KOSZTY STA E W PRZEDSIÊBIORSTWACH ROLNICZYCH W LATACH Joanna Bere nicka, Justyna Franc-D¹browska

Transkrypt

1 ROCZNIKI NUK ROLNICZYCH, SERI G, T. 92, z. 2, 2006 KOSZTY ST E W PRZEDSIÊBIORSTWCH ROLNICZYCH W LTCH KOSZTY ST E W PRZEDSIÊBIORSTWCH ROLNICZYCH W LTCH Joanna Bere nicka, Justyna Franc-D¹browska Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych Kierownik katedry: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara S³owa kluczowe: koszty sta³e, przedsiêbiorstwa rolnicze Key words: current costs, agricultural enterprise Synopsis: W artykule zaprezentowano wartoœæ i strukturê kosztów w grupie przedsiêbiorstw rolniczych o ró nych formach prawnych i w³asnoœciowych w latach ród³em poprawy wyników finansowych powinny byæ ograniczenia kosztów w wiêkszym stopniu, ni zwiêkszanie przychodów. Stwierdzono, e nie uda³o siê ograniczaæ kosztów w badanym okresie, a jedynie osoby fizyczne dzier awi¹ce przedsiêbiorstwa zmniejsza³y ich poziom. WPROWDZENIE Konkurencja na rynku rolnym wymaga od kierownictwa przedsiêbiorstw rolniczych wzmo onych wysi³ków w zwiêkszaniu efektów. Powszechnie uznaje siê za konieczne poszukiwanie Ÿróde³ wy szych zysków w zwiêkszonych przychodach. Nie zawsze jednak jest to mo liwe, a wiêc nale y poszukiwaæ ich w ograniczaniu kosztów. Decyzje dotycz¹ce kosztów maj¹ znaczenie dla uzyskiwanych wyników produkcyjnych i finansowych. Redukcja zatrudnienia pozwala na ograniczenie kosztów wynagrodzeñ i œwiadczeñ, mo e jednak doprowadziæ do zmniejszenia skali produkcji. Podobnie sytuacja przedstawia siê w zakresie decyzji dotycz¹cych inwestycji. Zainwestowanie œrodków mo e zwiêkszyæ potencja³ produkcyjny, powoduj¹c wzrost amortyzacji do zbyt wysokiego poziomu. Koszty wynikaj¹ce z dzier awy mog¹ byæ ograniczane g³ównie przez zmniejszenie u ytkowanej powierzchni, co w efekcie mo e ograniczyæ mo liwoœci produkcyjne, a podatki musz¹ byæ p³acone terminowo, gdy decyduj¹ o istnieniu, b¹dÿ nie przedsiêbiorstwa. W artykule przedstawiono analizê kosztów i tendencje ich zmian w grupie przedsiêbiorstw uczestnicz¹cych w Rankingu 300 w latach Postawiono hipotezê, e redukcja kosztów mo e byæ czynnikiem decyduj¹cym o sukcesie ekonomicznym (je eli nie jedynym). Celem opracowania by³a analiza i prezentacja zarz¹dzania kosztami w przedsiêbiorstwach rolniczych zró nicowanych pod wzglêdem organizacyjnym oraz prawnym.

2 116 J. BERE NICK, JONN FRNC-D BROWSK CHRKTERYSTYK BDNEJ GRUPY PRZEDSIÊBIORSTW Do Rankingu 300 przystêpowa³o w ka dym z analizowanych lat coraz mniej przedsiêbiorstw (tab. 1). W badanym okresie liczba jednostek zmniejszy³a siê o 37%. W przypadku gospodarstw w administrowaniu odnotowano najwiêkszy spadek liczby obiektów (o 96%), natomiast najmniejszy (o oko³o 16%) w przedsiêbiorstwach dzier awionych przez spó³ki pracowników. Jedynie w przedsiêbiorstwach osób fizycznych nie wyst¹pi³a tendencja spadkowa. Zmniejszanie siê w kolejnych latach liczebnoœci próby, nie korespondowa³o ze zmianami w powierzchni u ytków rolnych (UR). Nastêpowa³o bowiem zwiêkszanie obszaru, na którym prowadzono dzia³alnoœæ (o 14% do 2002 r.), a niewielki spadek w stosunku do 2002 r. odnotowano w ostatnim roku objêtym analiz¹ (o 5%). Uwzglêdniaj¹c podzia³ na poszczególne grupy w wiêkszoœci przypadków zosta³a potwierdzona prawid³owoœæ ustalona dla ca³ej zbiorowoœci. Nie potwierdzi³a siê ona jedynie w przypadku jednostek w administrowaniu, bowiem od 2002 r. nast¹pi³o zmniejszenie powierzchni o ok. 70%, aby zwiêkszyæ siê w 2003 r. ponad dwukrotnie. Zatrudnienie w przedsiêbiorstwach bior¹cych udzia³ w Rankingu w przeliczeniu na 100 ha UR ulega³o zmniejszeniu (o 21%). Poza gospodarstwami w administrowaniu i przedsiêbiorstwami dzier awionymi przez osoby fizyczne, wskaÿniki zatrudnienia oscylowa³y Tabela 1. Charakterystyka badanej zbiorowoœci Wyszczególnienie Liczebnoœæ próby [liczba przesiêb.] Powierzchnia u ytków rolnych[ha] Zatrudnienie na 100 ha UR [os./100 ha UR] Dane za lata ,67 6,84 2,85 2,77 3,73 7, ,26 10,18 2,39 2,77 3,51 6,79 administrowanie, przedsiêbiorstwa dzier awione przezosoby fizyczne, przedsiêbiorstwa dzier aw pozosta³ych, przedsiêbiorstwa dzier awione przezspó³kipracowników, jednoosobowe spó³kiagencji. ród³o: obliczenia w³asne na podstawie bazy danych"rankingu300" ,81 22,81 2,08 2,65 3,98 5, ,43 13,91 2,08 3,90 2,99 5, ,49 10,60 2,12 3,30 4,19 5,86

