Zestawienie tradycyjnych i nowoczesnych koncepcji rozwoju tożsamości na przykładzie wczesnej dorosłości

Transkrypt

1 Zestawienie tradycyjnych i nowoczesnych koncepcji rozwoju tożsamości na przykładzie wczesnej dorosłości Putting together of traditional and modern concepts the forming of the identity on the example of the early stage of adulthood Streszczenie Głównym celem tego artykułu jest przybliżenie problematyki tożsamości. Opisano w nim zarówno tradycyjne jak i nowoczesne podejścia do formowania się i rozwoju tego aspektu osobowości. Przedstawia na podstawie wielu definicji czym jest tożsamość. Artykuł opisuje zmiany zachodzące w obrębie tożsamości u osób będących w okresie wczesnej dorosłości. Przybliżono przede wszystkim pionierskie podejście do rozwoju tożsamości Eriksona, które zakładało jej rozwój na różnych etapach życia jednostki. Następnie przedstawiono koncepcję Marcii, zakładającą występowanie czterech statusów tożsamości. Na koniec przybliżono najnowsze podejście do tej problematyki czyli dwucykliczny model formowania się tożsamości, autorstwa Luyckx a, Goossens a i Soenens a. Sumary The main goal of the article is to describe the issue of the identity formation. Both traditional and modern paradigm of the identity formation and development was described. The author, basing on many definitions of the identity formation, is showing what is the center role of the identity formation in young stage of the adulthood. First and foremost the article is showing pioneering Erikson's theory of identity formation, which is conceptualized identity development on the different stages of individual life. After Erison`s theory, uthor described Marcia's Identity Status Paradigm, which conceptualized four identity statuses. In the end the newest identity formation paradigm, which conceptualizes identity formation in a more dynamic, than Marcia's paradigm fashion, was described. Twórcą terminu tożsamość ego był Erik H. Erikson, który wprowadzając to pojęcie do psychologii sprawił, że stało się ono jednym z najczęściej badanych aspektów osobowości

2 człowieka (Brzezińska, Piotrowski, 2010a). Z racji tego, że tożsamością zajmowało się wielu teoretyków, powstało wiele koncepcji odnośnie tego pojęcia, co niezwykle utrudnia sprecyzowanie, czym jest tożsamość. Niektórzy z tych teoretyków uznali tożsamość za składnik pojęcia Ja (Jarymowicz, 1984; Schlenker, 1982, 1983, za: Mandrosz-Wróblewska, 1988), inni natomiast jako składnik samowiedzy (Kozielecki, 1981, za: Mandrosz- Wróblewska, 1988). Jak pisze Mandrosz Wróblewska (1988), wielu teoretyków koncentruje się na indywidualnym lub społecznym aspekcie tożsamości. W pierwszym przypadku tożsamość wiązano z doświadczaniem siebie jako kogoś wyjątkowego, natomiast w drugim z problematyką identyfikacji i przynależności grupowej. Te różne ujęcia teoretyczne mają wspólny element w postaci klasyfikacji kryteriów tożsamości, którymi są: poczucie własnej spójności, ciągłości i odrębności (Mandrosz Wróblewska, 1988). Schlenker definiuje tożsamość jako przekonanie na temat tego, kim jednostka w swoim odczuciu jest i kim powinna być w percepcji innych ludzi. Innymi słowy, jest to wiedza o człowieku, istotna z punktu widzenia społecznego funkcjonowania, a odnosząca się do rzeczywistych a także przewidywanych lub wyobrażeniowych sytuacji (Schlenker, 1982, 1983, za: Mandrosz Wróblewska, 1988). Malewska Peyre z kolei podkreśla związki pomiędzy tożsamością osobistą i społeczną w kontekście relacji jednostki z otoczeniem. W tym ujęciu tożsamość psychospołeczna łączy zarówno doświadczenia z wzajemnych relacji jednostki z innymi ludźmi oraz doświadczenia wynikające z pełnienia poszczególnych ról społecznych a także przynależności grupowej (Malewska Peyre, 1981, za: Mandrosz Wróblewska, 1988). W koncepcji Baumeistera tożsamość to przekonanie, że człowiek mimo zmieniających się okoliczności i w różnych momentach swojego życia pozostaje taką samą osobą, bez względu na to czy i kiedy okoliczności te uległy zmianie. Oczywiście nie bez znaczenia pozostaje w tym przypadku zdolność odróżniania siebie od innych i zachowanie własnej odrębności (Baumeister, 1982, za: Mandrosz Wróblewska, 1988). Jarymowicz identyfikuje tożsamość z charakterystycznymi właściwościami danego człowieka, do których zalicza się wygląd, psychikę, typowe dla niego zachowanie w pewnych sytuacjach, które umożliwiają odróżnienie danej jednostki od innych osób. Tożsamość

