RYNEK ZIEMI ROLNICZEJ W POLSCE NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE Rynek ziemi EKONOMISTÓW rolniczej w Polsce ROLNICTWA na tle innych krajów I AGROBIZNESU Unii Europejskiej Roczniki Naukowe tom VIII zeszyt Jacek Maœniak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie RYNEK ZIEMI ROLNICZEJ W POLSCE NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ THE AGRICULTURE LAND MARKET IN POLAND AGAINST A BACKGROUND OF EUROPEAN UNION COUNTRIES S³owa kluczowe: rynek ziemi rolniczej, zasoby ziemi rolniczej, dzier awa ziemi, ceny ziemi, czynsze dzier awne Key world: agriculture land market, agriculture land resource, land lease, land prices, leasehold rents Synopsis. Celem artyku³u jest analiza porównawcza rynku ziemi rolniczej w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej. Analiza wykaza³a, e rolnictwo polskie charakteryzuje siê znacznym potencja³em ziemi oraz relatywnie niskimi jej cenami i czynszami dzier awnymi. We wszystkich nowych krajach UE ziemia by³a znacznie tañsza ni w krajach UE-15. W Polsce dzier awa nie by³a popularn¹ form¹ pozyskiwania gruntów rolnych, gdy obejmowa³a tylko 16% ich powierzchni. Dla porównania, w Belgii, Francji, Niemczech i u rolnicy u ytkowali w formie dzier awy od 54 do 68% gruntów. Wstêp Zasób ziemi rolniczej oraz sposób jej u ytkowania stanowi wa ny element oceny potencja³u produkcyjnego rolnictwa. W szczególnoœci wi¹ e siê to z ukszta³towan¹ relacj¹ ziemi w stosunku do pozosta³ych czynników produkcji kapita³u i pracy. Przep³yw ziemi pomiêdzy gospodarstwami rolnymi, pozwalaj¹cy na poprawê tych relacji, zale y od sprawnoœci funkcjonowania rynku ziemi. Celem artyku³u jest analiza porównawcza rynku ziemi rolniczej w Polsce na tle pozosta³ych krajów Unii Europejskiej. Zakres analizy obejmuje: charakterystykê zasobów ziemi rolniczej i liczbê ich u ytkowników, formy w³adania gruntami rolnymi oraz ceny ziemi rolniczej i czynsze dzier awne. Badaniem objêto 25 krajów, tworz¹cych od 1 maja 24 r. Uniê Europejsk¹. Charakterystyki rynku ziemi w tych krajach dokonano w oparciu o dane g³ównie z roku 24, jednak ze wzglêdu na dostêpnoœæ danych analizê rozszerzono równie na lata wczeœniejsze. Zasoby ziemi rolniczej i liczba u ytkowników Wœród krajów Unii Europejskiej (UE) nale y do grupy pañstw posiadaj¹cych najwiêksze zasoby ziemi rolniczej. Wed³ug danych Komisji Europejskiej w 24 r. na terenie UE, obejmuj¹cej 25 pañstw cz³onkowskich, ³¹czna powierzchnia u ytków rolnych wynosi³a 162,4 mln ha. W Polsce znajdowa³o siê 16,3 mln ha, co stanowi³o ok. 1% ³¹cznej powierzchni u ytków rolnych w UE (rys. 1). Znacznie wiêksz¹ powierzchniê u ytków rolnych mia³y tylko (29,6 mln ha) i (25,2 mln ha). Zasoby ziemi rolniczej w tych krajach stanowi³y odpowiednio 18 i 16% zasobów tego czynnika produkcji w UE. W krajach takich, jak:, i W³ochy zasoby ziemi rolniczej by³y podobne jak w Polsce. Powierzchnia u ytków rolnych w tych krajach kszta³towa³a siê w granicach mln ha, co stanowi³o 8-1% u ytków rolnych w UE.

