnych zbiorników astatycznych (Kajak 2001). Również w literaturze zagranicznej (np. Collinson i in 1995, Wild i in. 1995, Wilbur 1997, Ruan, Gilkes 2000) małe zbiorniki określa się jako stawy (ponds). Pond Conservation Group (1993) do małych zbiorników zalicza obiekty o powierzchni <2 ha, utrzymujące zwierciadło wody przez co najmniej 4 miesiące w roku. W szerszym ujęciu małe zbiorniki można zaliczyć do ekosystemów mokradłowych, należących do endoreicznych systemów hydrograficznych, charakterystycznych dla pagórkowato-pojeziernych obszarów młodoglacjalnych (Drwal, Lange 1985, Kloss i in. 1987, Pawlaczyk i in. 2002). Niewielkie zbiorniki występują na terenie całego Niżu Europejskiego, jednak największe ich nagromadzenie notowane jest na obszarach młodoglacjalnych, gdzie panują warunki fizjograficzne sprzyjające gromadzeniu się wody w lokalnych, śródmorenowych obniżeniach terenowych. Znaczna część tych zbiorników to akweny o genezie związanej z ostatnim zlodowaceniem bałtyckim. Zbiorniki te powstały w okresie późnego glacjału i w początkach holocenu. Na obszarach młodoglacjalnych zagęszczenie małych zbiorników może być znaczne i dochodzić do 30 zb. km -2 (Solarski, Nowicki 1990). Dynowska i Tlałka (1982) podają, że maksymalne zagęszczenie oczek wodnych może nawet osiągać 175

3 wartość 100 zb. km -2. Średnia frekwencja jest jednak zazwyczaj znacznie niższa i np. na całym Pojezierzu Mazurskim wynosiła 4,35 zb. km -2 pod koniec lat 80 XX w. (Solarski, Nowicki 1990). Ogólna liczba małych zbiorników na Pojezierzu Mazurskim wg wyżej wymienionych w autorów to sztuk, a objętość retencjonowanej w nich wody oszacowano na 117 mln m 3. Równie duże zagęszczenie oczek spotykane jest również na Pojezierzu Zachodniopomorskim (Pieńkowski 2003), gdzie ogólna liczba małych zbiorników oceniana jest na sztuk (Choiński 1999). Podobnie na Pojezierzu Kaszubskim, jak podają Drwal i Lange (1985) na 1 km -2 przypada około 4 6 sztuk małych zbiorników (na całym Pojezierzu Kaszubskim jest ich 8400). Na niektórych obszarach objętych ostatnim zlodowaceniem małych zbiorników może być znacznie mniej, np. na terenie Pobrzeża Kaszubskiego zagęszczenie to wynosi zaledwie około 1 szt. km -2. Na terenach innych niż młodoglacjalne małe zbiorniki występują zazwyczaj jako twory antropogeniczne niewielkie stawy rybne, zbiorniki przy gospodarstwach rolnych i stawy wiejskie, lub jako zbiorniki dekoracyjne przy dawnych i obecnych zabudowaniach dworskich, jak również jako ogrodowe oczka wodne, chociaż przyrodnicze znaczenie tych ostatnich jest raczej niewielkie. Zbiorniki antropogenicznego pochodzenia cechuje zazwyczaj przystosowanie do pełnienia określonych funkcji oraz często brak naturalnej, wyraźnie zarysowanej zlewni topograficznej, co wiąże się z tym, że nie zawsze stanowią węzłowe punkty hydrograficzne na obszarze występowania. Małe zbiorniki wodne należą do obiektów bardzo silnie podatnych na wpływy zewnętrzne. Stąd lokalizacja w określonym typie zlewni niesie za sobą szereg konsekwencji związanych z ich funkcjonowaniem i kształtowaniem się określonego stanu ekologicznego. Stan ten najlepiej obrazuje ocena jakości wody, charakteru i przekształceń roślinności oraz obserwacja zewnętrznych symptomów degradacji zbiorników. Narzędziem oceny stanu małych zbiorników może być metoda ich waloryzacji (Skwierawski 2005a). Ocenie podlega stan zachowania strefy akwatycznej, znajdującej się w obrębie zwierciadła wody (część oceny A ), oraz telmatycznej - zlokalizowanej na granicy woda-ląd (waloryzacja cząstkowa B ). Z części A i B zbiornik może uzyskać maksymalnie 70 punktów, które wskazują na jego stan ekologiczny. Całościowa ocena sprowadza się do skali 100 punktowej, na którą dodatkowo składa się ocena otoczenia zbiornika waloryzacja cząstkowa C ), dotycząca rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń stanu zbiornika. Wyniki oceny dają obraz stanu oraz skali zagrożeń danego zbiornika (tab. 8.1). Metoda ta dotychczas została przetestowana na wielu zbiornikach, skonfrontowano ją również z oceną jakości wody na podstawie wskaźników fizykochemicznych (Skwierawski 2005b). Wyniki waloryzacji różnych typów małych zbiorników tą metodą przedstawiono w dalszej części pracy (tab. 8.2, 8.3, i 8.4). 176

4 Interpretacja wyników waloryzacji małych zbiorników (Skwierawski 2005a) Tabela 8.1 Klasa Punktacja Interpretacja wyników Część A+B ocena stanu zbiornika: toni wodnej (A) i strefy brzegowej (B) I >50 Oczka bdb zachowane, o korzystnych warunkach siedliskowych II Oczka o częściowo zakłóconych warunkach funkcjonowania, dość dobrze zachowane Oczka o znacznym poziomie przekształcenia, niekorzystne warunki siedliskowe Oczka o niekorzystnych warunkach życia, zdegradowane, lub w stadium zaniku Część C ocena otoczenia zbiornika I >25 Oczka nie zagrożone II Umiarkowane zagrożenie degradacją Znaczne zagrożenie degradacją <15 B. silnie zagrożenie degradacją Wynik ogólny I 75 Oczka o bdb stanie, proponowane do objęcia ochroną prawną II Oczka cenne, lecz częściowo przekształcone lub zagrożone. Wskazane działania ochronne Oczka o przeciętnych walorach i znacznym stopniu przekształceń. Wymagają działań rekultywacyjnych i/lub ochronnych Oczka o małej wartości, nie mogą funkcjonować bez zdecydowanych działań ochronnych i rekultywacji 8.2. Oczka wodne w krajobrazie rolniczym zbiorniki śródpolne Oczka śródpolne są typem zbiorników ściśle powiązanych z krajobrazem rolniczym (Juszczak 2001, Koc i in. 2001). Cechą takich obiektów hydrograficznych są ciągłe i często bardzo znaczne wahania położenia zwierciadła wody w ciągu roku. Najwyższe stany wód obserwuje się w nich wczesną wiosną, po wypełnieniu zagłębienia wodami roztopowymi. W tym okresie ilość wody może nawet przekraczać pojemność misy zbiornika, powodując podtopienie pól w sąsiedztwie (fot. 8.1). Jest to jedna z przyczyn, dla których w przeszłości w ramach szeroko prowadzonych melioracji odwadniających likwidowano wiele spośród takich zbiorników (Solarski, Nowicki 1990, Nowicki 1997). Latem i jesienią z kolei wiele spośród małych zbiorników ulega całkowitemu wyschnięciu. Ze względu na uwarunkowania hydrologiczne oczka śródpolne można zatem podzielić na: trwałe, nigdy nie wysychające; trwałe, lecz wysychające bardzo rzadko, tylko w wyjątkowo suchych latach; 177

