DOCHODOWOŒÆ PRZECIÊTNEGO GOSPODARSTWA WYBRANYCH PAÑSTW UNII EUROPEJSKIEJ W PIERWSZYCH LATACH PO AKCESJI

Transkrypt

1 300 Maria J. Or³owska STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XII l zeszyt 3 Maria Jolanta Or³owska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy DOCHODOWOŒÆ PRZECIÊTNEGO GOSPODARSTWA WYBRANYCH PAÑSTW UNII EUROPEJSKIEJ W PIERWSZYCH LATACH PO AKCESJI AVERAGE FARM PROFITABILITY OF THE SELECTED MEMBERS OF THE EUROPEAN UNION IN THE FIRST YEARS AFTER ACCESSION S³owa kluczowe: sytuacja dochodowa, dop³aty do dzia³alnoœci operacyjnej, wartoœæ dodana brutto, wartoœæ dodana netto, dochód z rolniczego gospodarstwa rolnego Key words: income situation, Total subsidies excluding on investments, The Gross Farm Income, Farm Net Value Added, Farm Net Income Synopsis. Badaniami objêto gospodarstwa rolne wybranych krajów, które wraz z Polsk¹ w r. wesz³y do Unii Europejskiej. Na podstawie danych europejskiego systemu rachunkowoœci FADN dokonano oceny sytuacji dochodowej przeciêtnego gospodarstwa w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej w pierwszych latach po akcesji (-). W opracowaniu zastosowano metody analizy szeregów statystycznych, metody analizy pionowej i poziomej. Sytuacja ekonomiczna przeciêtnego gospodarstwa mierzona wartoœci¹ dodan¹ brutto, wartoœci¹ dodan¹ netto i dochodem z gospodarstwa rolnego w badanych latach poprawi³a siê. W dochodzie z gospodarstwa rolnego obserwuje siê coraz wiêkszy udzia³ dop³at. Dop³aty w r. wielokrotnie przekracza³y dochód z rolniczego gospodarstwa rolnego na S³owacji, stanowi³y przesz³o 0% dochodu w przeciêtnym gospodarstwie czeskim, wêgierskim i s³oweñskim. Najni szy udzia³ dop³at w dochodzie z gospodarstwa rolnego zaobserwowano w przeciêtnym gospodarstwie polskim i cypryjskim. Wstêp Rok, to rok wejœcia Polski do Unii Europejskiej. Wraz z Polsk¹ do Unii Europejskiej przyst¹pi³y:,,, otwa, Malta,,, Czeska i. Po integracji z Uni¹ Europejsk¹ gospodarstwa rolne nowych pañstw zosta³y objête wspóln¹ polityk¹ roln¹. U jej podstaw le y zapewnienie rolnikom dochodów pozwalaj¹cych na odpowiedni poziom ycia oraz umo liwiaj¹cych rozwój gospodarstw [Czy ewski, Henisz-Matuszczak ]. Wysokoœæ uzyskiwanych dochodów zale y od ró nych czynników, czynników zewnêtrznych takich jak czynniki pogodowe (susze, znaczne opady deszczu, mróz) oraz czynników wewnêtrznych, do których nale y umiejêtnoœæ zarz¹dzania i zdolnoœæ adaptacji do konkretnych warunków [Poppe, van Meijl ]. W znacznym stopniu o dochodach osi¹ganych przez rolników decyduj¹ ceny, koszty i dop³aty Jednak nawet wysokie ceny produktów nie gwarantuj¹ wzrostu dochodów, bo wi¹ ¹ siê z natychmiastowym wzrostem cen œrodków do produkcji. [Goraj 09]. Zwiêkszenia ich nie gwarantuje te poprawa struktury agrarnej, zwiêkszenie skali produkcji i unowoczeœnienie technologii [Sobczyñski 09]. Rolnictwo w Polsce i w pozosta³ych krajach UE coraz bardziej zale y od dop³at bezpoœrednich i innych subwencji [Goraj 09, Sobczyñski 09]. Wytwórczoœæ rolnicza jest kluczowym elementem kompleksu gospodarki ywnoœciowej [Woœ 96]. Dlatego celem pracy by³a ocena sytuacji ekonomicznej jednego z podstawowych ogniw agrobiznesu, przeciêtnego gospodarstwa rolnego w Polsce i wybranych krajów UE w pierwszych latach po akcesji. Przedstawiono potencja³, wartoœæ dodan¹ brutto, wartoœæ dodan¹ netto, dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego a tak e relacje dop³at do produkcji i dochodu z gospodarstwa rolnego, przeciêtnego gospodarstwa polskiego prowadz¹cego rachunkowoœæ polskiego FADN 1 oraz analogicznego gospodarstwa u, Estonii, Litwy, otwy, S³owacji, S³owenii, Republiki Czeskiej i Wêgier. 1 FADN Sieæ Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych (ang. Farm Accountancy Data Network).

