WOKÓL OSWIECIMIA. Warszawa, wrzesien 1998 r.

Transkrypt

1 WOKÓL OSWIECIMIA Stopien zainteresowania masowej opinii konfliktem wokól krzyzy w Oswiecimiu podobny jest zainteresowaniu innymi sprawami ogólnymi. Dla wiekszosci Polaków Oswiecim jest miejscem meczenstwa wielu narodów lub istot ludzkich, a nie Zydów lub Polaków. Polowa Polaków uwaza, ze w czasie wojny najbardziej ucierpial naród polski, znacznie mniej, ze zydowski. Dominuje opinia, ze w Oswiecimiu jest miejsce na krzyz, ale tylko na papieski; wielu ludzi sadzi, ze Polaków nalezy upamietnic pomnikiem lub nie nalezy ich upamietniac osobno. Przewaza poglad, ze w sprawach Oswiecimia Polacy szanuja wrazliwosc Zydów i poglad, ze Zydzi nie szanuja wrazliwosci Polaków. Warszawa, wrzesien 1998 r. OBOP Sp. z o.o., ul. Dereniowa 11, Warszawa, tel. (0-22) , , fax , obop@obop.com.pl,

2 Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowan zawartych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania zródla. * * * Sprawa krzyzy w Oswiecimiu od kilku miesiecy przyciaga uwage mediów oraz angazuje Kosciól i rzad; zwrócila tez uwage badaczy opinii publicznej. Oglaszane w mediach wyniki sondazy dotyczyly stosunku do krzyzy stawianych pod murem Auschwitz lub sposobów rozwiazania powstalego konfliktu. Ten sondaz próbuje siegnac nieco glebiej i dotrzec do pogladów mogacych miec zwiazek z opiniami w sprawie krzyzy 1. Sondaz zostal przeprowadzony w dniach 5-8 wrzesnia 1998 r., a wiec niedlugo po przesileniu obecnej fazy konfliktu, tj. po uchwale Komisji Stalej Episkopatu Polski z dnia 25 sierpnia, w której potepiono stanowczo akcje stawiania nowych krzyzy na Zwirowisku opowiadajac sie zarazem za pozostawieniem tam krzyza papieskiego. Takie usytuowanie badania w czasie pozwala zarówno na zbadanie poparcia dla stanowiska Episkopatu, jak i na spokojne zbadanie glebszych pogladów zwiazanych z krzyzem i Oswiecimiem. ZAINTERESOWANIE KONFLIKTEM WOKÓL KRZYZY Zainteresowanie mediów konfliktem wokól krzyzy bylo ogromne. Zainteresowanie publicznosci jest mniejsze, ale niemale. 16% badanych zadeklarowalo bardzo duze zainteresowanie ("sledze specjalnie wiadomosci na ten temat)", a 43% - umiarkowane ("troche sie tym interesuje") - w sumie stanowi to polowe zbiorowosci. 30% okreslilo swe zainteresowanie jako "male" a 11% "w ogóle sie tym nie interesuje, nic o tym nie wie" (Tab.1). Tab.1. Zainteresowanie krzyzami w Oswiecimiu 2