5 tymczasowe, lecz niekiedy (w latach bardzo wilgotnych) posiadające wodę przez cały rok; tymczasowe typowe, corocznie wysychające w okresie letnim, lub posiadające zwierciadło wody tylko po roztopach wiosennych (Collinson i in 1995). Ze względu na roślinność porastającą taflę wody, Kochanowska i in. (1997) klasyfikują małe zbiorniki śródpolne w następujący sposób: 1a) małe zbiorniki o odkrytym lustrze wody, z roślinnością pływającą (Lemnetalia); 1b) oczka wodne o częściowo odkrytym lustrze wody, porastające roślinnością z rzędu Phragmitetalia; 2a) oczka wodne okresowo wysychające; 2b) oczka wodne wysychające na dłuższy czas; 3) zagłębienia z roślinnością nitrofilną (z rzędu Molinietalia i klasy Artemisiatea). Podobny podział, odnoszący się do śródpolnych zagłębień bezodpływowych, w którym wyróżnione zostały 3 typy, proponuje Koc (1989): Typ I zagłębienia ze stałym lustrem wody o głębokości > 0,5 m, wyraźnie oddzielone skarpą od przyległych terenów, z roślinnością szuwarową i wodną nie zajmującą całej powierzchni zagłębienia; Typ II zagłębienia ze stałym lustrem wody o głębokości < 0,5 m, pokryte w całości roślinnością szuwarową i wodną; Typ zagłębienia okresowo zalewane wodą, pokryte w całości roślinnością szuwarową, charakteryzujące się brakiem roślinności wodnej i niewyraźnym wykształceniem strefy przejściowej pomiędzy właściwym zagłębieniem a terenami otaczającymi. Cechą małych śródpolnych zbiorników wodnych w największym stopniu wpływającą na ich podatność na zanikanie, jest niewielka powierzchnia i głębokość, a więc mała pojemność względem ładunku dopływających zanieczyszczeń. W populacji malych zbiorników danego obszaru z reguły dominują zbiorniki najmniejsze, najbardziej narażone na degradację, np. wśród 172 obiektów zinwentaryzowanych na Pojezierzu Olsztyńskim ponad 70% stanowiły oczka o powierzchni nie przekraczającej 0,05 ha (Skwierawski 2005c). Nie jest to cecha dotycząca tylko oczek Pojezierza Olsztyńskiego. Jak podają DRWAL I LANGE (1985) zbiorniki o powierzchni <0,1 ha stanowią na Pojezierzu Kaszubskim 48% małych zbiorników. Na tym obszarze jednak aż 20% oczek stanowiły obiekty o powierzchni >0,5 ha, mające genezę wytopiskową i kontakt z poziomem wodonośnym. Tego typu zbiorniki na analizowanym w niniejszej pracy fragmencie Pojezierza Olsztyńskiego występowały w znikomej liczbie tylko 2 spośród objętych waloryzacją zbiorników miały powierzchnię >0,5 ha, a zbiorniki o powierzchni >0,1 ha stanowiły zaledwie 9,3% (Skwierawski 2005c). Według wielu autorów małe zbiorniki wodne mogą w krajobrazie rolniczym pełnić szereg bardzo różnorodnych funkcji, zarówno przyrodniczych, jak i gospodarczych. Do najważniejszych funkcji, które można przypisać małym zbiornikom, należy zaliczyć (Koc i in. 2001): 178

6 a.) Funkcje biocenotyczne małe zbiorniki stanowią bazę pokarmową, źródło wody, kryjówki, miejsce rozmnażania (gniazdowania) zwierząt, powodują wydłużenie łańcuchów pokarmowych, stanowią siedlisko wielu gatunków zwierząt i roślin, wśród nich gatunków chronionych (KOCHANOWSKA I IN. 1997). W zlewniach rolniczych oczka wodne stanowią swoiste wyspy ekologiczne, odróżniające się od otoczenia, znacznie bogatsze pod względem różnorodności biologicznej w porównaniu do otaczających mało zróżnicowanych terenów uprawowych. Jest to funkcja szczególnie istotna wobec ochrony bioróżnorodności na poziomie gatunkowym i siedliskowym, nie tylko na obszarach cennych przyrodniczo, ale w równym stopniu także na terenach intensywnie zagospodarowanych lub wręcz zdegradowanych, poprzez zapewnienie bliskości siedlisk o różnej trofii i uwilgotnieniu. Zespoły wielu małych zbiorników funkcjonujące na danym obszarze wykazują większą bioróżnorodność i właściwości ochronne względem występujących gatunków, niż pojedynczy zbiornik o takiej samej sumarycznej powierzchni (Oertli i in. 2002). Małe zbiorniki wodne są w naszym klimacie podstawowym biotopem występowania i rozrodu płazów i innych przedstawicieli fauny (np. chruścików), niejednokrotnie zapewniając możliwość istnienia znacznego zróżnicowania gatunkowego; b.) Funkcje hydrologiczne (Solarski i Nowicki 1990, Mioduszewski 2002) związane są przede wszystkim z retencjonowaniem wody, szczególnie tej pochodzącej z roztopów wiosennych. Obecność małych zbiorników wpływa na zatrzymanie bezproduktywnego odpływu i daje potencjalną możliwość wykorzystania zgromadzonej wody w sezonie wegetacyjnym. Oczka wodne stanowią więc ważne ogniwo obiegu wody na poziomie zlewni elementarnych, wpływając na bilans wodny zlewni rolniczych i stosunki wodne gleb (Drwal, Lange 1985, Kosturkiewicz, Fiedler 1995). W przypadku oczek śródpolnych jest to funkcja istotna, gdyż zretencjonowana woda znajduje się w zasięgu roślin uprawnych następuje gromadzenie zasobów wodnych w miejscu ich powstawania i zużywania. Małe zbiorniki stanowią również element krajobrazu będący miejscem zasilania wód gruntowych i podziemnych; c.) Funkcje sozologiczne wynikają bezpośrednio ze znaczenia hydrologicznego, ponieważ wraz z wodą do zagłębień bezodpływowych migrują i ulegają akumulacji różnego rodzaju substancje, zwłaszcza związki biogenne (Kruk 1996, Koc 2000). Zbiornik wodny w obrębie swojej mikrozlewni stanowi centrum akumulacji biogenów, ograniczając w ten sposób ich przedostawanie się do innych typów wód powierzchniowych (cieków, jezior). Dzięki swoim właściwościom małe zbiorniki wodne można zaliczyć do ekosystemów akumulacyjnych, czyli gromadzących biogeny; d.) Funkcje fizjograficzne (krajobrazowe) i mikroklimatyczne małe zbiorniki stanowią element urozmaicający krajobraz, wzbogacają walory i estetykę terenu, poprawiając percepcyjny odbiór przestrzeni w otoczeniu człowieka; na obszarach o niskiej jeziorności są często jedynymi obiektami wodnymi, a całe zagłębienia wraz z towarzyszącymi im zadrzewieniami i zakrzaczeniami tworzą w krajobrazie wyspy wpływające na poprawę poziomu postrzegania krajobrazu w kategoriach jego naturalności. Zagłębienia bezodpływowe z mokradłami, a w 179