2 Dochodowoœæ przeciêtnego gospodarstwa wybranych pañstw Unii Europejskiej Materia³ i metodyka badañ ród³em danych do badañ by³y wyniki FADN z lat - zgromadzone w komputerowej bazie publikowanej na stronie internetowej Unii Europejskiej [ Pozwalaj¹ one na porównywanie gospodarstw z ró nych krajów niezale nie od ich zró nicowania produkcyjnego i regionalnego [Goraj, Mañko 09]. Gospodarstwa w bazie stanowi¹ statystycznie reprezentatywn¹ próbê gospodarstw towarowych funkcjonuj¹cych na obszarze Unii Europejskiej. Dane gromadzone s¹ wed³ug jednolitych zasad. Przedstawiaj¹ one wartoœci œrednie dla grupowanych gospodarstw. Zmienne w bazie FADN s¹ szczegó³owo opisane. Okreœlone s¹ odpowiednimi symbolami. Jednoznacznie zdefiniowane s¹ te algorytmy ich obliczania. Do opracowania wyników zastosowano metody analizy szeregów statystycznych, metody analizy pionowej i poziomej. Tabela 1. Powierzchnia u ytków rolnych (SE025) œredniego gospodarstwa w Polsce i wybranych krajów Unii Europejskiej w latach - Powierzchnia u ytkowanych u ytków rolnych (SE025) [ha] 5, 9 5, 5 7, 3 7, 2 Czeska , 3 8, 1 6, 9 4, , 1 53, , 7 54, 1 52, , 6 51, 5 63, 7 61, 2 59, 1 62, 5, 1, 3, 0, 3 528, 3 538, 3 514, 9 582, 3, 4, 4, 6, 6 ród³o: opracowanie -. w³asne na podstawie FADN Tabela 2. Wielkoœæ ekonomiczna (SE005) œredniego gospodarstwa w Polsce i wybranych krajów Unii Europejskiej w latach - Wielkoœæ ekonomiczna (SE005) [ESU], 3 9, 8 14, 7 14, 2 Czeska 4, 5 1, 0 4, 9 1, 4, 1, 1, 8, 3, 4, 3 22, 1 22, 9 8, 0 7, 7, 4, 4, 8, 0, 4, 1 9, 5 9, 7, 0 9, 9 3, 6 3 1, 9 2, 1 7, 4 7, 3 8, 4 8, 7 Potencja³ badanych gospodarstw Powierzchnia u ytków rolnych przeciêtnego polskiego gospodarstwa bêd¹cego w polu obserwacji polskiego FADN w badanych latach systematycznie wzrasta³a. Jednak nale a³o ono do mniejszych. Mniejsz¹ powierzchni¹ u ytków rolnych, ni w przeciêtnym polskim gospodarstwie charakteryzowa³y siê tylko gospodarstwa cypryjskie i s³oweñskie (tab. 1). Inaczej kszta³towa³a siê wielkoœæ ekonomiczna przeciêtnego polskiego gospodarstwa bêd¹cego w polu obserwacji polskiego FADN. W badanych latach tylko nieznacznie siê zwiêkszy- ³a. Pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej przeciêtne polskie gospodarstwo w roku by³o podobne do ³otewskiego i cypryjskiego (gospodarstwa œrednio ma³e), jednak w latach kolejnych ywotnoœæ ekonomiczna tych ostatnich znacznie wzros³a. W r. œrednie polskie gospodarstwo nale a³o do najmniejszych pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej. Mniejsze by³y tylko gospodarstwa s³oweñskie (tab. 2). Nak³ady pracy w³asnej wyra one w FWU 2 utrzymywa³y siê w gospodarstwach analizowanych krajów, w badanych latach, na zbli onym poziomie. Najwy szymi nak³adami pracy nieop³aconej w r. charakteryzowa³o siê œrednie gospodarstwo na S³owenii, otwie, Litwie i Polsce (odpowiednio: 1,7, 1,5, 1,5 i 1,5 FWU), najni szymi na Wêgrzech i ze (odpowiednio: 7 i 9 FWU). W polskim, s³oweñskim i cypryjskim œrednim gospodarstwie, prowadz¹cym rachunkowoœæ unijn¹, w badanych latach by³y najmniejsze nak³ady pracy najemnej, najwy sze natomiast w S³owacji i w Republice Czeskiej (tab. 3). Koszty i dochodowoœæ badanych gospodarstw Koszty ogó³em w przeciêtnym gospodarstwie, bêd¹cym w polu obserwacji FADN, w wiêkszoœci badanych krajów, w analizowanych latach, systematycznie wzrasta³y. Œrednie polskie gospodarstwo oraz analogiczne gospodarstwo s³oweñskie charakteryzowa³y najni sze 2 Nak³ady pracy w ramach dzia³alnoœci operacyjnej gospodarstwa rolnego osób nieop³aconych (cz³onków rodziny).

3 302 Maria J. Or³owska Tabela 3. Nak³ady pracy najemnej (SE0) œredniego gospodarstwa w Polsce i wybranych krajów Unii Europejskiej w latach - Nak³ady pracy najemnej (SE0) [AWU] Czeska 8, 1 7, 3 7, 0 6, 9 1, 8 1, 7 1, 5 1, 4 1, 2 1, 2 1, 2 1, , 1 1, 0 1, , 2, 7 14, 5, AWU jednostka przeliczeniowa (ang. Annual Work Unit). pracy ogó³em Tabela 4. Koszty ogó³em (SE270) w œrednim gospodarstwie w Polsce i wybranych krajów Unii Europejskiej w latach - r. K raj Koszty ogó³em (SE270) [EUR] Czeska koszty ogó³em, najwy sze natomiast, gospodarstwa S³owacji oraz Republiki Czeskiej (tab. 4). W towarowych gospodarstwach rolnych iloœæ i wartoœæ produktów wytworzonych w gospodarstwie decyduje o realizacji ich celów ekonomicznych [Goraj, Mañko 09]. W roku wartoœæ wytworzonej produkcji by³a znacznie wy sza w przeciêtnym badanym gospodarstwie, niezale nie od kraju, ni w roku przyst¹pienia do Unii Europejskiej. Wartoœæ uzyskanej przeciêtnej produkcji w badanych gospodarstwach wybranych krajów by³a bardzo zró nicowana. Najwy sz¹ produkcj¹ uzyskan¹ ze œredniego gospodarstwa charakteryzowa³y siê i Czeska, najni sz¹. Produkcja uzyskana przez œrednie polskie gospodarstwo nale a³a do najni szych. By³a ona zbli ona do produkcji wytworzonej w analogicznym gospodarstwie cypryjskim (tab. 5). Do oceny sytuacji dochodowej gospodarstw mo na stosowaæ wartoœæ dodan¹ brutto, wartoœæ dodan¹ netto, dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego. Wartoœæ dodan¹ charakteryzuje przyrost wartoœci dóbr w gospodarstwie. Wartoœæ dodana brutto przedstawia nowo wytworzon¹ wartoœæ w gospodarstwie rolnym w okresie obrachunkowym przez wszystkie trzy czynniki wytwórcze (ziemiê, pracê, kapita³), niezale nie od tego kto jest ich w³aœcicielem [Goraj 01]. Wartoœæ dodana netto jest miar¹ dochodu uzyskanego przez wszystkich w³aœcicieli czynników wytwórczych gospodarstwa. Odzwierciedla ona zrealizowan¹ op³atê wszystkich czynników produkcji: ziemi, kapita³u oraz pe³nych nak³adów pracy i zarz¹dzania. Wynikiem finansowym gospodarstwa rolnego wed³ug metodologii FADN jest dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego [Goraj 01]. Dochodowoœæ badanych gospodarstw, bêd¹cych w polu obserwacji FADN, zmierzono wartoœci¹ dodan¹ brutto, wartoœci¹ dodan¹ netto, dochodem z rodzinnego gospodarstwa rolnego oraz wartoœci¹ dodan¹ netto na osobê pe³nozatrudnion¹ ogó³em i