3 obejmuje również historię życia i doświadczenia życiowe, które są charakterystyczne tylko dla danego człowieka (Jarymowicz, 1992, za: Piotrowski, 2013). Do niedawna uważano, że okres wczesnej dorosłości charakteryzuje się, ogólnie rzecz ujmując, osiąganiem bardziej stabilnej tożsamości, w porównaniu do wcześniejszych okresów rozwojowych. Jednak wyniki badań (Waterman, 1999; Bosma, Kunen, 2001, za: Brzezińska, Piotrowski, 2009), wskazują, że w związku z koniecznością podejmowania przez jednostkę nowych ról i zadań, typowych dla tego okresu życia tj. bliskie związki, małżeństwo, rodzicielstwo, zmiana miejsca zamieszkania czy zmiana miejsca pracy, intensywny proces kształtowania i przekształcania tożsamości trwa nadal po okresie adolescencji. Okazuje się bowiem, że nie ma takiego etapu życia, w którym tożsamość nie podlega przekształceniom. Może ona być modyfikowana lub też ulec rozpadowi pod wpływem traumatycznych przeżyć, a następnie zostać ponownie ukształtowana (Oleś, 2008; Batory 2008, za: Brzezińska, Piotrowski, 2009). Formowanie się tożsamości przebiega jednak w kilku obszarach. Jednym z takich obszarów są intymne związki interpersonalne, na co wskazywał m. in Erikson (1950, za: Klimstra, Luyckx, Branje., Teppers, Goossens, Meeus, 2013). Sam Erikson definiował tożsamość jako poczucie unikatowości samego siebie, będąc jednocześnie silnie zintegrowanym z otoczeniem, w którym jednostka pełni określoną rolę (Mandrosz Wróblewska, 1988). W swojej pracy Erikson (2004) zwraca uwagę na fakt, że tożsamość obejmuje związki człowieka z niepowtarzalnymi wartościami, które zostały stworzone przez jedyną w swoim rodzaju historię narodu. Określanie tożsamości, według tej koncepcji, dokonuje się na drodze nowych wyzwań, które wymagają od jednostki zwiększonego wysiłku podczas ich pokonywania. Proces ten jest uzależniony od sposobu i skutków przejścia wcześniejszych przemian rozwojowych, które rzutują na wszystkie przyszłe wyzwania i kryzysy (Oleś, 2012a). Koncepcja ta opiera się na założeniu, że życie człowieka cechuje ciągłość, a zdobyte w trakcie rozwoju doświadczenia rzutują na obecne życie. Stopień takiego oddziaływania jest uzależniony od tego, jak wcześnie w życiu człowieka doświadczenia te miały miejsce (Oleś, 2012a). Koncepcja Eriksona zakłada rozwój tożsamości w różnych okresach życia, przechodząc od stadium podstawowej ufności poprzez stadium autonomii, inicjatywy i przedsiębiorczości aż do stadium intymności i produktywności a kończąc na stadium integracji (Rostowski, 2001). Zgodnie więc ze stanowiskiem Eriksona, kształtowanie się tożsamości przebiega nie tylko w okresie dziecięcym czy adolescencji choć w tym okresie