7 szczególności zbiornikami wód otwartych, tworzą mozaikowy i kontrastowy układ warunków topoklimatycznych (Kloss i in. 1987), co objawia się zwiększeniem parowania terenowego. Z powierzchni oczek wodnych może wyparowywać o ponad 20% więcej wody niż z otwartej powierzchni jezior, dzięki transpiracji roślin wodnych i zbiorowisk przywodnych, oraz w wyniku intensywniejszego ogrzewania się wody w okresie letnim. e.) Funkcje gospodarcze są zazwyczaj ograniczone relatywnie niewielkimi rozmiarami obiektów, niektóre zbiorniki mogą jednak spełniać pewną rolę rekreacyjną - stanowić miejsce wypoczynku, służyć uprawianiu wędkarstwa, a nawet być wykorzystywane jako kąpieliska. W zlewniach rolniczych małe zbiorniki mogą być źródłem wody do pojenia zwierząt gospodarskich lub nawadniania upraw. Istnieją również próby wykorzystania oczek wodnych jako elementów sieci melioracyjnej włączenie ich w system odwadniający poprawia możliwości gospodarowania wodą w obrębie obiektu melioracyjnego, zmniejsza koszty wykonania inwestycji, poprzez skrócenie całkowitej długości sieci odwadniającej i umożliwienie wykonywania płytszych przekopów (Kosturkiewicz, Musiał 1982). Dodatkowo jest to również metoda na oczyszczanie zazwyczaj silnie obciążonych biogenami wód drenarskich (Kosturkiewicz, Fiedler 1995, Cymes 2002). Należy podkreślić, że każdą z tych funkcji w znacznie większym stopniu spełniają zbiorniki dobrze zachowane, czyli nie poddane procesom degradacji antropogenicznej, oraz zbiorniki znajdujące się na wczesnym etapie sukcesji ekologicznej. Małe zbiorniki wodne śródpolne zazwyczaj cechuje obniżona jakość wody, która ogranicza możliwość spełniania większości opisanych funkcji. W szczególności dotyczy to wartości biocenotycznej, która może ulec gwałtownemu zmniejszeniu w wyniku pogarszania się jakości wody i wzrostu trofii wód. Oczka śródpolne objęte badaniami na Pojezierzu Olsztyńskim przeciętnie wykazywały niższe stężenia głównych wskaźników decydujących o jakości wody w porównaniu do zbiorników śródleśnych (tab. 8.2). W porównaniu do stawów wiejskich obiekty śródpolne charakteryzowały się znacznie niższymi koncentracjami fosforu, jednakże stwierdzone wartości znacznie przekraczały granicę stanu przeżyźnienia. Wysokie stężenia form mineralnych fosforu wskazują, że są to obiekty podatne na proces eutrofizacji, w których nie mają miejsca warunki niedoboru tego pierwiastka, które mogłyby limitować produkcję pierwotną. Małe zbiorniki wodne śródpolne, których stan badano na obszarze północnowschodniej Polski, cechowały się zazwyczaj niekorzystnymi parametrami (tab. 8.3). Przeciętna punktacja, z wyjątkiem grupy oczek o trwałym zwierciadle wody, wskazuje na przewagę zbiorników zdegradowanych, o zubożonym potencjale funkcji środowiskowych i gospodarczych. Tylko sporadycznie notowano zbiorniki charakteryzujące się dobrym stanem. 180

8 Tabela 8.2 Średnie koncentracje wybranych wskaźników jakości wody małych zbiorników (mg dm -3 ) porównanie oczek śródpolnych, stawów wiejskich i zbiorników śródleśnych na podstawie badań: 1) Koc i in. (2001) oraz 2) Skwierawski (2004) Stawy wiejskie (zbiorniki na terenach zabudowanych) Zbiorniki śródleśne Wskaźnik Oczka śródpolne (1) (2) (1) (2) (1) Przewodność elektrolityczna * ChZT Cr 42,1 43,8 38,7 47,3 42,7 N-NO 3 0,20 0,17 0,18 0,20 0,04 N-NH 4 0,66 0,36 0,56 0,71 0,89 P ogółem 0,57 0,25 0,63 1,46 0,33 P-PO 4 0,24 0,10 0,33 1,12 0,10 K 9,9 3,5 19,4 18,9 2,0 Cl - 17,8 11,0 23,9 22,5 10,5 * µs cm -1 Wyniki oceny stanu śródpolnych oczek wodnych w północno-wschodniej Polsce Tabela 8.3 Obszar badań (źródło) Zbiorniki w otoczeniu 6 wsi w gminie Dywity (Skwierawski 2005b) w tym: z trwałym zw. wody okresowo wysychające Zbiorniki w otoczeniu wsi Gołogóra (Jankowska 2010) Zbiorniki w otoczeniu wsi Mątki (Jankowska 2010) Oczka śródpolne, Pojezierze Iławskie (Domozych 2006) L.o A 2 9, , , , , , B 10, , , , , , Średnia punktacja/zakres A+B C Wynik pkt. kl. pkt. kl. pkt. kl. 19, , , , , , L.o. liczba obiektów; 2 oznaczenia A, B, C + jak w tab I -I , , , , , , I -I -II - - -II 35, , , , , , II -II