3 KOSZTY ST E W PRZEDSIÊBIORSTWCH ROLNICZYCH W LTCH wokó³ œredniej. W przypadku tych pierwszych liczba osób zatrudnionych w przeliczeniu na 100 ha UR by³a w 2000, 2001 i 2003 r. ponad 2-krotnie wy sza, natomiast w 2002 r. ponad 5- krotnie. nalizuj¹c dzier awy osób fizycznych wskaÿnik zatrudnienia w przeliczeniu na jednostkê powierzchni w ca³ym okresie by³ ponad 2-krotnie ni szy w stosunku do œredniej. PODEJMOWNIE DECYZJI W ZKRESIE KOSZTÓW W tabeli 2 zaprezentowano koszty ogó³em oraz udzia³ wybranych ich grup. Mo na stwierdziæ, e poziom kosztów ogó³em zmienia³ siê. W niemal ca³ym badanym okresie (oprócz 2001 r.) jednoosobowe spó³ki agencji ponosi³y zdecydowanie wy sze koszty w porównaniu z wszystkimi grupami przedsiêbiorstw. Najmniejszym ich poziomem cechowa³y siê przedsiêbiorstwa dzier awione przez osoby fizyczne. Zauwa ono systematyczne powiêkszanie siê kosztów œrednio w badanej zbiorowoœci o 1/3. nalizuj¹c koszty ogó³em w przeliczeniu na 100 ha UR zauwa ono, e œredni ich poziom wzrós³ w ci¹gu piêciolecia o 26,9%. Jedyn¹ grup¹ przedsiêbiorstw, w której nast¹pi³a redukcja kosztów (mimo up³ywu czasu i zmiany wartoœci pieni¹dza spowodowanej inflacj¹) by³y dzier awy osób fizycznych (o 8%). W pozosta³ych przedsiêbiorstwach nast¹pi³ ich wzrost, najbardziej znacz¹cy wœród administratorów 87%. Oznacza to, e nie by³o ³atwo ograniczyæ koszty, a ich wzrost utrudnia³ wypracowywanie wy szych zysków w kolejnych latach. Najbardziej znacz¹c¹ grupê w strukturze kosztów stanowi³y wynagrodzenia, których udzia³ waha³ siê w granicach 18-22% (a ³¹cznie z narzutami 23-27%). Jedyn¹ grup¹ przedsiêbiorstw, która ograniczy³a znaczenie wynagrodzeñ w strukturze kosztów by³y jednoosobowe spó³ki agencji (o 3,74 pp.). W pozosta³ych grupach udzia³ wynagrodzeñ kszta³towa³ siê na stabilnym poziomie, a grup¹, w której znaczenie wynagrodzeñ wzros³o by³y przedsiêbiorstwa dzier aw pozosta³ych. Najmniejszy udzia³ wynagrodzenia stanowi³y wœród dzier- awców. Kierownictwo gospodarstw w administrowaniu ponosi³o koszty pracy na poziomie oko³o 25% kosztów ogó³em, a w jednoosobowych spó³kach agencji ok. 23%. Znacz¹co wiêc owe grupy odbiega³y od struktury kosztów dzier awców, mniej gospodarnie zarz¹dzaj¹c kosztami. Dysproporcja ta pog³êbi³a siê, gdy wziêto pod uwagê œwiadczenia na rzecz pracowników, najmniej znacz¹ce wœród dzier awców, najwiêcej wœród administratorów (œrednio 5,8%) i jednoosobowych spó³ek agencji (5,5%). Tak wysokie koszty wynagrodzeñ i œwiadczeñ by³y skutkiem m.in. wysokiego stanu zatrudnienia w jednoosobowych spó³kach agencji i wœród gospodarstw administrowanych. Wysoki udzia³ w kosztach stanowi³a amortyzacja która wzros³a o 20%. W przypadku przedsiêbiorstw dzier aw pozosta³ych udzia³ jej by³ w 2001 r. niemal 10-krotnie ni szy ni œrednia dla zbiorowoœci. Rosn¹cy udzia³ amortyzacji w kosztach jest z jednej strony zjawiskiem korzystnym, œwiadczy bowiem o tym, e jednostki inwestuj¹ w œrodki trwa³e, czyli odnawiaj¹ maj¹tek trwa³y. Z drugiej strony natomiast pojawia siê pytanie, czy warto zamra- aæ œrodki pieniê ne w sk³adniki maj¹tkowe? OdpowiedŸ twierdz¹ca na tak postawione pytanie zale y od wartoœci osi¹gniêtych dodatkowo z tych inwestycji przychodów. Warto w tym miejscu zauwa yæ, e nowy maj¹tek trwa³y powinien byæ bardziej wydajny i obni aæ pozosta³e koszty w procesie generowania przychodów. Kolejn¹ analizowan¹ pozycj¹ kosztów by³y podatki. Charakterystycznym dla ca³ej badanej zbiorowoœci by³ malej¹cy udzia³ tych œwiadczeñ z poziomu 4,7% w 1999 r. do 2,9% w 2003 r. (ich zmniejszenie o 40%). Szczególn¹ uwagê zwraca³ znacz¹cy i rosn¹cy udzia³ podatków