3 (Dane w proc.) CZY INTERESUJE SIE PAN(I) SPRAWA KRZYZY W OSWIECIMIU? tak, bardzo, specjalnie sledze wiadomosci 16 na ten temat tak, troche sie tym interesuje 43 malo sie tym interesuje 30 w ogóle sie tym nie interesuje, nic o tym nie 11 wiem Poziom zainteresowania rosnie wraz z wiekiem i wyksztalceniem badanych, ale wyraznie rosnie dopiero po przekroczeniu przez nich progu 50-lat i progu wyksztalcenia sredniego. Nieco bardziej interesuja sie sprawa mieszkancy wielkich miast niz malych. Zainteresowanie zalezy dodatnio od religijnosci (regularnosci praktyk), ale i ten zwiazek jest slabo widoczny, gdyz zamazuje go wplyw wyksztalcenia (regularnosc praktyk spada wraz z wyksztalceniem). Sprawa krzyzy zajmuje tez bardziej ludzi zainteresowanych polityka, i to niezaleznie od poziomu wyksztalcenia. Moze sie to wydac dziwne, ale zainteresowanie krzyzami w Oswiecimiu ksztaltuje sie podobnie do zainteresowania wiosenna wizyta plk. Kuklinskiego w Polsce. Poziom zainteresowania ta wizyta byl niemal identyczny i wynosil odpowiednio: 18%, 42%, 31%, 9%. Podobne tez, choc slabsze, byly jego uwarunkowania: powazny wiek, wyksztalcenie przynajmniej srednie, zamieszkanie w duzym miescie, zainteresowanie polityka. W spoleczenstwie istnieje warstwa ludzi, których interesuja rózne sprawy ogólne, a natura tych spraw moze tylko modyfikowac uwarunkowania zainteresowan. Zainteresowaniu wizyta Kuklinskiego sprzyjaly zdecydowane poglady polityczne, a zainteresowaniu konfliktem w Oswiecimiu - religijnosc. 1 Badanie przeprowadzono w dniach r. na reprezentatywnej losowej próbie mieszkanców Polski powyzej 15 roku zycia. Zrealizowano 1011 wywiadów. Maksymalny blad statystyczny wynosi +/- 3% przy wiarygodnosci oszacowania równej 95%. 3

4 CZYM JEST OSWIECIM? Istnieje niejednokrotnie wyrazane przez piszacych o tych sprawach przekonanie, ze jednym ze zródel konfliktu wokól obecnosci chrzescijanskich symboli religijnych w Oswiecimiu jest zasadnicza róznica w traktowaniu Oswiecimia miedzy Polakami a Zydami 2. W mysl tych interpretacji dla Polaków Oswiecim jest przede wszystkim miejscem i symbolem meczenstwa narodu polskiego, tymczasem dla swiata, a tym bardziej dla Zydów, Oswiecim to przede wszystkim miejsce Zaglady. Istnienie tej róznicy niesie grozbe konfliktu, tym bardziej, ze towarzyszy mu tendencja do umniejszania, a przynajmniej niedostrzegania, cierpienia drugiej strony. Sondaz niniejszy dostarcza empirycznej charakterystyki stosunku Polaków do Oswiecimia. Uzyskano je z odpowiedzi na pytanie "Historia sprawila, ze Oswiecim jest waznym miejscem dla Polaków. A czym przede wszystkim Oswiecim jest dla Pani/Pana?". To zamkniete pytanie ze wzgledów metodologicznych zadano tylko losowo dobranej polowie próby (N=462) - drugiej polowie zadano pytanie w wersji Jak Pan(i) sadzi, czym przede wszystkim jest Oswiecim dla swiata? (Tab.2). 3 Tab.2. Spoleczny wizerunek Oswiecimia (Dane w proc.) CZYM PRZEDE WSZYSTKIM JEST OSWIECIM: DLA PANA(I)? DLA SWIATA? miejsce meczenstwa narodu polskiego 8 7 miejsce masowej zaglady Zydów 5 6 miejsce meczenstwa wielu narodów narodowosc ofiar nie ma znaczenia trudno powiedziec Autorzy tego raportu nie uwazaja, ze spór wokól obecnosci chrzescijanskich symboli w Oswiecimiu toczy sie miedzy wszystkimi Polakami a wszystkimi Zydami. Nie uwazaja oni jednak takze, ze spór istnieje przede wszystkim miedzy jednymi Polakami a drugimi Polakami. Jest to zasadniczo spór miedzy czescia Zydów (w tym takze Zydów-Polaków) a czescia Polaków. Raport niniejszy okresla te czesc w odniesieniu do spoleczenstwa polskiego; wykazuje tez istotne zróznicowanie w obrebie tego spoleczenstwa. 3 Chodzilo o to, by uniknac efektu kontekstowego - wplywu odpowiedzi na jedno pytanie na odpowiedzi na drugie pytanie. 4