dochodem z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobê pe³nozatrudnion¹ rodziny. Wartoœæ dodana brutto, wartoœæ dodana netto i dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego by³y znacznie wy sze w r. (w porównaniu z rokiem wyjœciowym) w œrednim gospodarstwie prowadz¹cym rachunkowoœæ FADN, w ka dym z analizowanych pañstw. Najwy sz¹ œredni¹ wartoœæ dodan¹ brutto i netto z przeciêtnego gospodarstwa osi¹gnê³o w badanych latach przeciêtne gospodarstwo S³owacji i Republiki Czeskiej, najni sz¹ natomiast S³owenii, u i Polski. Inaczej kszta³towa³ siê dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego. Przeciêtne gospodarstwo s³owackie w latach - osi¹gnê³o ujemny dochód. Najwy szy dochód osi¹gnê³o w r. przeciêtne gospodarstwo Republiki Czeskiej i Estonii a najni szy u i S³owenii. Polskie gospodarstwo w r. charakteryzowa³o siê dochodem tylko nieco ni szym ni gospodarstwo s³owackie i wêgierskie (tab. 5). Wartoœæ dodana netto na osobê pe³nozatrudnion¹ w latach - w przeciêtnym gospodarstwie bêd¹cym w polu zainteresowania FADN, jednak z pewnymi wahaniami w niektórych pañstwach (,,, ) systematycznie wzrasta³a. Najwy sz¹, osi¹gnê³o w r. przeciêtne gospodarstwo Republiki Czeskiej, Estonii, Wêgier a najni sz¹ S³owenii. Polskie gospodarstwo pod wzglêdem wartoœci dodanej brutto na osobê pe³nozatrudnion¹ by³o

4 Dochodowoœæ przeciêtnego gospodarstwa wybranych pañstw Unii Europejskiej Tabela 5. Produkcja ogó³em, wartoœæ dodana brutto, wartoœæ dodana netto i dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w EUR ze œredniego gospodarstwa w Polsce i wybranych krajów Unii Europejskiej w latach - Czeska otwa Rok Produkcja ogó³em (SE 1) Wartoœæ dodana brutto (SE 4) Wartoœæ dodana netto (SE 4) Wartoœæ dodana netto/ AWU (SE 425) Dochód z rodzinnego gospodarstrolnego wa (SE 4) Dochód z rodzinne- go gospodarstwa rolnego EUR/FWU (SE 430)

5 304 Maria J. Or³owska najbardziej zbli one do gospodarstw ³otewskich i cypryjskich. Najwy szy dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w r. na osobê pracy niep³aconej uzyska³o œrednie gospodarstwo s³owackie, czeskie, wêgierskie, estoñskie i litewskie, najni szy s³oweñskie. W przeciêtnym gospodarstwie polskim, prowadz¹cym rachunkowoœæ unijn¹, dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego by³ na poziomie analogicznego gospodarstwa cypryjskiego (tab. 5). Relacje dop³at bezpoœrednich, zarówno do produkcji, jak i do dochodu by³y bardzo zró nicowane. Najwy szy udzia³ dop³at bezpoœrednich do produkcji w przeciêtnym badanym gospodarstwie w wiêkszoœci pañstw (za wyj¹tkiem u), obserwuje siê w r. Podobnie kszta³tuje siê udzia³ dop³at w wartoœci dodanej brutto oraz (w wiêkszoœci krajów) w dochodzie z gospodarstwa rolnego. Nieco inaczej przedstawia siê udzia³ dop³at bezpoœrednich w dochodzie z gospodarstwa rolnego w przeciêtnym gospodarstwie u, Wêgier i S³owenii. Najwy szy udzia³ dop³at do produkcji w przeciêtnym gospodarstwie prowadz¹cym rachunkowoœæ FADN obserwuje siê w r. w S³owenii, otwie i S³owacji, najmniejszy na ze i w Polsce. Najwy szym natomiast udzia³em dop³at w dochodzie z gospodarstwa rolnego charakteryzuje siê w r. przeciêtne gospodarstwo s³oweñskie, ³otewskie, s³owackie, najmniejszym cypryjskie i polskie. Dop³aty w r. wielokrotnie przekraczaj¹ dochód œredniego gospodarstwa S³owacji, stanowi¹ przesz³o 0% dochodu w przeciêtnym gospodarstwie czeskim, wêgierskim i s³oweñskim. Najni szy Tabela 6. Relacja dop³at do produkcji i dochodu z gospodarstwa rolnego w œrednim gospodarstwie w Polsce i wybranych krajów Unii Europejskiej w latach - Relacja dop³at bezpo- œrednich do produkcji [%] Udzia³ dop³at w wartoœci dodanej brutto [%] Udzia³ dop³at bezpoœrednich w dochodzie z gospodarstwa rolnego [%] 14, 8 18, 0 14, 8, 8 28, 5 32, 9 27, 9 22, , 9 65, 2 56, 6 Czeska,6 18, 2, 1, 4 33, 3 43, 4 52, 1 45, 6 141, 0 256, 5 259, 5 4, 9, 0, 2 25, 5, 7 39, 4 41, 5 52, 1 41, 9 63, 3 77, 1 8, 8 78, 5, 5, 5, 4, 3 36, 9 41, 5 43, , 6 4, 5 7, 1, 5, 1 33, 7, 9 38, , 7 34, 3 47, 7 53, 0 59, 5 44, 8, 8, 2 34, 7 28, , 3 59, , 8 97, 3 84, 0 9, 7, 2, 1 14, 0, 6, 6 28, 8 25, 0 32, 4 36, 8 47, 9 38, 7 14, 3, 4 28, 7 27, 6 38, 4 53, 7 74, 2 48, 4 * * * 87, 7 37, 2 34, , 5 52, 5 44, 7 47, 3 52, 6 94, 5 87, 3 4, 8 4, 9 * nie policzono udzia³u dop³at bezpoœrednich w dochodzie z gospodarstwa - z powodu ujemnego dochodu z gospodarstwa rolnego ich udzia³ obserwuje siê w przeciêtnym gospodarstwie polskim i cypryjskim. rolnego dla S³owacji w latach Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badañ sformu³owano nastêpuj¹ce wnioski: 1. W r. w porównaniu do r. wzros³a powierzchnia przeciêtnego gospodarstwa prowadz¹cego rachunkowoœæ unijn¹ na ze, w Estonii, na Wêgrzech i S³owacji, natomiast uleg³a zmniejszeniu na Litwie, otwie i w S³owenii. Najwiêksze œrednie gospodarstwo pod wzglêdem wielkoœci obszarowej znajdowa³o siê w S³owacji, Republice Czeskiej i Estonii, najmniejsze na ze, S³owenii i Polsce. 2. Wraz ze wzrostem wielkoœci obszarowej w wiêkszoœci krajów wzrasta³a wielkoœæ ekonomiczna przeciêtnego gospodarstwa. W polskim œrednim gospodarstwie zwiêkszy³a siê nieznacznie. Najwiêksze œrednie gospodarstwo pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej w r. znajdowa³o siê w S³owacji i Republice Czeskiej, najmniejsze w S³owenii i Polsce. 3. Dochodowoœæ badanych gospodarstw, bêd¹cych w polu obserwacji FADN, mierzona wartoœci¹ dodan¹ brutto, wartoœci¹ dodan¹ netto, dochodem z rodzinnego gospodarstwa rolnego oraz wartoœci¹ dodan¹ netto na osobê pe³nozatrudnion¹ ogó³em i dochodem z rodzinnego

6 Dochodowoœæ przeciêtnego gospodarstwa wybranych pañstw Unii Europejskiej gospodarstwa rolnego na osobê pe³nozatrudnion¹ rodziny w latach - w analizowanych pañstwach zwiêkszy³a siê. 4. Najwy sz¹, wartoœæ dodan¹ netto na osobê pe³nozatrudnion¹ osi¹gnê³o w r. przeciêtne gospodarstwo Republiki Czeskiej, Estonii, Wêgier, najni sz¹ S³owenii. Polskie gospodarstwo pod wzglêdem wartoœci dodanej brutto na osobê pe³nozatrudnion¹ by³o najbardziej zbli one do gospodarstw ³otewskich i cypryjskich. 5. Najwy szy dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w r. na osobê pracy niep³aconej uzyska³o œrednie gospodarstwo s³owackie, czeskie, wêgierskie, estoñskie i litewskie, najni szy s³oweñskie. W przeciêtnym gospodarstwie polskim, prowadz¹cym rachunkowoœæ unijn¹, dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego by³ na poziomie analogicznego gospodarstwa cypryjskiego. 6. Dop³aty w r. wielokrotnie przekraczaj¹ dochód z rolniczego gospodarstwa rolnego na S³owacji, stanowi³y przesz³o 0% dochodu w przeciêtnym gospodarstwie czeskim, wêgierskim i s³oweñskim. Najni szy ich udzia³ obserwuje siê w przeciêtnym gospodarstwie polskim i cypryjskim. Literatura Czy ewski A., Henisz-Matuszczak A. : Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Studium porównawcze struktur wytwórczych i regulatorów rynków rolnych. Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznañ, s. 2. Goraj L. (red.) 01: S³ownik pojêæ rachunkowoœci gospodarstwa rolnego. ODR Minikowo. Goraj L. 09: Sytuacja ekonomiczna i strukturalna polskiego rolnictwa w 08 r. IERiG -PiB, Warszawa. Goraj L., Mañko S. 09: Rachunkowoœæ i analiza ekonomiczna w indywidualnym gospodarstwie rolnym. Difin Warszawa. FADN. -: [ Poppe K. J., H. van Meijl : Differences in Farm Performance and Andjustment to Change: A Perspective from the Netherlands. [W:] Policy Reform and Adjustment in the Agricultural Sectors of Developed Countries (red. D. Blandford, B. Hill). Cabi Publishing. Sobczyñski T. 09: Zmiany poziomu subsydiów gospodarstwach rolniczych UE- w latach 89-. Journal Agribusiness and Rural Development, nr 3(), s Woœ A. 96: Agrobiznes mikroekonomika. Wyd. Key Text, Warszawa, t. 1 i 2. Summary The study involved farms in selected countries, which together with Poland joined the European Union in. Based on the data the European FADN accounting system the average farm income situation in Poland and in selected countries of the European Union in the first years after accession (-) was assessed. The study used statistical methods for series, vertical and horizontal analyses. The economic situation of the farm measured average gross value added, value added and net farm income in the years studied has improved. The income from the farm seems to have a growing share of subsidies. Total subsides in, has multiply exceeded the income from agricultural farms in Slovakia, were more than 0% of average farm income in the Czech Republic, Hungary and Slovakia. The lowest share of subsidies in the farm income was observed in the average holding in Poland and us. Adres do korespondencji: dr in. Maria J. Or³owska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jêdrzeja Œniadeckich w Bydgoszczy Katedra Ekonomiki i Doradztwa w Agrobiznesie al. Prof. S. Kaliskiego 7, bud Bydgoszcz tel. (52) orjol@utp.edu.pl