2 12 J. Maœniak u ytki rolne [tys. ha] u ytki rolne u ytki rolne na na 11 gospodarstwo Portugalia Czechy Austria Rysunek 1. Zasoby u ytków rolnych w krajach UE w 24 r. Œrednia powierzchnia u ytków rolnych w gospodarstwie wg danych z 23 r. ród³o: Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 25. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, 26; obliczenia w³asne. Estonia Cypr Malta u ytki rolne na 1 gospodarstwo [ ha] Pod wzglêdem powierzchni u ytków rolnych przypadaj¹cych na 1 mieszkañca przoduj¹ (1,1 ha), (,73 ha ), otwa (,68 ha) i (,62 ha) 1. Najmniejsza powierzchnia u ytków rolnych przypada na jednego mieszkañca w takich krajach, jak: Malta, i, gdzie wskaÿnik ten kszta³towa³ siê odpowiednio:,3,,12 i,13 ha. W Polsce wskaÿnik ten wynosi³,42 ha, podczas gdy œrednio w ca³ej UE by³o to,36 ha. Œrednia powierzchnia u ytków rolnych w gospodarstwie w Polsce, która w 23 roku wynosi³a 6,6 ha, jest jedn¹ z najni szych w UE. WskaŸnik ten dla ca³ej UE wynosi³ blisko 15,8 ha, zatem statystycznie, œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w Polsce by³a ponad 2-krotnie mniejsza od œredniej powierzchni gospodarstwa w UE-25. Mniejsza ni w Polsce œrednia powierzchnia gospodarstwa wystêpowa³a tylko w takich krajach, jak: Malta (1, ha), Cypr (3,5 ha), (4,8 ha), Wêgry (5,6 ha) i S³owenia (6,3 ha), a we W³oszech by³a podobna jak w Polsce 6,7 ha. Œrednio najwiêksze obszarowo gospodarstwa rolne wystêpowa³y w: Czechach, Wielkiej Brytanii, Danii i u. Powierzchnia u ytków rolnych przypadaj¹ca na 1 gospodarstwo kszta³towa³a siê tam w przedziale ha, zatem by³a ona kilkakrotnie wiêksza ni w Polsce, a w przypadku Czech nawet 12-krotnie wiêksza. Pewn¹ specyfik¹ pod wzglêdem powierzchni u ytków rolnych w gospodarstwie (z wyj¹tkiem Czech i S³owacji) odznacza³y siê kraje, które wst¹pi³y do UE w 24 r. Œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w tej grupie pañstw wynios³a niewiele ponad 9 ha, podczas gdy w UE przed jej rozszerzeniem (UE-15) powierzchnia ta wynios³a blisko 2 ha. Dzier awa ziemi rolniczej Dzier awa jest form¹ u ytkowania gruntów, która pozwala na zwiêkszenie obszaru gospodarstwa rolnego bez koniecznoœci zakupu ziemi. Ma to szczególne znaczenie w warunkach wysokich cen ziemi. W 1997 r., wœród 15 krajów UE dzier awa najbardziej rozpowszechniona by³a w Belgii, Francji, Niemczech i u (rys. 2). Rolnicy u ytkowali tam w formie dzier awy od 54 do 68% gruntów. W Polsce, na tle krajów UE-15, dzier awa nie by³a popularn¹ form¹ pozyskiwania gruntów rolnych, gdy obejmowa³a tylko 16% ich powierzchni. W mniejszym stopniu wykorzystywana by³a dzier awa jedynie w rolnictwie irlandzkim, gdzie dzier awiono tylko 13% gruntów. Ró nice pomiêdzy krajami UE, w zakresie udzia³u dzier awy w u ytkowaniu gruntów, wynikaj¹ z odmiennych czynników ekonomicznych, politycznych i instytucjonalnych wystêpuj¹cych w poszczególnych krajach [Swinnen 22]. Do rozpowszechnienia siê dzier awy w istotny sposób przyczyni³y siê m.in. wzrost podatków maj¹tkowych oraz zmiany w prawie rolnym, przyznaj¹ce wiêksze uprawnienia dzier awcom. 1 Na podstawie, jak na rys. 1.

3 Rynek ziemi rolniczej w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej 121 % Fra ncja Portugalia Austria Rysunek 2. Udzia³ dzier awy w u ytkowaniu ziemi rolniczej w wybranych krajach UE w 1997 r. Dane dla Polski dotycz¹ indywidualnych gospodarstw rolnych w 22 r. ród³o: Farm structure. Historical results surveys from 1966/67 to European Commission, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2; Przemiany agrarne. Powszechny Spis Rolny 22. GUS, Warszawa. Ceny ziemi rolniczej i czynsze dzier awne Elementem charakteryzuj¹cym rynek ziemi jest cena. Wyra aæ ona mo e zarówno koszt nabycia ziemi, jak i op³atê za jej u ytkowanie (czynsz). Na rysunku 3 przedstawiono ceny ziemi rolniczej w wybranych krajach UE w 24 r. Wynika z niego, e w krajach cz³onkowskich UE ceny gruntów rolnych by³y znacznie zró nicowane. Mo na równie zauwa yæ, e w nowych krajach UE, w tym równie w Polsce, ziemia by³a znacznie tañsza ni w krajach UE-15. W tych pierwszych ceny waha³y siê w przedziale EUR za 1 ha, natomiast w tych drugich pomiêdzy 2455 do EUR za 1 ha. Wœród krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej najdro sza ziemia by³a w Polsce (1463 EUR/ha). W starej UE najwy sze ceny ukszta³towa³y siê w u ( EUR/ha) i Holandii (29 3 EUR/ha). W krajach tych ziemia by³a znacznie dro sza ni w pozosta³ych, w których to ceny nie przekracza³y poziomu 2 EUR za 1 ha. W krajach, takich jak:, i wartoœæ rynkowa ziemi rolniczej by³a stosunkowo niska i mieœci³a siê w przedziale EUR/ha. EUR/ha Rysunek 3. Ceny ziemi rolniczej w wybranych krajach UE w 24 r. [EUR/ha] Dla Belgii, Francji, Holandii i Polski ceny gruntów ornych; dla Grecji ceny gruntów nawadnianych z 23 r.; dla Niemiec i W³och dane z 21 r., Francji 22 r., a 1999 r.; ceny w Wielkiej Brytanii dotycz¹ wy³¹cznie Anglii. ród³o: Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 25. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, 26; Poczta W., 23: Rolnictwo polskie w przededniu integracji z Uni¹ Europejsk¹. Wyd. AR im. A. Cieszkowskiego, Poznañ, s. 21.

4 122 J. Maœniak EUR/ha Austia Malta Rysunek 4. Czynsze za dzier awê ziemi rolniczej w wybranych krajach UE w 24 r. [EUR/ha] Dla Polski czynsze za grunty dzier awione od ANR w 23 r., obliczone na podstawie obwieszczenia Prezesa GUS w sprawie œredniej krajowej ceny skupu pszenicy w II pó³roczu 22 r. (M.P. 23 nr 6 poz. 95) i w I pó³roczu 23 r. (M.P. 23 nr 37 poz. 547) ród³o: Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 24. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, 25; Raport z dzia³alnoœci ANR w 23 r.; obliczenia w³asne. Porównuj¹c ceny u ytkowania ziemi w wybranych krajach mo na ponownie odnotowaæ fakt, e w krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej poziom czynszów dzier awnych by³ znacznie ni szy ni w UE-15 (rys. 4). W Polsce, Litwie, S³owacji i na Wêgrzech za u ytkowanie 1 ha ziemi p³acono od 13 do 45 EUR. W 15 krajach by³ej UE czynsze dzier awne by³y znacznie wy sze i kszta³towa³y siê w granicach EUR/ha. W Grecji, Holandii i Danii za dzier awê gruntów rolnych p³acono najwiêcej od 311 do 477 EUR za 1 ha. Najni sze czynsze mieœci³y siê w granicach EUR za 1 ha. Tyle p³acili za u ytkowanie ziemi rolnicy w Szwecji, Francji i Finlandii. Wysokie ceny ziemi i czynsze dzier awne w krajach UE-15 s¹ skutkiem wzglêdnie