DOCHODY I JAKOŒÆ YCIA W GOSPODARSTWACH NISKOTOWAROWYCH Z WYBRANYCH REGIONÓW POLSKI. Edward Majewski

Transkrypt

1 122 ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, E. MAJEWSKI SERIA G, T. 96, z. 4, 2009 DOCHODY I JAKOŒÆ YCIA W GOSPODARSTWACH NISKOTOWAROWYCH Z WYBRANYCH REGIONÓW POLSKI Edward Majewski Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. Henryk Runowski S³owa kluczowe: gospodarstwa niskotowarowe, dochody gospodarstw, jakoœæ ycia Key words: semisubsistence farms, income farms, quality of life S y n o p s i s. Przeanalizowano wysokoœæ i strukturê dochodu dyspozycyjnego 175 gospodarstw niskotowarowych z regionów œwiêtokrzyskiego i wielkopolskiego. Przeciêtne dochody w zbiorowoœci kszta³towa³y siê na poziomie porównywalnym z dochodem rozporz¹dzalnym œrednio w kraju. Dochody z dzia³alnoœci rolniczej i dochody pozarolnicze mia³y równorzêdny udzia³ w kszta³towaniu dochodu dyspozycyjnego, natomiast relatywnie ni sze znaczenie mia³y subsydia ze œrodków polityki rolnej. Niewielka czêœæ rolników deklarowa³a zamiar rozwoju gospodarstwa po³¹czony ze wzrostem skali produkcji. WSTÊP Gospodarstwa niskotowarowe nie s¹ zbyt czêsto przedmiotem badañ i publikacji naukowych z zakresu ekonomiki rolnictwa. Wynika to zapewne w du ej mierze z tego, e ich udzia³ w rynku produktów rolniczych jest tak ma³y, e wywiera niewielki wp³yw na wyniki sektora rolnictwa. Jednoczeœnie, w konfrontacji z sektorem silniejszych ekonomicznie, bardziej konkurencyjnych gospodarstw z du ¹ skal¹ produkcji, szanse rozwojowe tych gospodarstw s¹ ograniczone. W warunkach rozwijaj¹cych siê gospodarek, tak jak ma to miejsce w wielu krajach, ma³e gospodarstwa, do których zaliczaj¹ siê gospodarstwa niskotowarowe, pe³ni¹ jednak e istotn¹ funkcjê socjalnego bufora oferuj¹c rolnikom i ich rodzinom przede wszystkim miejsce zamieszkania i Ÿród³o przewa nie dodatkowych dochodów. Spo³eczne funkcje najmniejszych gospodarstw rolnych w Polsce podkreœla m.in. Józwiak [2006], wskazuj¹c przy tym na ich znaczenie dla œrodowiska przyrodniczego. W literaturze ekonomicznej wystêpuje kilka terminów okreœlaj¹cych ma³e, nie ywotne ekonomicznie gospodarstwa rolnicze, które niekiedy u ywane s¹ zamiennie, na przyk³ad gospodarstwa samozaopatrzeniowe (semisubsistence), czy te gospodarstwa socjalne z wartoœci¹ sprzeda y poni ej 5 tys. z³ wœród których Sikorska [2003] wyró nia gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie oraz tylko na w³asne potrzeby. W statystykach GUS wyró niane s¹ cztery kategorie gospodarstw w zale noœci od przeznaczenia produkcji rolniczej (tab. 1).