5 Wbrew temu, co sie czesto twierdzi, dla zdecydowanej wiekszosci badanych Oswiecim nie jest przede wszystkim miejscem meczenstwa Polaków (9%), choc nie jest tez miejscem masowej zaglady Zydów (5%) - dla prawie polowy (48%) Oswiecim to miejsce meczenstwa wielu narodów, a dla 38% "narodowosc ofiar nie ma znaczenia - w Oswiecimiu zabijano ludzi". Faktycznie wiec dla masowej opinii w Polsce Oswiecim nie jest tym, czym jest dla Zydów. Co wiecej, jesliby odpowiedzi na to pytanie traktowac jako wyraz wiedzy historycznej (a nie jako wyraz poczucia psychologicznego), to brak w nich bezspornej prawdy o Oswiecimiu jako miejscu zaglady przede wszystkim Zydów. Zderzenie polega takze na czym innym: z obrazem Oswiecimia jako miejsca martyrologii przede wszystkim zydowskiej zderza sie polskie wyobrazenie o Oswiecimiu jako miejscu meczenstwa róznych narodów, wsród których naród zydowski jest tylko jednym z wielu. Rzeczywista i symboliczna wyjatkowosc Oswiecimia dla Zydów i szczególne miejsce Zydów wsród ofiar Oswiecimia ulega w polskiej swiadomosci zatarciu. Dodatkowym zródlem konfliktu ma byc to, ze Polacy nie zdaja sobie sprawy z tego, ze dla swiata Oswiecim jest przede wszystkim miejscem i symbolem Zaglady, i sadza, ze dla swiata Oswiecim jest tym samym, czym jest dla nich - miejscem i symbolem meczenstwa narodu polskiego. Teza, ze Oswiecim jest dla Polaków przede wszystkim miejscem meczenstwa ich narodu okazala sie nieprawdziwa, ale prawda jest, ze Polacy rzutuja na swiat swoje wlasne widzenie Oswiecimia. Ich zdaniem (ustalono je na drugiej polowie próby, N = 551), ani Polacy (7%) ani Zydzi (6%) nie zajmuja wsród ofiar takiego miejsca, które okreslaloby istote Oswiecimia. Poglady w tej sprawie sa mniej wiecej równomiernie rozproszone w róznych segmentach spoleczenstwa. Istniejace zaleznosci sa slabe i nalezy je traktowac z ostroznoscia. Jedyny wyjatek to ten, ze wyksztalcenie pomaga uswiadomic sobie, ze dla swiata Oswiecim nie jest miejscem meczenstwa Polaków, lecz zaglady Zydów. Z konfliktem wokól Oswiecimia wiaze sie bezposrednio sprawa tzw. konkurencji w cierpieniu, która ma istniec miedzy Polakami a Zydami. Wedle tej koncepcji oba te 5