4 118 J. BERE NICK, JONN FRNC-D BROWSK 1 Tabela 2. Wartoœæ i struktura osztów Wyszczególnienie k 2 Dane za lata Koszty ogó³em[tys. z³] Koszty ogó³emna 100 ha UR [tys. z³/100 ha UR] 427, 0 489, 9 416, 5 505, 4 541, 7 510,7 320,7 350,5 311,4 504,3 852,6 280,5 422,3 392,7 547,0 933,1 444,8 401,4 599,1 296,9 1112,8 92,3 1740,5 425,1 566,8 955,3 294,3 525,2 490,7 614,7 mortyzacja [%] 5,09 4,84 5,23 5,77 6,11 6,43 4,22 4,39 4,06 5,25 4,98 6,54 4,24 3,94 5,24 5,73 4,36 0,56 5,01 5,63 5,88 6,53 5,22 4,83 6,40 6,43 6,69 5,54 4,61 7,28 Podatki[%] 4,73 4,17 3,69 3,09 2,86 6,20 2,53 4,15 3,99 4,80 6,68 3,43 3,59 3,88 4,13 3,64 2,84 0,59 3,54 3,20 19,07 3,68 2,11 3,37 3,00 21,02 2,84 2,17 3,31 2,62 Wynagrodzenia [%] 21,95 20,02 19,68 18,87 18,30 25,75 10,16 12,92 17,30 25,80 22,83 11,82 11,23 15,91 23,76 22,12 14,77 2,00 20,35 19,47 27,18 10,53 11,97 18,41 23,30 26,01 10,69 14,04 17,23 22,06 Œwiadczenia na rzeczpracowników [%] 5,16 4,88 4,80 4,64 4,56 6,07 2,26 3,01 4,41 5,98 5,60 2,96 2,93 3,80 5,78 5,04 3,52 0,48 5,02 4,74 6,31 2,57 3,06 4,75 5,57 6,07 3,30 3,61 4,28 5,41 Czynsze [%] 2,12 2,35 2,18 2,44 2,03 0,32 3,56 4,10 4,40 1,26 0,11 5,21 3,93 4,04 1,51 3,74 2,34 0,24 2,06 2,10 0,00 5,03 2,89 3,80 1,43 0,00 5,00 2,80 3,11 0,78 administrowanie, przedsiêbiorstwa dzier awione przezosobyfizyczne, przedsiêbiorstwa dzier aw pozosta³ych, przedsiêbiorstwa dzier awione przezspó³kipracowników, jednoosobowe spó³kiagencji ród³o: obliczenia w³asne na podstawie bazydanych Rankingu300".

