PLONOWANIE ZBÓ W DOŒWIADCZENIACH POLOWYCH I W PRAKTYCE GOSPODARCZEJ W LATACH

Transkrypt

1 72 A. Grontkowska STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 1 Anna Grontkowska Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie PLONOWANIE ZBÓ W DOŒWIADCZENIACH POLOWYCH I W PRAKTYCE GOSPODARCZEJ W LATACH YIELDING OF CEREALS IN EXPERIMENTAL PRACTICE STATIONS AND AGRICULTURAL PRACTICE IN YEAR PERIOD S³owa kluczowe: plony, zbo a, pszenica, yto, pszen yto Key words: yields, cereals, wheat, rye, triticale Synopsis. Przedstawiono poziom plonów zbó ozimych i jarych w latach uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych oraz statystycznie w Polsce. Wstêp Wa nym czynnikiem poziomu produkcji roœlinnej zarówno w skali kraju, jak i pojedynczego gospodarstwa, jest plonowanie roœlin uprawnych. W celu zwiêkszenia potencja³u odmian roœlin uprawnych prowadzone s¹ prace hodowlane, w efekcie których tworzone s¹ nowe odmiany charakteryzuj¹ce siê, np. wiêkszymi mo liwoœciami plonowania, wiêksz¹ odpornoœci¹ na choroby, lepsz¹ zimotrwa³oœci¹ lub podatnoœci¹ na wyleganie. Szacuje siê, e we wzroœcie plonów zbó postêp odmianowy stanowi powy ej 50% i udzia³ ten stale roœnie [Krzymuski 2003, s.78]. Nowe odmiany roœlin uprawnych jako rezultat prac hodowlanych s¹ wdra ane do produkcji masowej. Potencja³ zgromadzony w wyhodowanych odmianach roœlin uprawnych nie jest jednak w pe³ni wykorzystany, bowiem wystêpuj¹ ró nice w wysokoœci plonów uzyskiwanych w prowadzonych doœwiadczeniach polowych oraz w statystycznie œrednich plonach w kraju. Cel i materia³y Ÿród³owe Celem opracowania jest dokonanie porównania plonów podstawowych zbó ozimych i jarych, uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych oraz w praktyce gospodarczej w latach oraz okreœlenie trendów w zakresie plonowania pszenicy ozimej, yta i pszen yta ozimego jako zbó maj¹cych najwiêkszy udzia³ w strukturze zasiewów. W 2003 roku zbo a stanowi³y prawie 75% w strukturze zasiewów, w tym udzia³ pszenicy ozimej wyniós³ 21,2%, yta 13,6%, zaœ pszen yta ozimego 9%, czyli udzia³ trzech analizowanych zbó ³¹cznie wyniós³ prawie 44%. 1 Opracowanie wykonane w ramach projektu badawczego KBN 3P06R12724 pt. Efektywnoœæ procesów tworzenia i upowszechniania postêpu biologicznego.