6 narody przekonane sa o swych wyjatkowych cierpieniach, co kazdemu z nich daje poczucie moralnej wyzszosci. Oswiecim ma byc miejscem zderzenia sie tych dwóch roszczen i kazda strona oskarza druga o próbe pomniejszenia lub wrecz marginalizacji jej cierpienia. Sondaz pozwala na zbadanie tylko pogladów Polaków w tej sprawie. Zadano pytanie "Wiele narodów cierpialo w czasie wojny. Jaki naród Pana(i) zdaniem wycierpial najbardziej?". Pytanie bylo otwarte, ale kontekst poprzednich pytan kierowal uwage badanych na Polaków i Zydów. Polowa Polaków (50%) uwaza, ze najbardziej ucierpial naród polski, a 28%, ze zydowski; pozostali stwierdzili, ze "nie mozna porównac cierpien róznych narodów" (11%), nieliczni wymienili Rosjan (3%). Jesli sie wezmie pod uwage, ze hitlerowscy Niemcy wobec Zydów praktykowali rozwiazanie ostateczne, to widac, ze swiadomosc wyjatkowej tragedii Zydów nie jest w Polsce powszechna; wlasne, takze wyjatkowe cierpienie Polaków utrudnia dostrzezenie wyjatkowosci zydowskiej. Poglad w tej sprawie w niewielkim stopniu zalezy od cech polozenia spolecznego jednostek. "Przewaga" martyrologii polskiej nad zydowska najmniejsza jest wsród ludzi mlodych i mieszkanców wielkich miast. Tylko zdaniem ludzi z wyksztalceniem wyzszym Polacy i Zydzi wycierpieli tyle samo. KRZYZE W OSWIECIMIU Kwestia praktyczna w konflikcie wokól Oswiecimia jest sposób upamietnienia zamordowanych tam Polaków. W sytuacji dzisiejszej jest to pytanie, jak obejsc sie z krzyzami stojacymi pod murem obozu - tzw. papieskim i krzyzami dostawionymi. W tym wzgledzie formulowane byly rozmaite propozycje i wszystkie one znalazly sie w stosownym pytaniu (Tab.3). 6

7 Tab.3. Formy upamietniania Polaków w Oswiecimiu (Dane w proc.) JAK PANA(I) ZDANIEM NALEZY UPAMIETNIC POLAKÓW ZAMORDOWANYCH W OSWIECIMIU? zostawic wszystkie krzyze, które tam stoja 15 zostawic tylko stojacy tam krzyz papieski 49 zamiast papieskiego postawic mniejszy krzyz zamiast krzyzy postawic pomnik 20 nie widze potrzeby osobnego upamietnienia Polaków trudno powiedziec Istnieja dwie plaszczyzny sporu wokól symboli religijnych w Oswiecimiu. Pierwsza: czy w Oswiecimiu maja byc symbole religijne, a praktycznie krzyz, czy tez nie ma tam byc zadnych znaków religijnych? Druga: czy na Zwirowisku moze stac tylko krzyz papieski czy tez mozna tam dostawiac nowe krzyze? W miare rozwoju konfliktu kwestia pierwsza zostala przytlumiona przez druga. W masowej opinii publicznej obie kwestie rysuja sie wyraznie. Polacy zdecydowanie opowiadaja sie za krzyzem w Oswiecimiu, praktycznie za krzyzem papieskim. Istnieje dwukrotna przewaga zwolenników upamietnienia Polaków za pomoca krzyzy (65%) nad tymi, którzy za wlasciwy uznaja pomnik lub nie widza potrzeby osobnego upamietniania Polaków (30%). Ci, którzy sa w mniejszosci stanowia jednak mniejszosc powazna, bo 30-procentowa - na podstawie obrazów telewizyjnych trudno byloby sie domyslec jej rozmiarów. Trafiaja do niej czesciej ludzie z wyzszym wyksztalceniem, mieszkancy wielkich miast, osoby niepraktykujace i okreslajace swe poglady polityczne jako lewicowe. Ujawnienie rozmiaru tej mniejszosci jest waznym wynikiem tego badania. W odpowiedziach zwraca równiez uwage dominujace poparcie dla pozostawienia tylko krzyza papieskiego (49%) - jest ono trzykrotnie silniejsze od 7