4 zachodzące przemiany mają najbardziej dynamiczny charakter - ale również w późniejszych okresach, w tym w okresie wczesnej dorosłości (Smolak, 1993, za: Rostowski, 2001). Wczesna dorosłość wiąże się z rozwojem tożsamości poprzez rozwiązanie kryzysu intymność izolacja (Oleś, 2012a). Przypadające na ten okres życia zadania rozwojowe dotyczą założenia rodziny, co nie byłoby możliwe bez określenia, kim się jest, co w życiu jest ważne i co można zaoferować innej osobie (Oleś, 2012a). Intymność dotyczy głownie jakości relacji jednostki z innymi, otwartości, wzajemnego zaufania i obejmuje zdolność do angażowania się w trwałe związki. Jednak taka bliska więź z innymi nie byłaby możliwa bez poczucia bliskości i umiejętności komunikowania się z partnerem, co jest podstawą zarówno małżeństw jak i bliskich przyjaźni (Orlofsky, 1993, za: Rostowski, 2001). Rostowski (2001) pisze, że ukształtowanie się statusów tożsamości ma ogromny wpływ na przebieg rozwoju psychospołecznego, zwłaszcza w okresie wczesnej dorosłości. Jeden z głównych badaczy stadium szóstego, tj. intymności lub izolacji, Orlofsky zróżnicował intymność na cztery statusy: intymność, przedintymność, pseudointymność oraz izolację. Związek oparty na intymności, daje osobie dorosłej możliwość zespolenia swoich statusów tożsamości ze statusami tożsamości innego człowieka. Tylko w takiej sytuacji, młodzi dorośli mają szansę nauczyć się, jak angażować siebie w związek z inną osobą, jak dla dobra związku należy się poświęcać czy też pracować nad kompromisami, tak aby utrzymanie takiego związku było możliwe. Młodzi, którzy z pozytywnym skutkiem rozwiążą kryzys potrzeby intymności i izolacji, rozwijają więc zdolność do miłości (Erikson, Hall, 1983; Clarke Stewart i in. 1988, za Rostowski, 2001). Erikson (2004) wskazywał, że w okresie wczesnej dorosłości intymność lub bliskość oraz dzielenie się z innymi jest główną siłą stadium tożsamości w tym wieku, natomiast izolacja jest źródłem patologii. Erikson wierzył, że intymność pomiędzy dwojgiem ludzi jako parą jest możliwa jedynie w sytuacji, jeżeli każde z nich rozwinie silne poczucie tożsamości odseparowanej. Niestety wiele par pobiera się w bardzo młodym wieku, zanim osiągną taką dojrzałość. Dylematem jest jednak, czy dwójce osób sprawia trudność dojrzewanie w trakcie wspólnego życia, zanim nie osiągnęli dojrzałości żyjąc w pojedynkę. Na trudność taką wskazywałaby jednak duża liczba rozwodów par, które wzięły ślub jako bardzo młode i niedojrzałe osoby. Młodzi dorośli często nie osiągnęli bowiem dojrzałości. Niektóre osoby są zdolne do osiągnięcia dojrzałości przed wczesnymi latami dwudziestymi, wiele innych nie jest w stanie dojrzeć przed ukończeniem trzydziestego roku życia, a niektórzy nigdy nie

5 osiągają w pełni dojrzałej tożsamości (Fleming, 2004). Wyniki badań empirycznych (Marcia, 1993; Waterman, 1993, za: Rostowski, 2001) wskazują także, że osiągnięcie pozytywnego statusu tożsamości osobowej, zanim będą możliwe zachowania związane z intymnością, jest niezbędne w przypadku mężczyzn. U kobiet natomiast osiąganie statusu tożsamości może współwystępować wraz z kształtowaniem się intymności. Wojciechowska (2005) uważa, że w przypadku mężczyzn poszukiwanie własnej tożsamości przed wejściem w związki intymne może się nadmiernie przedłużać, co skutkuje niezdolnością do nawiązania relacji intymnej. Natomiast w przypadku kobiet, jeżeli nie osiągną tożsamości osobistej przed wejściem w związek, budowanie tożsamości może się odbywać na bazie relacji pseudointymnej. W relacji takiej kobieta czuje się zależna od męża, jest niepewna swojej wartości, definiuje siebie przede wszystkim przez małżeństwo. Erikson pisał o tożsamości w ujęciu klinicznym, jednak jego teoria pozbawiona jest precyzji i detali. Podejście Marcii (1966, za: Luyckx, Schwartz, Berzonsky, Soenens, Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008) było jednym z pierwszych modeli, które operacjonalizowały niektóre idee Eriksona. Podejście to bazowało głównie na wymiarach eksploracji oraz podejmowania zobowiązań, zatem badacz ten koncentrował się głównie na procesie podejmowania decyzji, który był behawioralnym markerem procesu formowania się tożsamości. Poprzez skrzyżowanie tych dwóch wymiarów, Marcia wyróżnił cztery typy statusów tożsamości: osiągnięta wysoki poziom podejmowania zobowiązań oraz eksploracji, nadana - niska eksploracja, wysokie podejmowanie zobowiązań, moratoryjna wysoka eksploracja, niskie podejmowanie zobowiązań, rozproszona niskie podejmowanie zobowiązań i mała systematyczna eksploracja. Badacz ten był również zdania, że tożsamość osiągnięta jest najbardziej dojrzałym rozwojowo statusem tożsamości, natomiast rozproszenie najmniej dojrzałym, jednak wielu innych badaczy zgadza się, że nie ma jednego normatywnego wzorca rozwoju tożsamości, który ukazywałby progres (lub regres) jednostek (van Hoof, 1999, za: Luyckx, Schwartz, Berzonsky, Soenens, Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008). Metaanaliza danych z badań empirycznych z nad rozwojem tożsamości w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości, jakiej dokonali Kroger, Martinussen, Marcia (2010) wykazała, że wiele osób w okresie wczesnej dorosłości nie ma jeszcze tożsamości osiągniętej. Średnia proporcja moratorium wzrasta do roku 19., a następnie sukcesywnie spada. Średnia proporcja tożsamości osiągniętej rosła przez całą późną fazę adolescencji oraz wczesną dorosłość.