2 DOCHODY I JAKOŒÆ YCIA W GOSPODARSTWACH NISKOTOWAROWYCH Z WYBRANYCH Tabela 1. Gospodarstwa w Polsce wed³ug prowadzenia i przeznaczenia produkcji rolniczej w 2002 r. Wyszczególnienie R azem Wielkoœci w grupie obszarowej [ha] < >15 Liczba gospodarstw gó³em Odsetek gospodarstw zale nie od przeznaczenia produkcji [%] Nieprowadz¹ce produkcji rolniczej Produkuj¹ce wy³¹cznie na w³asne potrzeby Produkuj¹ce g³ównie na w³asne potrzeby Produkuj¹ce g³ównie na sprzeda ród³o: Rocznik Statystyczny GUS. 25,8 15,1 30,0 32,2 Gospodarstwa niskotowarowe, stanowi¹ce szczególn¹ grupê ma³ych gospodarstw z racji uprawnieñ do wspomagania finansowego ze œrodków wspólnej polityki rolnej, s¹ definiowane w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) jako gospodarstwo rolne, których wielkoœæ ekonomiczna mierzona wartoœci¹ standardowych nadwy ek bezpoœrednich wynosi 2 ESU do 4 ESU. Celem opracowania jest okreœlenie poziomu i Ÿróde³ dochodów w zbiorowoœci gospodarstw niskotowarowych z dwóch regionów Polski wraz z okreœleniem poziomu jakoœci ycia w badanych gospodarstwach. 43,1 24,2 30,1 2,7 32,2 20,1 37,7 10,0 19,2 13,2 35,2 32,4 8,0 3,7 15,8 72,6 4,1 1,2 4,9 89,8 3,3 0,9 1,8 94,0 METODYKA Badaniami 1 objêto 175 gospodarstw niskotowarowych z podregionu œwiêtokrzyskiego oraz poznañskiego. Gospodarstwa wybrano metod¹ warstwowolosow¹ spoœród gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej od 2 do 4 ESU. Po wybraniu regionów i powiatów, do badañ wylosowano wsie, w których doradcy z ODR przeprowadzili wywiady z losowo wybranymi rolnikami. Wywiady z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu przeprowadzono w 2007 roku i dotyczy³y zasz³oœci w 2006 roku. Jednym z elementów badañ by³o oszacowanie syntetycznego wskaÿnika jakoœci ycia, który zosta³ skonstruowany z zastosowaniem systemu wag na podstawie nastêpuj¹cych zmiennych [Henysmidt 2008]: liczba osób tworz¹cych gospodarstwo domowe, wyposa enie gospodarstwa domowego w podstawowy sprzêt i urz¹dzenia (lodówka, telefon stacjonarny, telefon komórkowy, komputer, internet, samochód, bie ¹ca woda, kanalizacja komunalna), liczba pokoi mieszkalnych, odleg³oœæ gospodarstwa od podstawowych obiektów u ytecznoœci publicznej (sklep spo ywczy, poczta, szko³a podstawowa, szko³a œrednia, punkt ARiMR, przystanek autobusowy, bank, oœrodek doradztwa rolniczego, lekarz pierwszego kontaktu, szpital), 1 Badania wykonano w ramach realizacji projektu KE (Contract F1SCDE) Sustainability of semisubsisence farming in systems in New member states and acceding countries (S Farm).