2 Plonowanie zbó w doœwiadczeniach polowych i w praktyce gospodarczej w latach Dane o poziomie plonów uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych zebrano na podstawie publikacji COBORU dotycz¹cych wyników porejestrowych doœwiadczeñ odmianowych, zaœ w zakresie plonów poszczególnych gatunków zbó w Polsce korzystano z danych statystycznych GUS. Wyniki badañ Wysokoœæ plonów roœlin uprawnych, oprócz powierzchni zasiewów, decyduje o wielkoœci zbiorów. Z kolei na poziom plonowania wp³ywaj¹ czynniki zale ne i niezale ne od producenta. Jednym z wa nych elementów w technologii produkcji, na które ma wp³yw producent, jest zastosowanie wysokiej jakoœci materia³u siewnego odpowiednio dobranej odmiany roœliny uprawnej. Z zestawienia plonów zbó (œrednie z trzech kolejnych dziesiêcioleci, tzn. lat siedemdziesi¹tych, osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych XX wieku) zaprezentowanego w tabeli 1 wynika, e w doœwiadczeniach polowych systematycznie dokonywa³ siê postêp w zakresie plonowania wszystkich analizowanych roœlin zbo owych. Œrednio w dziesiêcioleciu w zbo ach ozimych zaobserwowano zwy kê plonów o ponad jedn¹ tonê ziarna. W plonowaniu zbó jarych tak e notowano systematyczn¹ zwy kê plonów. By³a ona jednak nieco ni sza w porównaniu do zbó ozimych. W latach osiemdziesi¹tych œrednio zanotowano zwy kê plonów analizowanych zbó w Polsce w relacji do lat siedemdziesi¹tych, zaœ w nastêpnym dziesiêcioleciu tylko œrednie plony dla pszenicy ozimej i jarej charakteryzowa³a zwy ka plonów, pozosta³e roœliny zbo owe odnotowa³y ni sz¹ œredni¹ wielkoœæ plonów. Analiza œrednich plonów zbó z lat wskazuje na dalsze obni anie siê tych wielkoœci. W latach siedemdziesi¹tych XX wieku w praktyce gospodarczej otrzymywano plony zbó na poziomie ponad 65% plonów zbó uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych. Najmniejsze ró nice w wysokoœci plonowania w doœwiadczeniach oraz w praktyce gospodarczej (tylko od 25 do 28%) dotyczy³y jêczmienia ozimego oraz pszenicy jarej, zaœ najwiêksze (prawie 45%) yta. Zanotowana w kolejnych okresach obni ka plonów uzyskiwanych statystycznie w Pol- Tabela 1. Zestawienie œrednich wieloletnich plonów zbó uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych oraz œrednio w Polsce Œrednia z lat Pszenica ozima 42,4 53,8 68,8 69,2 29,2 34,8 36,6 36,9 69,4 65,0 53,2 53,4 Jêczmieñ ozimy yto Pszen yto ozime Pszenica jara Jêczmieñ jary Plony zbó w doœwiadczeniach polowych [q/ha] 38,0 48,5 66,3 64,5 28,4 35,9 35,3 33,0 75,5 74,2 53,4 51,6 39,6 48,4 60,5 63,5 55,5 69,9 71,3 38,1 46,6 58,2 52,4 Plony zbó w Polsce [q/ha] 22,1 24,7 23,6 22,3 31,4 30,9 27,1 29,0 29,7 28,9 % plonów w doœwiadczeniach 56,7 51,3 39,0 35,3 44,0 43,4 72,1 62,9 51,6 55,6 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danychporejestrowychorazgus. 42,2 46,0 57,6 61,0 27,9 30,2 29,5 28,5 66,4 66,1 51,7 46,6 Owies 40,6 45,9 58,1 57,4 23,7 25,6 24,5 22,6 59,4 57,1 43,3 39,4 Pszen yto jare 49,4 54,9 54,0 27,5 24,8 48,2 46,1