ma³ych zasobów ziemi oraz wysokich dop³at do rolnictwa, w wyniku których nastêpuje oprócz wzrostu dochodów producentów rolnych wzrost cen ziemi i innych czynników produkcji [Bureau 22, Ciaian, Swinnen 25]. Podsumowanie Dokonana powy ej analiza porównawcza wykaza³a, e rolnictwo polskie, na tle innych krajów UE, charakteryzuje siê znacznym potencja³em ziemi oraz relatywnie niskimi jej cenami. W Polsce znajdowa³o siê ok. 1% ³¹cznej powierzchni u ytków rolnych w UE. Znacznie wiêksz¹ powierzchniê u ytków rolnych mia³y tylko (18%) i (16%). W krajach cz³onkowskich UE ceny gruntów rolnych oraz czynsze dzier awne by³y znacznie zró nicowane. W nowych krajach UE, w tym równie w Polsce, ziemia by³a znacznie tañsza ni w UE-15. W roku 24 œrednia cena ziemi rolniczej w Polsce wynosi³a 1463 EUR za 1 ha. W krajach UE- 15, w których ziemia by³a najtañsza (, i ), jej ceny by³y o 6-26% wy sze ni w Polsce, a w pozosta³ych krajach ceny te by³y wielokrotnie wy sze. Struktura u ytkowania ziemi w Polsce ukszta³towana jest jednak niekorzystnie, gdy œrednia powierzchnia u ytków rolnych w gospodarstwie w 23 roku wynosi³a 6,6 ha i jest jedn¹ z najni - szych w UE. WskaŸnik ten dla ca³ej UE wynosi³ blisko 15,8 ha. W Polsce, na tle innych krajów UE, dzier awa nie by³a popularn¹ form¹ pozyskiwania gruntów rolnych, gdy obejmowa³a tylko 16% ich powierzchni. Dzier awa najbardziej rozpowszechniona by³a w Belgii, Francji, Niemczech i u. Rolnicy u ytkowali tam w formie dzier awy od 54 do 68% gruntów.

5 Rynek ziemi rolniczej w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej 123 Literatura Agriculture in the European Union. Statistical and economic information : European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development. Farm structure. Historical results surveys from 1966/67 to European Commission. 2: Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. Przemiany agrarne. Powszechny Spis Rolny : GUS, Warszawa. Poczta W. 23: Rolnictwo polskie w przededniu integracji z Uni¹ Europejsk¹. Wyd. AR im. A. Cieszkowskiego, Poznañ. Raport z dzia³alnoœci ANR w 23 r. Bureau J.C. 22: Enlargement and reform of the EU Common agricultural policy: impacts on the western hemisphere countries. Inter-American Development Bank, Washington D.C. Ciaian, P., Swinnen J.F.M. 25: Land market imperfections and agricultural policy impacts in the new EU member states: a partial equilibrium analysis. LICOS Discussion paper 158, Leuven. Swinnen J.F.M. 22: Political reforms, rural crises, and land tenure in western Europe. Food Policy nr 27, Summary The aim of the article is the comparative analysis of agriculture land market in Poland against a background of European Union countries. The analyses showed, that the resources of agricultural land are large and the prices and leasehold rents are low in Poland. In all countries - the new members of EU the agriculture land was considerably cheaper than in EU-15 countries. In Poland the land lease was not popular form of the farms enlargement. Only 16% of agriculture land area was leased. In Belgium, France and Luxembourg the share of leased land in total area was from 54% to 68%. Adres do korespondencji: dr Jacek Maœniak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej ul Nowoursynowska Warszawa tel. ( 22) masniak@alpha.sggw.waw.pl