3 124 E. MAJEWSKI jakoœæ dróg w regionie wed³ug oceny rolnika, wyposa enie gospodarstwa rolniczego w nieruchome i ruchome sk³adniki maj¹tku trwa³ego, wydatki na potrzeby osobiste ( ywnoœæ, szko³a, odzie ) oraz oszczêdnoœci, dochód dyspozycyjny gospodarstwa, wspó³praca z innymi rolnikami indywidualnymi, cz³onkostwo w organizacjach (np. grupa producencka, spó³dzielnia oszczêdnoœciowokredytowa, stowarzyszenie, partia polityczna). W takim ujêciu umown¹ jakoœæ ycia wyznaczaj¹ g³ównie materialne warunki bytowania i pracy z czêœciowym uwzglêdnieniem wiêzi spo³ecznych. WYNIKI BADAÑ Syntetyczn¹ charakterystykê badanej zbiorowoœci gospodarstw przedstawiono w tabeli 2. Przeciêtne gospodarstwo w badanej zbiorowoœci mia³o powierzchniê 6,5 ha u ytków rolnych. Nieznacznie wiêkszym area³em dysponowali rolnicy z regionu œwiêtokrzyskiego (6,9 ha). Obsada zwierz¹t kszta³towa³a siê na poziomie zbli onym do œredniej krajowej, przy czym ta cecha charakteryzowa³a siê du ¹ zmiennoœci¹ w przekroju ca³ej zbiorowoœci. Jedynie w 28 gospodarstwach nie prowadzono produkcji zwierzêcej. W pozosta³ych gospodarstwach wystêpowa³ conajmniej jeden gatunek zwierz¹t (g³ównie tuczniki i krowy mleczne). Gospodarstwa z regionu œwiêtokrzyskiego cechowa³a znacznie wy sza obsada inwentarza ni w populacji gospodarstw z regionu wielkopolskiego. Wyjaœnia to nieco wy sz¹ wartoœæ produkcji rolniczej gospodarstw z regionu œwiêtokrzyskiego, mimo i cechuj¹ siê one wyraÿnie ni sz¹ produktywnoœci¹ ziemi, o czym œwiadcz¹ wyraÿnie ni sze plony podstawowych roœlin uprawnych. Wyszczególnienie Liczba gospodarstw Powierzchnia UR [ha] Liczba osób w gospodarstwie domowym Wykszta³cenie* Wiek rolnika [lata] Wartoœæ produkcji rolniczej [z³] w tym: roœlinna [%] zwierzêca [%] Obsada zwierz¹t [SD/100 ha UR] Udzia³ zbó w strukturze zasiewów [%] Plony wa niejszych roœlin [dt/ha] pszenica yto ziemniaki Udzia³ w strukturze produkcji zwierzêcej [%] trzody chlewnej byd³a (³¹cznie z mlekiem) * œrednia ze skali od 1 (podstawowe) Tabela 2. Ogólna charakterystyka badanych gospodarstw do 5 (wy sze) Ogó³e m zbiorowoœæ 175 6,5 3,7 3,4 44, , ,3 26,7 167, WskaŸnik zmiennoœci [%] Wielkopolskie 85 6,0 3,4 3,6 45, , ,4 32,1 204, Œwiêtokrzyskie 90 6,9 4,0 3,1 43, , , ,

4 DOCHODY I JAKOŒÆ YCIA W GOSPODARSTWACH NISKOTOWAROWYCH Z WYBRANYCH Tabela 3. Wielkoœæ i sk³adniki Wyszczególnienie Liczba gospodarstw Dochód rolniczy brutto Subsydia Œwiadczenia socjalne Dochody pozarolnicze Dochód dyspozycyjny gospodarstwa domowego: ogó³em na osobê w rodzinie Syntetyczny wskaÿnik jakoœci ycia Struktura dochodu dyspozycyjnego [%]: dochód rolniczy brutto subsydia œwiadczenia socjalne dochody pozarolnicze dochodu dyspozycyjnego gospodarstwa domowego jakoœci ycia w badanej zbiorowoœci Ogó³e m zbiorowoœæ ,9 8301,0 4849, , , WskaŸnik zmiennoœci [%] [z³] oraz syntetyczny wskaÿnik Wielkopolskie ,4 6733,4 5196, , , Œwiêtokrzyskie ,2 9781,6 4521,7 8632, , W tabeli 3 podano dane charakteryzuj¹ce poziom dochodów oraz wskaÿnik jakoœci ycia w badanej zbiorowoœci. W strukturze dochodu dyspozycyjnego przewa aj¹cy udzia³ mia³ dochód rolniczy brutto (35%) bez uwzglêdnienia subsydiów, które stanowi³y przeciêtnie 22% ³¹cznych dochodów. Znacz¹cy udzia³ mia³y te dochody ze Ÿróde³ pozarolniczych (30%), co jednoznacznie wskazuje na dwuzawodowy charakter badanych gospodarstw. Stosunkowo ma³e znaczenie w kszta³towaniu dochodu dyspozycyjnego mia³y natomiast