9 8.3. Zbiorniki wodne w krajobrazie osiedli wiejskich Oczka wodne od dawna towarzyszyły krajobrazowi osiedli wiejskich. Niejednokrotnie proces zabudowy obszaru wsi wynikał wręcz z istnienia zbiornika wodnego, który pozostawiano w centralnej części osiedla. Pozostałością takiego sposobu lokacji są wsie o kształcie owalnicy. Zbiorniki położone na terenach zabudowanych mogą znacznie poprawiać walory architektoniczne wsi. Według Niedźwieckiej-Flipiak (2001) dawniej małe zbiorniki pełniły ważną rolę we wsiach, stanowiąc ich integralny element kulturowy. Niejednokrotnie XIX-wieczne miejscowości posiadały w swoim obrębie kilka, a nawet kilkanaście stawów, często leżących w centrum miejscowości. Zbiorniki wodne położone w takich lokalizacjach pełniły przede wszystkim funkcje użytkowe stanowiły źródło wody do celów użytkowych (bytowych, pojenia zwierząt, podlewania ogrodów itp.), oraz miały znaczenie przeciwpożarowe (Borcz, Pogodziński 1994). Wraz z rozwojem infrastruktury związanej z dystrybucją wody (studnie, sieci wodociągowe), funkcje te przestały mieć istotne znaczenie, a stawy wiejskie pozostawiono jako element ozdobny, lub w wielu przypadkach doszło do ich likwidacji (Niedźwiecka-Filipiak 2008). W ostatnich latach na obszarach zabudowanych można zauważyć z kolei tendencję wzrostu liczby małych zbiorników, związaną z tworzeniem takich obiektów głównie na prywatnych posesjach, gdzie wykorzystywane są do celów ozdobnych i hodowli ryb. Współcześnie stawy na obszarach zabudowanych są dowodem na zagrożenie, jakie dla wód stanowią nieskanalizowane osiedla wiejskie. Jest to istotny problem, zwłaszcza, że w roku 2008 w Polsce zaledwie 26% mieszkańców wsi obsługiwanych było przez oczyszczalnie ścieków (GUS 2009). Podobny stan utrzymuje się w całym kraju. Zasilanie z obszarów zabudowy wiejskiej stanowi główne zagrożenie w skali lokalnej, natomiast globalnie w zanieczyszczeniu wód dominują źródła obszarowe, które z tego względu zazwyczaj postrzegane jako główne źródło eutrofizacji wód śródlądowych i Morza Bałtyckiego (Stachowicz 1995, Durkowski, Woroniecki 1997, Koc 1998). Bacieczko (1984) oraz Cholewiński i Błaułciak (1995) stwierdzili, że proceder odprowadzania ścieków do niewielkich wód powierzchniowych jest ich najistotniejszym zagrożeniem, zarówno ze względu na rozpowszechnienie tego zjawiska, jak i na wyjątkowo destrukcyjne oddziaływanie na ekosystem. Według badań Bacieczko (1984) na Pomorzu Zachodnim na 400 przebadanych zbiorników 260 uznano za akweny w ten sposób zdegradowane. Aż 63% spośród zdegradowanych małych zbiorników było zasilanych ściekami - z ferm hodowlanych (34% wszystkich oczek) lub gospodarstw domowych (29%). Istotna liczba oczek opisanych w cytowanych badaniach (66 szt., tj 17% wszystkich) została przekształcona w baseny przeciwpożarowe, co wiąże się z zabetonowaniem brzegów i często dna zbiornika, a więc powoduje uniemożliwienie rozwoju roślinności wyższej, prowadząc zazwyczaj do masowego rozwoju fitoplanktonu (zakwitów wody). Stawy wiejskie, analizowane pod kątem stanu ekologicznego, wykazywały zazwyczaj niski wynik klasyfikacji, na poziomie zbliżonym do oczek śródpolnych, 182

10 w porównaniu do których cechowały się wyższym poziomem potencjalnych zagrożeń (tab. 8.4). Główne czynniki degradujące, a w szczególności zrzut ścieków i przebudowa brzegów, mogą doprowadzić do zaburzenia, a nawet skrajnego ograniczenia funkcji biocenotycznych stawów wiejskich. Potwierdzają to wyniki jakości wody, znacznie gorsze w stawach wiejskich w porównaniu do oczek śródpolnych, zwłaszcza wskaźników związanych z zanieczyszczeniami ze źródeł punktowych: przewodności elektrolitycznej, fosforu i chlorków (tab. 8.2). Z drugiej strony, wśród zbiorników położonych na terenach zabudowanych rzadko spotyka się obiekty okresowo wysychające, częste wśród oczek śródpolnych, czego efektem była wyższa punktacja w części dotyczącej stanu toni wodnej i strefy brzegowej (A+B, tab. 8.4). Tabela 8.4 Wyniki oceny stanu stawów wiejskich i zbiorników miejskich w różnych lokalizacjach Zakres punktów/średnia Obszar badań (źródło) L.o. 1 A B A+B C Wynik pkt. kl. pkt. kl. pkt. kl. Stawy wiejskie południowej Warmii (Jankowska 2010) 10 12, , , , , Stawy wiejskie w gminie Dywity (Zielińska 2005) 20 15, , , II 11, , II Zbiorniki we wsiach gminy Gostynin (Dolak 2009) 6 14, , , , , Zbiorniki miejskie i w strefie podmiejskiej Olsztyna i Szczytna (Kuczyńska 2006) 32 19, , , II 14, II 45, II Małe zbiorniki wodne południowej Warszawy (Ziemichód 2010) 12 22, , , II 14, , II -II 1 L.o. liczba obiektów; 2 oznaczenia A, B, C + jak w tab. 8.1 Durkowski i Woroniecki (2001) na podstawie badań prowadzonych na Pomorzu Zachodnim stwierdzili, że wody stawów i oczek wodnych na obszarach wiejskich należą do zdecydowanie najbardziej zanieczyszczonych. Szczególnie wysokie stężenia dotyczyły fosforu fosforanowego, którego stężenia wynosiły średnio 4,80 183

11 mgp-po 4 dm -3. Wartości te ponad 2-krotnie przekraczały koncentracje zanotowane w rowach odprowadzających odpływy z oczyszczalni ścieków i odwadniających tereny zabudowane, oraz 35-krotnie przewyższały koncentracje stwierdzone w wodach drenarskich. W porównaniu do oczek okolic Olsztyna były to wartości prawie 10-krotnie wyższe od średnich w zbiornikach śródpolnych i ponad 4-krotnie przewyższające stężenia zanotowane w stawach wiejskich (Skwierawski 2004a). Dane te wskazują, że intensywna produkcja zwierzęca obok zrzutów zanieczyszczeń bytowo-gospodarczych może stanowić czynnik dyskwalifikujący całkowicie małe zbiorniki pod względem wartości przyrodniczej (Czyżyk 1996, Durkowski, Woroniecki 2001). Zauważalne powiązanie pod tym względem zaobserwowano także w grupie zbiorników, w których otoczeniu notowano obecność zwierząt gospodarskich (bydła). Wody tej grupy zbiorników cechowały się podwyższoną przewodnością elektrolityczną, która w najbardziej zdegradowanym zbiorniku osiągnęła poziom 6230 µs cm -1 (Skwierawski 2005c). Durkowski i Woroniecki (2001) stwierdzili w zdegradowanych małych zbiornikach również bardzo wysokie koncentracje potasu (279,5 mg dm -3 ) - znacznie wyższe niż w innych rodzajach wód. W ocenie stanu małych zbiorników stawy wiejskie przeciętnie osiągnęły najgorszy wynik w części C zostały sklasyfikowane jako bardzo silnie zagrożone degradacją (tab. 8.5). Tabela 8.5 Średnia punktacja uzyskana w ocenie stanu małych zbiorników w różnych zlewniach (opracowanie własne, na podst. badań cytowanych w tab. 8.2 i 8.3) Średnia punktacja / % maksymalnej punktacji Zakres badań L.o. 1 A 2 B A+B C Wynik pkt. kl. pkt. kl. pkt. kl. Maksymalna punktacja Oczka w krajobrazie rolniczym (śródpolne) I 30 I 100 I ,0 9,1 18,9 15,4 34,6 Stawy wiejskie 36 14,4 10,0 24,3 12,3 36,9 Zbiorniki na obszarach miejskich 44 20,2 12,3 32,5 14,6 47,0 1 L.o. liczba obiektów; 2 oznaczenia A, B, C + jak w tab

12 Oczka wodne położone w krajobrazie otwartym, mimo niższego poziomu potencjalnych zagrożeń, charakteryzowały się mniej korzystnym stanem w porównaniu do zbiorników zlokalizowanych na obszarach zabudowanych. Wynikało to przede wszystkim ze znacznego udziału zbiorników epizodycznych i w znacznym stopniu wypłyconych, które w tej częci oceny uzyskują bardzo niskie noty (por. tab. 8.3). Jako środowisko życia akweny takie mają ograniczoną wartość, np. niemożliwe jest ich trwałe zasiedlenie przez ryby Małe zbiorniki wodne w krajobrazie miejskim Małe zbiorniki wodne, położone w obrębie zabudowy miejskiej, pełnią przede wszystkim rolę estetyczno-rekreacyjną. W ubogim otoczeniu stanowią swoiste wyspy ekologiczne, które wnoszą do krajobrazu miejskiego element przyrodniczy. Akweny takie najczęściej spotykane są w parkach, oraz na obrzeżach miasta, gdzie ekspansja zwartej zabudowy nie jest tak silnie zarysowana. Głównym zagrożeniem zbiorników miejskich jest problem ich zaśmiecania. Jeśli dany obiekt nie znajduje się pod stałą opieką służb porządkowych i utrzymania zieleni miejskiej, zazwyczaj zostaje w ten sposób zdegradowany w bardzo znacznym stopniu. Istotnym zagrożeniem jest również doprowadzanie do zbiorników wód spływających ze zurbanizowanej zlewni, zwłaszcza dopływy z ulic niosą bardzo wysokie ładunki zanieczyszczeń (Birch, McCaskie 1999, Bajkiewicz- Grabowska 2002). Niska odporność na degradację małych zbiorników powoduje, że zanieczyszczenia te kumulują się w ekosystemie. Prowadzi to do trwałej degradacji jakościowej, powodując wysoką trofię wód, lub pogorszenie stanu w wyniku akumulacji zanieczyszczeń o charakterze nietroficznym (substancje organiczne, metale ciężkie, zasolenie). Stan taki skutkuje zubożeniem struktury roślinności naczyniowej, co dodatkowo pogłębia zły stan ekologiczny takich obiektów. W obrębie miast mogą jednak funkcjonować zbiorniki przystosowane do gromadzenia ścieków deszczowych. W takim przypadku rozpatrywanie ich stanu ekologicznego jest bezcelowe, gdyż ze względu na pełnioną funkcję odbiornika i miejsca oczyszczania wód nie należy spodziewać się wysokiej wartości przyrodniczej takich obiektów. Z drugiej strony, zbiorniki miejskie są często utrzymywane w poprawnym stanie dzięki zabiegom gospodarczym, polegającym na ich okresowym oczyszczaniu, pogłębianiu i kontroli rozprzestrzeniania się roślinności (zarastania). Dzięki takim zabiegom możliwe jest utrzymanie umiarkowanego, a nawet dobrego stanu takich zbiorników. W ocenie stanu (Kuczyńska 2006) takie obiekty uzyskiwały zazwyczaj, a nawet II klasę. Istnienie takich zadbanych zbiorników jest jedną z głównych przyczyn, dla których grupa obiektów położonych na obszarach miejskich uzyskała lepszą średnią wartość punktacji w ocenie stanu toni wodnej i strefy brzegowej (tab. 8.5), w porównaniu z pozostawionymi bez takich zabiegów zbiornikami śródpolnymi. Poziom potencjalnych zagrożeń akwenów miejskich jest jednak z reguły bardzo wysoki, głównie ze względu na dopływ zanieczyszczonych wód ze zlewni, zaśmiecanie i brak stref ekotonowych (barier biogeochemicznych) wokół zbiornika (tab. 8.6). 185

13 Tabela 8.6 Potencjalny wpływ czynników zagrażających małym zbiornikom wodnym przy ich lokalizacji w różnych typach zlewni (opracowanie własne) Czynnik Oczka śródpolne Oczka śródleśne Stawy wiejskie Zb. miejskie Zmiana warunków hydrologicznych (osuszenie) Spływy powierzchniowe ze zlewni Zaśmiecanie Zrzut zanieczyszczeń (ścieków) Spływy ze źródeł liniowych (dróg i ulic) Przekształcanie i zabudowa brzegów Wędkarstwo Niszczenie zbiornika przez zwierzęta Obecność ptactwa wodnego Utrzymywanie zbiornika bez stref ekotonowych Ogólne nasilenie zagrożeń zewnętrznych Poziom zagrożenia: brak lub znikomy mały średni duży 186

14 Stan przekształceń małych zbiorników wodnych położonych na obszarach dużej aglomeracji miejskiej, obrazują badania prowadzone w obrębie lewobrzeżnej Warszawy (Stańczyk, Jeznach 2005). Na obszarze śródmieścia, gdzie w wyniku obecności gęstej zabudowy zaburzone zostały warunki hydrologiczne, przeważały zbiorniki zasilane z wodociągu miejskiego. Tego typu akweny są zazwyczaj opróżniane na okres zimowy, a po napełnieniu wiosną zwierciadło wody utrzymuje się, uzupełniając na bieżąco ubytki powstające w wyniku parowania. Stan troficzny takich akwenów jest więc warunkowany przede wszystkim jakością wody doprowadzanej z sieci wodociągowej. W większości przypadków nie podjęto prób zasilania tego typu zbiorników wodami opadowymi, co mogłoby stanowić rozwiązanie przynajmniej części problemów związanych z koniecznością odprowadzania o oczyszczania ścieków deszczowych. Z drugiej strony, przeznaczenie jako odbiorników dla spływów ze zlewni miejskiej wiąże się zawsze z poważnym pogorszeniem jakości wody w zbiorniku (Skwierawski, Sidoruk 2010) Kierunki przekształceń małych zbiorników wodnych w różnych krajobrazach Zanikanie małych zbiorników na obszarach młodoglacjalnych jest procesem zachodzącym w ostatnich dziesięcioleciach w sposób bardzo wyraźny. Wyniki prowadzonych na ten temat badań wskazują, że w okresie niecałych 100 lat na wybranym obszarze Pojezierza Olsztyńskiego liczba oczek wodnych zmniejszyła się o 44%, a tylko 28,5% to oczka istniejące nieprzerwanie od 100 lat (tab. 10.7). Jeszcze większe zmiany zaobserwowano na obszarze znajdującym się w obrębie obecnych granic administracyjnych Olsztyna (Bałdyga 2006). Od roku 1914 do 1998 na tym obszarze zanik małych zbiorników wynosił 51% ich liczby, a największe zmiany wywołane były rozbudową osiedli mieszkaniowych w okresie po II wojnie światowej. Tabela 8.7 Zmiana liczebności małych zbiorników wodnych na obszarze wybranych części Pojezierza Olsztyńskiego wg materiałów kartograficznych z 1914, 1980 r. i 1998 r. (Skwierawski 2005b) Rok Liczba zbiorników (szt.) Okres Zmiana (%) , ,1 Zb. trwałe* ,2 * Zb. trwałe obiekty obecne na wszystkich analizowanych materiałach kartograficznych 187

15 Procesy przekształceń małych zbiorników mogą przebiegać bardzo szybko i być zauważalne nawet w krótkich przedziałach czasowych. Fudali (1995) podaje przykład 10 zbiorników, z których 3 uległy całkowitej degradacji w ciągu zaledwie 5 lat, zamieniając się w zagłębienia nie posiadające zwierciadła wody i porośnięte pokrzywą. Proces bardzo szybkiej ewolucji przedstawia przykładowy zbiornik wodny na terenie zabudowanym (fot. 8.1), który w okresie zaledwie 3 lat został niemal całkowicie opanowany przez szuwar pałkowy Typhetum latifoliae. Podobne, niezwykle szybkie zmiany zanotowano w odniesieniu do około 100 letnich antropogenicznych zbiorników w krajobrazie Ziemi Krotoszyńskiej od 1926 roku ich zagęszczenie zmniejszyło się trzykrotnie, a od 1986 do 2000 roku liczba obiektów zmalała z 1130 do 770 sztuk (Markuszewska 2002). Z kolei Kosturkiewicz i Musiał (1982) badając małe zbiorniki na Pojezierzu Gnieźnieńskim stwierdzili, że na analizowanym obiekcie, obejmującym 13 oczek śródpolnych, w latach od 1892 do 1966 zanikowi uległy 3 zbiorniki, ale na ich miejsce pojawiły się inne w tej samej liczbie. Drenowanie doprowadziło jednak do zmniejszenia sumarycznej powierzchni oczek o 35%. Na innym obiekcie analizowanym przez autorów, 2 lata po wykonaniu drenowania stwierdzono zanik 5 spośród 27 małych zbiorników. Interesujące zmiany w strukturze liczebności małych zbiorników zaobserwowali Kochanowska i in. (1997). Stwierdzili, że na wybranym do badań obszarze Pomorza Zachodniego zanikowi uległa znaczna liczba małych zbiorników spośród 470 istniejących pod koniec XIX w. przetrwało tylko 227 szt.. Najsilniejszej redukcji uległy zbiorniki zlokalizowane na podmokłych łąkach spośród 29 przetrwało tylko 5, co autorzy przypisują przede wszystkim podatności takich zbiorników na procesy lądowacenia. Znaczna redukcja dotyczyła także zbiorników śródpolnych, których liczebność spadła z 352 do 105 szt.. Nie na wszystkich jednak obszarach następował proces zanikania - liczba oczek położonych na użytkach zielonych ponad trzykrotnie się zwiększyła (z 11 do 35 szt.), podobnie zbiorniki śródleśne ich liczba wzrosła z 30 do 65 szt.. Powoli znikają także zbiorniki zlokalizowane w obrębie terenów zabudowanych. Według Niedźwieckiej-Filipiak (2001), która badała zmiany powierzchni wód stawów w 10 wsiach dolnośląskich, od XIX wieku areał ten zmalał o 27%. Nie ma wątpliwości co do negatywnego oddziaływania czynników zlewniowych na małe zbiorniki. Takie cechy, jak: sposób użytkowania, spadek terenu zlewni, oraz rodzaj gleby i pokrycie roślinnością wpływają na tempo przekształceń małych zbiorników i odzwierciedlają się w sezonowych zmianach składu wody. Zbiorniki położone na gruntach lekkich, mimo iż pod względem hydrogeologicznym posiadają lepsze warunki zasilania (zwiększony odpływ wody ze zlewni), wnoszą jednocześnie większe ładunki zanieczyszczeń obszarowych. Jak podaje Koc (1998), z gleb lekkich odpływa ponad 2 razy więcej azotu i fosforu niż z gleb ciężkich. Proporcja taka wystąpiła zarówno przy niskim, jak i przy średnim poziomie intensywności rolnictwa. 188

16 A B C D E Fot Małe zbiorniki wodne w różnych lokalizacjach (Fot. A. Skwierawski) A mały staw wiejski w miejscowości Tuławki w 2000 roku; B ten sam zbiornik po 2 latach efekty ekspansji szuwaru pałki szerokolistnej; C śródpolne oczko wodne, w którym wiosną została przekroczona pojemność zbiornika (podtopienie pól okolice Starego Olsztyna); D zanikające oczko śródpolne w okolicach Spręcowa (gm. Dywity); E zrekultywowany zbiornik śródpolny, na terenie przekształconym w użytkowany rekreacyjnie (Sętal, gm. Dywity); F przykład zbiornika na terenie miasta Olsztyn, ul. Wilczyńskiego F 189

17 Rys Schemat kierunków naturalnych i antropogenicznych przekształceń małych zbiorników wodnych (Skwierawski 2004b) 190

18 Zmiany następujące w ekosystemie małych zbiorników, jeśli nie zostaną w sposób gwałtowny ukierunkowane przez świadomą działalność człowieka, mają charakter powolnej ewolucji. Przeprowadzone obserwacje oraz dostępne dane literaturowe pozwalają wywnioskować, że na wczesnym etapie wraz z narastaniem trofii zbiornika proces ten może przebiegać wg kilku różnych scenariuszy: I. Zajęcie zbiornika przez szuwar pałkowy (Typhetum latifoliae) lub rzadziej trzcinowy (Phragmitetum australis). Duża biomasa wytwarzana przez tego typu zbiorowiska sprawia, że wypłycanie się zbiornika ulega znacznemu przyspieszeniu w wyniku odkładania się resztek roślinnych po sezonie wegetacyjnym; większość tego typu zagłębień nie posiada otwartego zwierciadła wody w okresie wegetacji; II. Opanowanie zwierciadła wody przez zbiorowiska roślin pływających z klasy rzęs (Lemnetea), zazwyczaj przez rzęsę drobną (Lemna minor), której mogą towarzyszyć spirodela wielokorzeniowa (Spirodela polyrhiza) i rzęsa trójrowkowa (Lemna trisulca). Zbiorowiska te w sezonie wegetacyjnym pokrywają zwykle całe zwierciadło wody, uniemożliwiając rozwój roślin zanurzonych i powstrzymując sukcesję roślinności brzegowej. Zbiorniki tego typu jako biotopy dla organizmów zwierzęcych (szczególnie ryb) charakteryzują się wyjątkowo niekorzystnymi warunkami siedliskowymi, gdyż woda znajdująca się pod warstwą rzęs jest bardzo silnie lub nawet całkowicie odtleniona;. Wykształcenie się fitoplanktonowego stanu stabilnego zbiorniki charakteryzujące się intensywnymi zakwitami wody, najczęściej sinicowymi, często też zielenicowymi, mogącymi utrzymywać się przez cały rok. W zbiornikach takich pojawiają się znaczne wahania warunków środowiskowych (np. stężenie tlenu rozpuszczonego w wodzie może w cyklu dobowym zmieniać się w bardzo szerokim zakresie od znacznego niedoboru tlenu w godzinach porannych do znacznego przesycenia po południu). Zbiornikami tego typu są bardzo często oczka antropogeniczne lub zrekultywowane we wczesnej fazie istnienia, zazwyczaj w wyniku ewolucji przechodzą w jeden z typów wymienionych powyżej (punkt I lub II). Na procesy przekształceń małych zbiorników w znacznym stopniu oddziałują także krótkotrwałe tendencje warunków klimatycznych. Okresy suchych lat następujących po sobie powodują, że wysycha wiele zbiorników, które w przeciętnych warunkach należą do trwałych, a odnowienie się zasobów wody następuje dopiero w kolejnych, bardziej wilgotnych latach. Taki układ zaobserwowali Borowiec i Pieńkowski (1992) na Pomorzu Zachodnim w czasie ubogich w opady latach W takich okresach następuje silna sukcesja roślinności szuwarowej opanowującej zbiornik oraz dochodzi do mineralizacji osadów organicznych, której produkty zasilają wody oczka po ponownym jego napełnieniu, przyczyniając się do wzrostu poziomu trofii (Pieńkowski 1992). Główne etapy ewolucji i przekształceń małych zbiorników wodnych zostały przedstawione schematycznie na rys W wyniku naturalnych zmian, tj. procesów akumulacji materii docierającej ze zlewni i wyprodukowanej w samym zbiorniku, małe zbiorniki wodne przekształcają się w zagłębienia bezodpływowe nie posiadające zwierciadła wody (fot. 8.1). 191

19 Zagłębienia takie tracą z czasem cechy charakterystyczne dla zbiorników wodnych następuje powolne zanikanie wklęsłego kształtu, ustępowanie zbiorowisk roślin szuwarowych, a w końcu także turzyc i roślinności bagiennej. Według Piaścika (2001) warstwę powierzchniową takich przekształconych zagłębień pokrywa z reguły warstwa murszu torfowego, co świadczy o stopniowej decesji złoża torfu nagromadzonego w zagłębieniu. Warstwy położone poniżej murszów obrazują ewolucję zagłębienia. W typowym zagłębieniu (Orzechowski i in 2001, Piaścik 2001) jest to niewielkiej miąższości warstwa torfów szuwarowych, położonych na torfach olesowych i mechowiskowych o znacznej miąższości (rzędu 2 4 m). Poniżej zalegają warstwy gytii (detrytusowej i ilastej) pochodzące z okresu istnienia zbiornika wodnego. Obrzeża zagłębienia noszą ślady nanoszenia materiału mineralnego z gleb zlewni (procesów deluwialnych), w postaci utworów mineralnoorganicznych. Degradacja i przekształcenia prowadzące do zaniku małych zbiorników są procesami w swej istocie jednostronnymi, jednak nie są to zmiany nieodwracalne (rys. 8.1). Przywracanie i utrzymanie odpowiedniego stanu małych zbiorników w krajobrazie jest możliwe przy zaplanowaniu działań ochronnych i rekultywacyjnych. Prace renaturyzacyjne, z uwagi na niewielkie rozmiary omawianych obiektów, wymagają umiarkowanych kosztów i nie są szczególnie trudne technicznie do wykonania. Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach , w ramach projektu badawczego MNiSW nr N N Literatura Bacieczko W., W obronie stawów wiejskich Pomorza Szczecińskiego. Chron. Przyr. Ojcz. 40, 5-6: Bajkiewicz-Grabowska E., Obieg materii w systemach rzeczno-jeziornych. Wyd. Uniwersytet Warszawski, Wydz. Geogr. i Stud. Regionalnych, ss Bałdyga M., Przekształcenia małych zbiorników wodnych w obrębie Olsztyna od początku XX wieku. Praca magisterska UWM w Olsztynie, ss. 53. Birch S., McCaskie J., Shallow urban lakes: a challenge for lake management. Hydrobiologia 395/396: Borcz Z., Pogodziński Z., Woda w krajobrazie wiejskim. Zagrożenia i ochrona. Zesz. Nauk. AR Wrocł., 4: Borowiec S., Pieńkowski P., Porównanie składu chemicznego wód opadowych z chemizmem cieków zlewni leśnych i rolniczych oraz oczek w młodoglacjalnym krajobrazie Pomorza Zachodniego. W: Gospodarowanie wodą w krajobrazie rolniczym jako element zrównoważonego rozwoju. Mat. Konf. Nauk., SGGW, Warszawa: Choiński A., Oczka wodne w Polsce w strefie zasięgu zlodowacenia bałtyckiego. Acta UNC, Geogr., 29:

20 Cholewiński A., Błułaciak R., Oczka wodne Pomorza Zachodniego i ocena zawartości wybranych składników chemicznych w ich wodach. Wszechświat 96, 5: Collinson N.H., Biggs J., Corfield A., Hodson M.J., Walker D., Whitfield M., Williams P.J., Temporary and permanent ponds: an assessment of the effects of drying out on conservation value of aquatic macroinvertebrate communities. Biol. Conserv., 74: Cymes I., Znaczenie małych zbiorników wodnych dla retencji wody i biogenów w zlewni zmeliorowanej. Praca doktorska UWM w Olsztynie, ss Czyżyk F., Zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych we wsi nie skanalizowanej. Przegl. Nauk. SGGW, Wydz. Melior. i Inż. Środ, 10: Dolak J., Małe zbiorniki wodne jako element krajobrazu wsi. Praca inżynierska UWM w Olsztynie, ss. 42. Domozych i., Ocena stanu ekologicznego i zagrożeń oczek wodnych na terenie Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Praca magisterska UWM w Olsztynie, ss. 50. Drwal J., Lange W., Niektóre limnologiczne odrębności oczek. Zesz. Nauk. Wydz. Biol. Geogr. i Oceanogr. UG, 14: Durkowski T., Woroniecki T., Jakość wód powierzchniowych a infrastruktura wsi w wybranych zlewniach cząstkowych jeziora Miedwie. Przegl. Nauk. Wydz. Mel. i Inź. Środ. SGGW, 16: Durkowski T., Woroniecki T., Jakość wód powierzchniowych obszarów wiejskich Pomorza Zachodniego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 476: Dynowska I., Tlałka A., Hydrografia. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, ss Fudali E., Projektowane użytki ekologiczne w krajobrazie rolniczym okolic Kołbaskowa k. Szczecina. Przegl. Przyr. 6, 1: GUS Ochrona środowiska Rocznik. Wyd. Głównego Urzędu Statystycznego, W-wa, ss Jankowska A., Rola i znaczenie małych zbiorników wodnych na Warmii w kształtowaniu krajobrazu wiejskiego. Praca magisterska UWM w Olsztynie, ss Juszczak R., Inwentaryzacja, waloryzacja i ochrona małych zbiorników wodnych w krajobrazach rolniczych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 476: Kajak Z., Hydrobiologia: limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wyd. Nauk. PWN Warszawa, ss Kloss M., Kruk M., Wilpiszewska I., Geneza, charakterystyka przyrodnicza i przekształcenia antropogeniczne zagłębień bezodpływowych we współczesnym krajobrazie Pojezierza Mazurskiego. Kosmos 36(4): Kochanowska R., Pieńkowski P., Wołejko L., Śródpolne oczka wodne w krajobrazie Pomorza Szczecińskiego. W: Woda jako czynnik warunkujący wielofunkcyjny i zrównoważony rozwój wsi i rolnictwa. Konferencja Naukowo-Techniczna, Falenty, listopada 1997: Koc J., Terenowe zagłębienia bezodpływowe jako element przyrodniczy i urządzenioworolny w krajobrazie Pojezierza Mazurskiego. Mat. VI Semin.Geogr.- Roln., Olsztyn Waszeta: Koc J., Wpływ intensywności użytkowania terenu na wielkość odpływu biogenów z obszarów rolniczych. Rocz. AR Pozn., 307, Roln. 52:

21 Koc J., Ekologiczne znaczenie ochrony i renaturyzacji oczek wodnych. W: Renaturyzacja obiektów przyrodniczych aspekty ekologiczne i gospodarcze. Wyd. UMCS Lublin: Koc J., Cymes I., Skwierawski A., Szyperek U., Znaczenie ochrony małych zbiorników wodnych w krajobrazie rolniczym. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 476: Kosturkiewicz A., Fiedler M., Oczka wodne w eksploatacji systemów drenarskich na terenach bogato urzeźbionych. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Konferencje V, 266: Kosturkiewicz A., Musiał W., Wahania stanów wód w śródpolnych oczkach wodnych na terenach zdrenowanych. Prace Komisji Nauk Roln. i Leśnych, 53: Kosturkiewicz A., Szafrański Cz., Zasady wykorzystania śródpolnych oczek wodnych jako odbiorników wód drenarskich. Załącznik nr 2 do Wytycznych drenowania gruntów ornych. Mat. Instruktażowe 65, IMUZ Falenty. Kruk M., Ocena redukcji składników mineralnych w odpływie z zabagnionych obszarów powierzchniowo bezodpływowych w krajobrazie rolniczym. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst., Protectio Aquarum et Piscatoria 22: Kuczyńska A., Ocena stanu i zagrożeń małych zbiorników wodnych na terenach miejskich na przykładzie Olsztyna i Szczytna. Praca inżynierska UWM w Olsztynie, ss. 47. Markuszewska I., Śródpolne oczka wodne w rolniczym krajobrazie Ziemi Krotoszyńskiej. Aura, 6: Mioduszewski W., Ochrona i kształtowanie zasobów wodnych w krajobrazie rolniczym. Wyd. IMUZ, Falenty, ss.165. Niedźwiecka-Filipiak I., Woda w krajobrazie wsi. Arch. Krajobr. 2/3: Niedźwiecka-Filipiak I., Współczesne przemiany wód powierzchniowych na terenie wsi. Arch. Krajobr., 2: Nowicki Z., Problematyka degradacji oczek wodnych na Pojezierzu Mazurskim. Rocz. AR w Poznaniu, CCXC: Oertli B., Joye D.A., Castella E., Juge R., Cambin D., Lachavanne J.B., Does size matter? The relationship between pond area and biodiversity. Biol. Conserv., 104: Orzechowski M., Smólczyński S., Sowiński P., Właściwości gleb obniżeń śródmorenowych Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 476: Pawlaczyk P., Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R., Poradnik ochrony mokradeł. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin, ss Piaścik H., Sowiński P., Orzechowski M., Smólczyński S., Sekwencja gleb obniżeń śródmorenowych w krajobrazie młodoglacjalnym Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 476: Pieńkowski P., Skład chemiczny wód wysychających oczek śródpolnych w porównaniu z chemizmem opadów i wód powierzchniowych zlewni różnie użytkowanych. Praca doktorska AR Szczecin, ss

22 Pieńkowski P., Analiza rozmieszczenia oczek wodnych oraz zmian w ich występowaniu na obszarze Polski północno-zachodniej. Wyd. AR w Szczecinie, Rozprawy nr 222, ss Pond Conservation Group, A future for Britain s ponds. An agenda for action. Pond Conservation Group, Oxford. Ruan H.D., Gilkes R.J., Phosphorus accumulation in farm ponds and dams in Southwestern Australia. J. Environ. Qual., 29: Skwierawski A., 2004a. Akumulacja fosforu w wodzie i osadach dennych jako wskaźnik poziomu degradacji stawów wiejskich i oczek śródpolnych. Zesz. Nauk. AE Wrocł., Chemia, 1017: Skwierawski A., 2004b. Przekształcenia małych zbiorników wodnych w krajobrazie rolniczym Pojezierza Olsztyńskiego. Praca doktorska UWM w Olsztynie, ss Skwierawski A. 2005a. Ocena stanu małych zbiorników wodnych na terenach wiejskich. Cz. I. Metoda waloryzacji małych zbiorników. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 506: Skwierawski A. 2005b. Przekształcenia małych zbiorników od początku XX w. na przykładzie wybranych obszarów Pojezierza Olsztyńskiego. Inżynieria Ekologiczna, 12: Skwierawski A Współczesne kierunki przekształceń małych zbiorników wodnych na obszarach rolniczych Pojezierza Olsztyńskiego. Inżynieria Ekologiczna, 13: Skwierawski A., Sidoruk M., Zawartość metali ciężkich w profilach osadów dennych antropogenicznie przekształconego zbiornika Płociduga w Olsztynie. Proceedings of ECOpole 2010 (w druku). Solarski H., Nowicki Z., Możliwości retencyjne oczek wodnych i mokradeł na Pojezierzu Olsztyńskim. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst., Geodesia et Ruris Regulatio, 20: Stachowicz K., Migracja wodna składników pokarmowych ze zlewni rolniczych. Człow. i Środ., 19, 1: Starmach K., Wróbel S., Pasternak K., Hydrobiologia. Limnologia. PWN, Warszawa ss Stańczyk T., Jeznach J., Charakterystyka zbiorników wodnych lewobrzeżnej Warszawy. Rocz. AR Poz. Melior. Inż. Środ. 26: Wilbur H.M., Experimental ecology of food webs - Complex systems in temporary ponds. Ecology, 78, 8: Wild A., Lee-Kaden J., Gimmler H., Simonis W., Phycological and hydrochemical investigations of two polytrophic ponds near to an urban development. Limnologica, 25, 3/4: Zielińska M., Ocena stopnia degradacji i możliwości ochrony stawów wiejskich Pojezierza Olsztyńskiego na przykładzie gminy Dywity. Praca inżynierska UWM w Olsztynie, ss. 52. Ziemichód M., Ocena stanu ekologicznego zbiorników wodnych na terenie zurbanizowanym. Praca magisterska UWM w Olsztynie, ss