6 Tożsamość przejęta oraz rozproszona zmniejszały się w okresie późnych lat szkoły średniej, jednak w późnej adolescencji i wczesnej dorosłości wykazywały fluktuację. Luyckx oraz współpracownicy (2008) podkreślają, że pomimo tego, iż model Marcii był popularny przez 40 lat i przyczynił się do rozwoju około 500 teoretycznych i empirycznych publikacji, został również poddany krytyce. Niektórzy wskazywali, że podejście to jest generalnie wąskie (Cote, Levine, 1988; van Hoff, 1999, za: Luyckx, Schwartz, Berzonsky, Soenens, Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008). Inni natomiast podejmowali próby rozszerzenia pracy Marcii poprzez wprowadzenie bardziej dynamicznego poglądu na formowanie się tożsamości (Bosma, Kunnen, 2001; Meeus, 1996, za: Luyckx, Schwartz, Berzonsky, Soenens, Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008). W jednym z ostatnich podejść do statusów tożsamości Luyckx, Goossens i Soenens (2006) zróżnicowali eksplorację jak i podejmowanie zobowiązań w dwa oddzielne wymiary. Eksploracja wszerz oraz podejmowanie zobowiązań reprezentują wymiary proponowane przez Marcię, jak też modyfikacje tego podejścia proponowane przez innych badaczy. Eksploracja w głąb oraz identyfikacja ze zobowiązaniami reprezentują wymiary, poprzez które istniejące zobowiązania są reewaluowane. Eksploracja wszerz została zdefiniowana jako stopnień, w którym dorastający szuka różnych alternatyw z poszanowaniem dla swoich celów, wartości i przekonań, zanim podejmie zobowiązania. Eksploracja jednak występuje tutaj również w wymiarze w głąb istniejących już zobowiązań i wyborów. Eksploracja w głąb następuje do momentu, aż zobowiązania jednostki osiągną stopień, który jest zgodny z jej indywidualnymi standardami. Podejmowanie zobowiązań zostało zdefiniowane w taki sam sposób, jak wymiar zobowiązań Marcii jest to stopień, w jakim adolescent poczynił wybory w obszarze ważnych dla tożsamości tematów. Luyckx i współpracownicy argumentowali, że równie ważny jest stopień, w jakim dorastająca osoba czuje się przekonana co do swoich wyborów, może się z nimi zidentyfikować oraz zinternalizować je. Marcia był zdania, że eksploracja jest typowa dla okresu dorastania, a zobowiązanie następuje w późniejszych latach. Luyckx i współpracownicy opracowali natomiast model dwucykliczny, w którym eksploracja i zobowiązania są procesami współzależnymi i występują razem na każdym etapie życia, przyjmując jednak coraz wyższy jakościowo poziom. W efekcie jednostka osiąga dojrzałą tożsamość. Dojrzała tożsamość charakteryzuje się zróżnicowanym i bogatym doświadczeniem oraz dojrzałym podejmowaniem decyzji a także gotowością do ponoszenia konsekwencji swoich wyborów. Formowanie się tożsamości

7 Luyckx, Goossenes i Soenens (2006) zaprezentowali w Modelu Podwójnego Cyklu Formowania Się Tożsamości. W cyklu pierwszym (formowanie się zobowiązań) występuje eksploracja wszerz oraz podejmowanie zobowiązań jest to zgodne z ujęciem Marcii. W drugim cyklu (ewaluacja zobowiązań) występuje eksploracja w głąb oraz identyfikacja z podjętymi zobowiązaniami. Cykle te przeplatają się w procesie formowania tożsamości, co zilustrowano na wykresie 1. Cykl formowania zobowiązania (I) Cykl ewaluacji zobowiązania (II) pozytywna korelacja Eksploracja wszerz Eksploracja w głąb negatywna korelacja pozytywna korelacja pozytywna korelacja Podejmowanie zobowiązania Identyfikacja z zobowiązaniem Wykres 1. Model Podwójnego Cyklu Formowania Się Tożsamości