œwiadczenia socjalne (13%). Relacje miêdzy udzia³em dochodu rolniczego i z pracy poza gospodarstwem kszta³towa³y siê odmiennie w analizowanych regionach, w œwiêtokrzyskim przewa a³y przychody zwi¹zane z gospodarstwem rolniczym (dochód rolniczy i subsydia). Wynika to z wiêkszych rozmiarów produkcji rolniczej w gospodarstwach z tego regionu, a tak e z faktu, e wszystkie gospodarstwa ze œwiêtokrzyskiego uprawnione by³y do dop³at ONW. Œredni dochód dyspozycyjny w badanej zbiorowoœci w przeliczeniu na osobê w gospodarstwie domowym ( z³) ukszta³towa³ siê na poziomie porównywalnym z przeciêtnym dochodem rozporz¹dzalnym w gospodarstwie domowym w skali kraju, który w 2006 roku wyniós³ na z³/osobê (834,68 z³ miesiêcznie) [Rocznik Statystyczny GUS 2007]. Tê wartoœæ przekroczy³y w badanej zbiorowoœci 94 gospodarstwa, co stanowi oko³o 54% próby (rys. 1). Znaczn¹ rozpiêtoœæ (od 6,8 do 18,6) mia³ syntetyczny wskaÿnik jakoœci ycia (SWJZ), jakkolwiek w skali ca³ej zbiorowoœci jego zmiennoœæ by³a niewielka (14%, przy œredniej wartoœci wskaÿnika 13,6). Nieco wy szy standard jakoœci ycia cechowa³ gospodarstwa z regionu Wielkopolski. Stwierdzono jednoczeœnie niezbyt siln¹, jakkolwiek statystycznie istotn¹ korelacjê miêdzy SWJZ a poziomem dochodu dyspozycyjnego na osobê w gospodarstwie domowym wspó³czynnik korelacji wyniós³ 0,347. Koresponduje z tym inna zale noœæ jak¹ stwierdzi³a w badanej zbiorowoœci Henysmidt [2008], e jakoœæ ycia mierzona za pomoc¹ SWJZ roœnie wraz z wiekiem rolnika (rys. 2). Wiek rolników, jest ujemnie skorelowany z liczb¹ osób w rodzinie, a zarazem rolnicy starsi zapewne mniej inwestuj¹ w maj¹tek produkcyjny.

5 126 E. MAJEWSKI 'RFKyGÃG\]SR]\F\MQ\Ã]áRVRE 1XPHUÃJRVSRGDUVWZD Rysunek 1. Rozk³ad dochodu dyspozycyjnego w przeliczeniu na osobê w gospodarstwie domowym w skali badanej zbiorowoœci gospodarstw wartoœæ SWJK Ãà Ãà Ãà ÃÃ!à ZLHN Rysunek 2. Syntetyczny wskaÿnik jakoœci ycia a wiek rolników ród³o: Henysmidt [2008].

6 DOCHODY I JAKOŒÆ YCIA W GOSPODARSTWACH NISKOTOWAROWYCH Z WYBRANYCH Wsparcie finansowe gospodarstw rolniczych jest przedmiotem szczególnego zainteresowania w badaniach ekonomicznorolniczych od chwili objêcia polskiego rolnictwa wspóln¹ polityk¹ roln¹ UE. W odniesieniu do gospodarstw niskotowarowych istotne jest ponadto znaczenie odrêbnych subsydiów dla tej grupy gospodarstw, jako instrumentu, który ma umo liwiæ ich rozwój. W badanej zbiorowoœci wszystkie gospodarstwa otrzymywa³y p³atnoœci bezpoœrednie, natomiast subsydia dla gospodarstw niskotowarowych wyp³acane by³y dla 60% rolników. Do p³atnoœci ONW uprawnionych by³o ponad 90% gospodarstw z regionu œwiêtokrzyskiego, natomiast nie uzyskiwali ich rolnicy z regionu wielkopolskiego. Przeciêtnie, w ³¹cznej wartoœci wsparcia w ca³ej zbiorowoœci na zbli onym poziomie kszta³towa³ siê udzia³ p³atnoœci bezpoœrednich i dop³at dla gospodarstw niskotowarowych, które stanowi³y dominuj¹c¹ czêœæ wsparcia finansowego (tab. 4). Znaczenie subsydiów rolniczych roœnie wraz ze wzrostem wielkoœci gospodarstw (tab. 5). O ile ró nice w poziomie dochodu dyspozycyjnego s¹ stosunkowo niewielkie pomiêdzy klasami obszarowymi (w mniejszych gospodarstwach wy szy jest udzia³ dochodów pozarolniczych), to wraz ze wzrostem udzia³u dochodu rolniczego w kszta³towaniu dochodu dyspozycyjnego wzrasta równie udzia³ subsydiów. Ich bezwzglêdna wartoœæ jest jednak tak niska, e ich wp³yw na zwiêkszenie potencja³u rozwojowego ma³ych gospodarstw jest praktycznie iluzoryczny. Tabela 4. Poziom i struktura wsparcia finansowego w badanej zbiorowoœci gospodarstw Rodzaj dop³at P³atnoœci bezpoœrednie Dopa³aty ONW Dop³aty "niskotowarowe" Pozosta³e subsydia Ogó³em Zbiorowoœæ ogó³e m Wielkopolskie Œwiêtokrzyskie z ³ % z ³ % z ³ % 37,3 10,3 35,1 17,3 100, ,0 3,4 39,2 12,4 100, ,4 15,8 32,4 20,4 100,0 Tabela 5. Powierzchnia i wysokoœci dochodu dyspozycyjnego w badanej zbiorowoœci gospodarstw Grupy obszarowa Œrednia powierzchnia UR [ha] Dochód dyspozycyjny [tys.z³] Subsydia [tys. z³] Udzia³ w dochodzie dyspozycyjnym [%] dochód rolniczy subsydia < 5 ha 5 10 ha > 10 ha Ogó³em 3 7,2 12,2 6,4 36,7 37,4 43,3 38,0 5,3 8,5 15,1 8, Z badañ wynika, e plany rozwoju gospodarstw w przysz³oœci ma jedynie niewielka czêœæ rolników (tab. 6). Silne zamierzenia rozwojowe (zwiêkszenie skali dzia³ania) deklarowa³o ³¹cznie 53 rolników, co stanowi oko³o 30% badanej zbiorowoœci. Rolnicy ci osi¹gaj¹ nieco wy sze dochody, co dotyczy szczególnie 17 rolników planuj¹cych znacz¹c¹ modernizacjê wyposa enia gospodarstw (rolników z tej grupy cechuje jednoczeœnie najni sza œrednia wieku). Dominuj¹ca czêœæ badanych rolników (prawie 50% zbiorowoœci) zamierza kontynuowaæ dzia³alnoœæ rolnicz¹ bez wprowadzania znacz¹cych zmian w organizacji gospodarstw, a pozostali przewiduj¹ ograniczanie dzia³alnoœci lub zupe³ne jej zaprzestanie.

7 128 E. MAJEWSKI Tabela 6. Wybrane wskaÿniki w grupach gospodarstw wed³ug planów rolników na przysz³oœæ Plany rolników na przysz³oœæ Wiek UR [ha] Liczb a rolników Subsydia [z³] Dochód rolniczy [z³] Dochód dyspozycyjny [z³] Zaprzestanie gospodarowania Produkcja tylko na w³asne potrzeby Ograniczenie dzia³alnoœci Kontynuacja dzia³alnoœci w obecnym kszta³cie Kontynuacja w tej samej skali z modernizacj¹ wyposa enia Zwiêkszenie skali bez znacznej modernizacji Zwiêkszenie skali ze znaczn¹ modernizacj¹ ,5 48,0 49,1 42,3 43,5 46,0 39,5 6,8 5,0 6,7 6,2 6,6 7,5 6, PODSUMOWANIE Rolnicy z badanej zbiorowoœci gospodarstw niskotowarowych wykazywali w wiêkszoœci du ¹ aktywnoœæ w pozyskiwaniu pozarolniczych Ÿróde³ dochodów. W ca³ej próbie ponad 55% rolników, oprócz dochodów z produkcji rolniczej, osi¹ga³o dochody z pracy poza gospodarstwem, czêœciowo te z ró nego rodzaju œwiadczeñ socjalnych (w tym z emerytur). Jedynie 11% badanych utrzymywa³o siê wy³¹cznie z gospodarstwa rolniczego, natomiast 34% uzupe³nia³o dochód rolniczy jedynie œwiadczeniami socjalnymi. Osi¹gane dochody, wspierane subsydiami ze œrodków polityki rolnej pozwala³y, pomimo ma³ej wielkoœci gospodarstw, na osi¹gniêcie wzglêdnie zadowalaj¹cego standardu ycia mierzonego syntetycznym wskaÿnikiem jakoœci ycia. WskaŸnik ten, poza kilkoma przypadkami niskich wartoœci, by³ w zbiorowoœci doœæ wyrównany. Zgodnie z oczekiwaniem, stosunkowo niewielkie znaczenie w kszta³towaniu dochodów dyspozycyjnych mia³y p³atnoœci bezpoœrednie i inne formy wsparcia finansowego kierowane do gospodarstw w ramach dostêpnych instrumentów wspólnej polityki rolnej. Wzglêdnie niskie znaczenie p³atnoœci bezpoœrednich w kszta³towaniu dochodu dyspozycyjnego badanych gospodarstw niskotowarowych wynika z ma³ej powierzchni uprawniaj¹cej do otrzymywania tych p³atnoœci. W ³¹cznej wartoœci wsparcia finansowego podobny udzia³ mia³y dop³aty z instrumentu PROW Wsparcie gospodarstw niskotowarowych. Niska bezwzglêdna wartoœæ subsydiów nakazuje poddaæ w w¹tpliwoœæ mo liwoœæ wykorzystania tych œrodków na rozwój gospodarstw i przekszta³cenie ich w gospodarstwa towarowe. Potwierdzeniem tego pogl¹du s¹ odpowiedzi rolników na pytanie o plany co do przysz³oœci. Jedynie niewielki odsetek badanych silnie zadeklarowa³ zamiary rozwoju swoich gospodarstw. Przeprowadzone analizy wykaza³y, e dochody gospodarstw niskotowarowych s¹ w znacznym stopniu zdywersyfikowane, przy czym eliminacja któregokolwiek z ich g³ównych sk³adników spowodowa³aby prawdopodobnie znaczne pogorszenie ogólnej sytuacji dochodowej. W konsekwencji po³¹czenie Ÿróde³ rolniczych i nierolniczych stanowi g³ówn¹ strategiê zapewnienia rodzinie akceptowalnego poziomu ycia, a jednoczeœnie stanowi o stosunkowo wysokiej trwa³oœci tej kategorii gospodarstw.

8 DOCHODY I JAKOŒÆ YCIA W GOSPODARSTWACH NISKOTOWAROWYCH Z WYBRANYCH LITERATURA Henysmidt A. 2008: Jakoœæ ycia w gospodarstwach niskotowarowych w podregionie poznañskim i œwiêtokrzyskim. Praca magisterska, maszynopis. Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW, Warszawa. Józwiak W. 2006: Funkcjonowanie i role spo³eczne najmniejszych gospodarstw rolnych. Wieœ i Rolnictwo, nr 2. Roczniki Statystyczne GUS. Sikorska A. 2003: Gospodarstwa socjalne w strukturze spo³ecznoekonomicznej wsi. Studia i monografie, nr 117, IERiG, Warszawa. Edward Majewski INCOME AND QUALITY OF LIFE IN SEMISUBSISTENCE FARMS FROM SELECTED REGIONS OF POLAND Summary In the paper level and structure of disposable income in the sample of 175 farms from œwiêtokrzyskie and wielkopolskie regions were analyzed. Average level of income was comparable with the mean disposable income in the country. Incomes from agricultural and nonagricultural activities had a comparable share, whilst relatively less important were subsidies from the common agriculture policy funds. Only a lesser part of farmers in the sample declared intention of enlarging their farms and scale of agricultural activity. Adres do korespondencji: dr hab. Edward Majewski Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw ul. Nowoursynowska Warszawa tel. (0 22) edward_majewski@sggw.pl