3 74 A. Grontkowska ZGR Z /LQLRZ\ Rysunek 1. Porównanie poziomu plonów pszenicy ozimej w doœwiadczeniach polowych oraz statystycznie w Polsce w latach ZGR Z /LQLRZ\ Rysunek 2. Porównanie poziomu plonów yta ozimego w doœwiadczeniach oraz statystycznie w Polsce w latach ZGR Z Rysunek 3. Porównanie poziomu plonów pszen- yta ozimego w doœwiadczeniach oraz statystycznie w Polsce w latach /LQLRZ\ sce w porównaniu do systematycznie rosn¹cych plonów zbó w doœwiadczeniach wskazuje na zwiêkszaj¹cy siê dystans miêdzy plonami z doœwiadczeñ a produkcj¹ masow¹. Œrednie plony pszenicy uzyskiwane w latach stanowi³y tylko oko³o 55% plonu uzyskiwanego w doœwiadczeniach polowych, w przypadku pozosta³ych zbó wyniki kszta³towa³y siê na jeszcze ni szym poziomie. W masowej produkcji plony yta wynosi³y jedynie 35% poziomu plonów uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych. Szczegó³owe informacje dotycz¹ce wysokoœci plonów uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych oraz produkcji masowej pszenicy ozimej, yta i pszen yta ozimego prezentuj¹ rysunki 1-3. W 1970 roku plony pszenicy ozimej notowane w doœwiadczeniach polowych kszta³towa³y siê na poziomie poni ej 4 ton z hektara, w tym samym czasie uzyskiwano w produkcji masowej plony wynosz¹ce oko³o 2,5 t/ha, a wiêc stanowi³y one 63% plonów w doœwiadczeniach polowych. W 2003 roku relacja to by³a gorsza o 10 punktów procentowych, bowiem plony pszenicy ozimej w doœwiadczeniach osi¹gnê³y poziom 6,6 t/ha, zaœ œrednie plony pszenicy ozimej w Polsce wynios³y 3,5 tony ziarna z hektara. W latach w doœwiadczeniach polowych nast¹pi³a zwy ka plonów pszenicy ozimej o ponad 3 tony, czyli 115 kg œredniorocznie. Dla porównania w latach œredni roczny wzrost plonu pszenicy ozimej wynosi³ 116 kg/ha [Wicki 1999]. Najwy szy poziom plonów pszenicy ozimej w produkcji masowej notowano w latach , wynosi³ on ponad 4 t/ha. Najkorzystniejsza relacja poziomu plonu pszenicy ozimej notowanego w produkcji masowej do rejestrowanego w doœwiadczeniach wyst¹pi³a w 1976 i 1973 roku, w których œredni plon pszenicy w Polsce stanowi³ ponad 80% plonu w doœwiadczeniach. Najmniej korzystnie relacja ta ukszta³towa³a siê w 1992 roku, osi¹gaj¹c jedynie 47,5%.

4 Plonowanie zbó w doœwiadczeniach polowych i w praktyce gospodarczej w latach Parametry dotycz¹ce odpornoœci odmian pszenicy ozimej na choroby w doœwiadczeniach polowych by³y podobne. Dotyczy to przede wszystkim takich chorób, jak: m¹czniak prawdziwy, rdza brunatna, rdza ŸdŸb³owa, septoriozy i fuzariozy oraz choroby podstawy ŸdŸb³a. Rysunek 2 zawiera porównanie poziomu plonów yta ozimego uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych i produkcji masowej. W latach poziom plonów yta obserwowany w doœwiadczeniach polowych wykazuje tendencjê rosn¹c¹, zaœ uzyskiwany statystycznie w Polsce utrzymuje siê na podobnym poziomie od lat siedemdziesi¹tych, przy wystêpuj¹cych nieznacznych wahania w niektórych latach. Lata o ni szych plonach uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych, charakteryzuj¹ siê tak e ni szymi statystycznie plonami yta w Polsce, co wskazuje na mniej korzystne warunki produkcji wynikaj¹ce z czynników niezale nych od producentów, w szczególnoœci obejmuj¹ce przebieg pogody. Najkorzystniejsz¹ relacjê poziomu plonu yta w produkcji masowej do rejestrowanego w doœwiadczeniach polowych zanotowano w 1973 roku, w którym œredni plon yta w Polsce stanowi³ prawie 68% plonu w doœwiadczeniach, podobnie na pocz¹tku lat wynosi³ on ponad 60%. Najmniej korzystnie relacja ta ukszta³towa³a siê w 2000 roku tylko 28% plonu yta w doœwiadczeniach oraz w 1992 roku jedynie 31%. Prace hodowlane prowadzone w odmianach yta obejmuj¹ przede wszystkim poprawê odpornoœci na choroby takie, jak: m¹czniak prawdziwy, rdza brunatna, rdza ŸdŸb³owa, septoriozy i fuzariozy oraz choroby podstawy ŸdŸb³a, a ponadto wyleganie przed zbiorem. Pszen yto jako nowo wyhodowane zbo e zosta³o wprowadzone do produkcji masowej pod koniec lat osiemdziesi¹tych. Plony pszen yta ozimego uzyskiwane w doœwiadczeniach polowych oraz œrednie plony w Polsce zestawiono na rysunku 3. Poziom plonów pszen yta ozimego notowany w latach w doœwiadczeniach polowych wykazuje tendencjê rosn¹c¹, zaœ uzyskiwany statystycznie w Polsce utrzymuje siê na podobnym poziomie. Plony pszen yta ozimego w doœwiadczeniach polowych waha³y siê od 4,9 (w 1986 roku) do 7,6 t/ha w 2002 roku, œredni plon w okresie wyniós³ 6,6 t/ha. Plony osi¹gane w produkcji masowej stanowi³y od 38 do 48% poziomu plonów uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych. W zakresie pora enia odmian pszen yta ozimego przez choroby prace hodowlane koncentruj¹ siê na utrzymaniu podobnych parametrów dotycz¹cych odpornoœci przede wszystkim na takie choroby, jak: pleœñ œniegowa, m¹czniak prawdziwy, rdza brunatna, rdza ŸdŸb³owa, septoriozy i fuzariozy oraz choroby podstawy ŸdŸb³a. Podsumowanie W latach plony zbó uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych charakteryzuj¹ siê trendem rosn¹cym, zaœ plony w produkcji masowej, szczególnie w ostatnich latach cechuje utrzymywanie na podobnym poziomie lub wrêcz ich obni anie. Zahamowanie wzrostu plonów w produkcji by³o przede wszystkim spowodowane zbyt wysokim udzia³em zbó z jednoczesnymi b³êdami pope³nianymi w technologii produkcji, wynikaj¹cymi np. z niew³aœciwej proporcji nawo- enia makroelementami, braku stosowania œrodków ochrony roœlin przed chorobami [Klepacki 1998]. Tak e ogólna sytuacja polskiego rolnictwa wp³ywa na tworz¹cy siê coraz wiêkszy dystans miêdzy plonami uzyskiwanymi w doœwiadczeniach polowych oraz statystycznie w Polsce. Najwiêksze ró nice pomiêdzy poziomem plonowania w doœwiadczeniach polowych i praktyce gospodarczej obserwowane s¹ w produkcji yta, zaœ najmniejsze w produkcji pszenicy. Corocznie publikowane wyniki porejestrowych doœwiadczeñ odmianowych poszczególnych zbó wskazuj¹ na to, i odmiany wdra ane do produkcji masowej charakteryzuj¹ siê zbli on¹ lub korzystniejsz¹ wartoœci¹ gospodarcz¹, w szczególnoœci dotyczy to odpornoœci na pora enie zbó chorobami oraz odpornoœci na wyleganie.

5 76 A. Grontkowska Literatura Klepacki B. (red.) 1998: Przestrzenne zró nicowanie technologii produkcji roœlinnej w Polsce i jego skutki. Fundacja Rozwój SGGW Warszawa. Krzymuski J. (red.) 2003: Historia hodowli i nasiennictwa na ziemiach polskich w XX wieku. Roœliny rolnicze. Wydawnictwo Prodruk, Poznañ. Roczniki Statystyczne GUS za kolejne lata. GUS Warszawa. Wicki L. 1999: Efektywnoœæ przedsiêbiorstw hodowli roœlin. Praca doktorska na Wydziale Ekonomiczno- Rolniczym SGGW Warszawa. Wyniki porejestrowych doœwiadczeñ odmianowych (za kolejne lata): pszenica ozima, pszenica jara, jêczmieñ ozimy, jêczmieñ jary, yto, owies, pszen yto ozime, pszen yto jare. COBORU S³upia Wielka. Summary The changes of yielding of cereals in Poland in Poland in was presented. Cereals yields in the experiments rise significantly. Visible distance was formed between average cereal yields in Poland and yields in experimental stations. The largest differences was observed regarding the yields of rye and the smallest in the wheat. Adres do korespondencji dr in. Anna Grontkowska Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska Warszawa tel. (0 22) grontkowska@alpha.sggw.waw.pl