8 Źródło: Brzezińska, Piotrowski, 2010, s. 69. Model ten zakłada, że nie można wyróżnić odrębnych faz rozwoju tożsamości, jednak w pewnych okresach życia dominować mogą odmienne procesy. Eksploracja jest najbardziej charakterystyczna dla dorastania oraz wczesnej dorosłości. Zobowiązanie może natomiast dominować przede wszystkim w okresie wczesnej i średniej dorosłości (Luyckx, Goossenes i Soenens 2006). Również w swoich badaniach prowadzonych na młodych osobach dorosłych (w okresie studiów) Luyckx i współpracownicy (2010) udowodnili, że okres wczesnej dorosłości charakteryzuje się nasileniem eksploracji w głąb oraz wszerz a także narastającym podejmowaniem zobowiązań. Związane jest to z wolnością w eksploracji różnych opcji, które dostępne są w społeczeństwach zachodnich (Arnett, 2004, za: Luyckx, Schwartz, Soenens, Vansteenkiste, Goossens, 2010). Również badania prowadzone w tym paradygmacie w Polsce wykazały, że młodzi dorośli w okresie studiów, w porównaniu do adolescentów, charakteryzują się większym poziomem eksploracji wszerz oraz wyższym podejmowaniem zobowiązań (Brzezińska, Piotrowski, 2010b). Luyckx i współpracownicy (2008) w swoich dalszych pracach skupili się na wyodrębnieniu trzeciego wymiaru eksploracji, który nazwali eksploracją ruminacyjną. Jest to dezadaptacyjna forma eksploracji, która polega na zatrzymaniu się w procesie eksploracji, przeszukiwaniu wciąż na nowo otaczającego środowiska i nieumiejętności dokonywania zobowiązań. Na taki proces narażone są szczególnie osoby, które nie posiadają odpowiednich cech osobowości lub wsparcia od innych osób, a narażone są na samodzielne radzenie sobie z wieloznaczną rzeczywistością. Wchodząc w związek partnerski każda jednostka określa swoją tożsamość poprzez ten związek. W tym obszarze zobowiązania odnoszą się do traktowania związku jako jednego z centralnych obszarów życia, eksploracja w głąb dotyczy refleksji nad związkiem bez kwestionowania go, a rozważania dotyczą wątpliwości odnośnie związku i brania pod uwagę alternatywnych partnerów. Klimstra i inn. (Klimstra, Luyckx, Branje, Teppers, Goossens, Meeus, 2013) wskazują, że obszar relacji intymnych jest istotny dla tożsamości, jednak jest