8 poparcia dla pozostawienia takze krzyzy nowych (15%). Porównanie wyników tego sondazu z badaniem CBOS przeprowadzonym w dniach sierpnia (komunikat CBOS BS/116/116/98) wskazuje, ze uchwala Episkopatu z dnia 25 sierpnia mogla wplynac na opinie masowa w zamierzonym przez jej autorów kierunku. W przeciagu kilku tygodni rozdzielonych uchwala Episkopatu odsetek zwolenników pozostawienia tylko krzyza papieskiego wzrósl z 35 do 49 a odsetek zwolenników pozostawienia krzyzy nowych zmalal z 34 do 15. Pytanie CBOS rózni sie nieco od pytania OBOP, ale zmiana w czasie jest zbyt duza, aby dala sie wyjasnic róznica w sformulowaniu pytan. WRAZLIWOSC POLSKA, WRAZLIWOSC ZYDOWSKA Slowo "wrazliwosc" czesto pada w dyskusjach wokól Oswiecimia. Ich uczestnicy oczekuja od siebie uszanowania swej wrazliwosci: Zydzi - usuniecia przez Polaków krzyza papieskiego, Polacy - powstrzymania sie Zydów od zabiegów na rzecz jego usuniecia. Zaangazowani przedstawiciele stron zarzucaja sobie nawzajem brak poszanowania dla wlasnej wrazliwosci. Sondaz pozwala pokazac, co sadza na temat zwykli Polacy (Tab.4). JAK PAN(I) SADZI, CZY W SPRAWACH OSWIECIMIA: Tab.4. Wzajemne poszanowanie wrazliwosci POLACY SZANUJA WRAZLIWOSC ZYDÓW? zdecydowanie tak 10 2 ZYDZI SZANUJA WRAZLIWOSC POLAKÓW? (Dane w proc.) raczej tak raczej nie zdecydowanie nie trudno powiedziec Wsród Polaków dominuje poglad, ze ich rodacy szanuja wrazliwosc zydowska oraz poglad, ze Zydzi polskiej wrazliwosci nie szanuja. Bardziej szczególowa analiza wykazala istnienie powaznej kategorii badanych (27% ogólu), którzy uwazaja, ze Polacy szanuja wrazliwosc Zydów i zarazem, ze Zydzi wrazliwosci polskiej nie szanuja. 8

9 Okazalo sie tez, ze stosunkowo duzo Polaków (35%) jest wprawdzie samokrytycznych, ale zdecydowana wiekszosc z nich (85% tej czesci) zarazem wypowiada sie krytycznie o Zydach (Tab.5). Tab.5. Poszanowanie wrazliwosci Zydów a poszanowanie wrazliwosci JAK PAN(I) SADZI, CZY W SPRAWACH OSWIECIMIA POLACY SZANUJA WRAZLIWOSC ZYDÓW? 4 Polaków (Dane w proc.) JAK PAN(I) SADZI, CZY W SPRAWACH OSWIECIMIA ZYDZI SZANUJA WRAZLIWOSC POLAKÓW? tak nie trudno powiedziec tak nie trudno powiedziec Takie widzenie sprawy przez Polaków (typowe dla konfliktów miedzygrupowych) nie bedzie sprzyjac rozwiazaniu konfliktu wokól Oswiecimia, a to tym bardziej, ze przypuszczalnie (z sondazu tego wiedziec nie mozemy) towarzyszy mu analogiczne zjawisko w niektórych srodowiskach zydowskich. PODSUMOWANIE Badanie ustalilo rozklad opinii w sprawie krzyzy pod murem obozu w Oswiecimiu. Dominuje i umacnia sie opinia, ze w Oswiecimiu jest miejsce na krzyz, ale powinien byc to tylko krzyz papieski. Sprawa krzyzy oswiecimskich uwiklana jest w szerszy kontekst psychospoleczny. Obejmuje on postawy Polaków wobec ich narodu, historii i religii oraz postawy wobec Zydów. Obejmuje on takze postawy Zydów wobec ich narodu, historii i religii oraz wobec Polaków. Postaw Zydów nie mozna poznac z sondazy masowej opinii, lecz tylko z wypowiedzi osób wyrazajacych postawy srodowisk 4 Odsetki wyjatkowo liczone sa do calosci (N=1010) 9

10 zydowskich. Rozwiazanie kwestii krzyzy w Oswiecimiu bedzie sie musialo liczyc z tymi wszystkimi nastawieniami. 10