5 KOSZTY ST E W PRZEDSIÊBIORSTWCH ROLNICZYCH W LTCH wœród administratorów (przyrost o 339%). Podczas, gdy inni przedsiêbiorcy ograniczali podatki w strukturze kosztów, administratorzy nie byli w stanie regulowaæ tych œwiadczeñ, w zwi¹zku ze z³¹ sytuacj¹ p³atnicz¹ i ponoszonymi stratami. W zwi¹zku z powy szym w 2002 r. udzia³ podatków w kosztach ogó³em wyniós³ 19%, a w 2003 r. a 21%. Mo e to potwierdzaæ postawion¹ wczeœniej tezê, e podatki maj¹ du e znaczenie z punktu widzenia istnienia przedsiêbiorstwa. Po raz kolejny administrowanie okaza³o siê ma³o efektywn¹ form¹ gospodarowania. Dzier awcy, którzy gospodarowali na w³asny rachunek i ryzyko, bardziej oszczêdnie dysponowali posiadanymi œrodkami i ograniczali ponoszone koszty. Kolejn¹ grup¹ kosztów, która ró nicowa³a badan¹ zbiorowoœæ by³y czynsze, stanowi¹c œrednio ok. 2%. W latach ich udzia³ zmniejszy³ siê o 5%. Tego rodzaju koszt wystêpowa³ g³ównie w przedsiêbiorstwach dzier awionych. Nale y wskazaæ, e w przypadku osób fizycznych by³ on o 78% wy szy w 2003 r. w stosunku do dzier aw pozosta³ych i o 60% wy szy w stosunku do dzier aw spó³ek pracowników. Dysproporcje te powiêkszy³y siê jeszcze w 2003 r. Bior¹c pod uwagê specyfikê przedsiêbiorstw dzier awionych, nie dziwi wiêkszy udzia³ tych kosztów, ni w przypadku administratorów, czy kierownictwa jednoosobowych spó³ek agencji. PODSUMOWNIE Przedsiêbiorcy powinni wiêksz¹ uwagê zwracaæ na poziom ponoszonych kosztów. Mimo, i w du ej mierze zale ¹ od przedsiêbiorców, wynikaj¹ równie ze zmian cen czynników produkcji, na które przedsiêbiorcy maj¹ ograniczony wp³yw. Z przedstawionych badañ danych wynika jednoznacznie, e nie ograniczano kosztów (wyj¹tek stanowi³y dzier awy osób fizycznych), a jedn¹ z wa niejszych pozycji w kosztach zajmowa³y wynagrodzenia, chocia ich udzia³ ulega³ zmniejszeniu na skutek malej¹cego w kolejnych latach zatrudnienia. Mo na zatem s¹dziæ, e przedsiêbiorcy doszukiwali siê oszczêdnoœci w kosztach pracy. Jedynie kierownictwo gospodarstw w administrowaniu nie ogranicza³o kosztów zwi¹zanych z wynagrodzeniami. Takie podejœcie mo e œwiadczyæ o tym, e jednostki te nie by³y efektywnie zarz¹dzane i ta forma gospodarowania jest rozwi¹zaniem przejœciowym na drodze do bardziej prokosztowego spojrzenia. Dodatkowo ograniczanie zatrudnienia wœród dzier awców nie wp³ywa³o na pogarszanie wyników finansowych, a wiêc wydajnoœæ pracy w tych jednostkach by³a wy sza. Reasumuj¹c, nie by³o ³atwo w badanym okresie ograniczaæ koszty, co by³o zwi¹zane z inflacyjn¹ zmian¹ wartoœci pieni¹dza w czasie. W wiêkszym stopniu z poczynieniem oszczêdnoœci wœród kosztów radzili sobie dzier awcy, co pozwoli³o na uzyskiwanie wy szych zysków. LITERTUR Ranking 300, baza danych Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej za lata

6 120 J. BERE NICK, JONN FRNC-D BROWSK Joanna Bereznicka, Justyna Franc-D¹browska COSTS IN GRICULTURL ENTERPRISES IN THE Summary This article is about costs values and their structure in a group of agricultural enterprises of different legal and capital structures in the years It has been found out that cost cutting has bigger impact on entities financial results then increase of revenues. lthough it was difficult keep costs down the entrepreneurs decreased them over on the studied period. dres do korespondencji: Dr in. Joanna Bere nicka Dr in. Justyna Franc-D¹browska Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych Zak³ad Organizacji i Zarz¹dzania Zak³ad Rachunkowoœci Finansów Przedsiêbiorstw i Bankowoœci ul. Nowoursynowska Warszawa tel joannaber@interia.pl justyna_franc_dabrowska@sggw.pl