9 także relatywnie mało poznany i nie budził do tej pory dużego zainteresowania wśród badaczy. Jeffrey Jensen Arnett, który był twórcą teorii wyłaniającej się dojrzałości stwierdził, że w związku z dokonującymi się przemianami cywilizacyjnymi w społeczeństwach rozwiniętych jak i rozwijających się, można wyróżnić nową, wcześniej nie występującą fazę w rozwoju. Faza ta występuje pomiędzy okresem adolescencji a wczesnej dorosłości i charakteryzuje się przedłużaniem fazy moratorium i odroczeniem podejmowania zobowiązań, co skutkuje odroczeniem uformowania się tożsamości (Arnett, 2000, za: Brzezińska, Piotrowski, 2009). Arnett stwierdził, że okres pomiędzy 18. a 30. rokiem życia, to czas głębokich zmian u młodych ludzi. Na tym etapie życia działania jednostki dotyczą uzupełniania wykształcenia i zdobywania pierwszych doświadczeń zawodowych. Dopiero pod koniec trzeciej dekady życia większość z młodych ludzi precyzuje swoje cele życiowe i podejmuje decyzje odnośnie sposobów ich realizacji, a także decyzje mające wpływ na dalsze życie (Arnett, 2000, za: Brzezińska, Piotrowski, 2009). Rozwój tożsamości w okresie dorosłości wiąże się więc przede wszystkim z celami, jakie stawia sobie młody dorosły oraz późniejszą realizacją tych sprecyzowanych celów. Cele te najczęściej powiązane są z zadaniami rozwojowymi, typowymi dla danego okresu życia (Pulkkinen, Nurmi, Kokko, 2002, za: Brzezińska, Piotrowski, 2009). W podejściu procesualnym do formowania się tożsamości (Blasi, Globis, 1995; Meeus, Iedema, Maassen, 2002; Vleioras, Bosma, 2005, za: Oleś, 2012a) zaznacza się fakt, że kryzys tożsamości może trwać dłużej, niż tylko w okresie adolescencji. Związane jest to z wydłużaniem się edukacji oraz przygotowywaniem do wchodzenia w role typowe dla okresu dorosłości. Sam fakt wypracowania tożsamości u progu dorosłego życia nie wyklucza pojawienia się problemów tożsamościowych w toku dorosłego życia, a nawet pojawienia się zmian regresywnych. Ujęcie procesualne dokładniej oddaje proces kształtowania się tożsamości, niż model zaproponowany przez Marcię. Związane jest to głównie ze zmianami zachodzącymi w społeczeństwie, które prowadzą do zmienności karier, niestabilnych związków, elastyczności w adaptacji do otoczenia i zmieniających się warunków. Współcześnie coraz częściej można spotkać się z modułową koncepcją samowiedzy, w której zawartych jest kilka sposobów realizacji siebie, w zależności od kontekstu społecznego (Campbell, Lavallee, 1993; Showers, 1992; Trzebińska, 1998, za: Oleś, 2012a). Zmiany życiowe niosą za sobą konieczność rekonstruowania tożsamości osobistej i społecznej. Z

10 drugiej strony przemiany tożsamości mogą nieść za sobą dokonywanie zmiany w życiu. Przedefiniowanie tożsamości może być wynikiem m. in.: zdarzeń losowych, które niosą ze sobą diametralną zmianę całej sytuacji życiowej (choroba, zdrada, utrata majątku, utrata pracy), zmian rozwojowych które dotyczą głównie osób starszych, bezpośrednich skutków zmian związanych z wiekiem co również dotyczy w główniej mierze osób starszych (za wyjątkiem kumulacji żałoby w przypadku utraty bliskich osób) (Oleś, 2012a).

11 Bibliografia Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010a). Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i gotowość do tworzenia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne, 16, 2, Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010b). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 15(1), Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2009). Diagnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i dorosłości za pomocą Skali wymiarów rozwoju tożsamości (DIDS). Przegląd psychologiczny, 47, Erikson, E. (2004). Tożsamość a cykl życia. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka ``Fleming, J. S. (2004). Psychological perspectives on human development. Źródło URL << Klimstra, T. A., Luycks, K., Branje., S., Teppers, E., Goossens, L., Meeus, W. H. J. (2013). Personality traits, interpersonal identity and relationship stability: longitudal linkages in late adolescence and young adulthood. Youth Adolescence, 42, Kroger, J., Martinussen, M., Marcia, J. E. (2010). Identity status change during adolescence and young adulthood: a meta-analysis. Journal of Adolescence, 33(5), Luyckx, K., Goossens, L., Soenens, B. (2006). A development contextual perspective on identity construction in emerging adulthood: Change dynamics in commitment formation and commitment evaluation. Developmental Psychology, 42(2), Luyckx, K., Schwartz, S. J., Berzonsky, M. D., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Smits, I., Goossens, L. (2008). Capturing ruminative exploration: Extending the four-dimensional model of identity formation in late adolescence. Journal of Research in Personality, 42,

12 Luyckx, K., Schwartz, S. J., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Goossens, L. (2010). The path from identity commitments to adjustment: motivational underpinnings and mediating mechanisms. Journal of Counseling and Development, 88, Mandrosz Wróblewska, J. (1988). Tożsamość i niespójność Ja a poszukiwanie własnej odrębności. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk. Oleś, P. K. (2012a). Psychologia człowieka dorosłego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Piotrowski, K. (2013). Tożsamość osobista w okresie wkraczania w dorosłość. Sytuacja młodych osób z ruchowym ograniczeniem sprawności i ich sprawnych rówieśników. Wielichowo: TIPI. Rostowski, J. (2001). Rola statusów tożsamości w rozwoju jednostki. [W:] B. Kaczmarek; K. Markiewicz; S. Orzechowski (red.) Nowe wyzwania w rozwoju człowieka (s ). Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej. Wojciechowska, J. (2005). Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać? [W:] Brzezińska, I. A. (red.) Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia