PROCESY TOŻSAMOŚCI I POCZUCIE TOŻSAMOŚCI: WZAJEMNE POWIĄZANIA ORAZ ZNACZENIE DLA ZDOLNOŚCI DO BLISKOŚCI

Transkrypt

1 Studia Psychologiczne. t. 53 (2015), z. 3, s PL ISSN X DOI: /V Aleksandra Pilarska * Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Anna Suchańska Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu PROCESY TOŻSAMOŚCI I POCZUCIE TOŻSAMOŚCI: WZAJEMNE POWIĄZANIA ORAZ ZNACZENIE DLA ZDOLNOŚCI DO BLISKOŚCI Artykuł porusza zagadnienie relacji między wymiarami tożsamości postulowanymi w Modelu Podwójnego Cyklu Formowania się Tożsamości Luyckxa i współpracowników (2008) a podstawowymi kategoriami poczucia tożsamości, które zgodnie z autorskim ujęciem określa dominujące sposoby przeżywania i rozumienia własnej osoby (Pilarska, 2014; Pilarska i Suchańska, 2013). Tożsamość w obu tych propozycjach teoretycznych jest ujmowana z nieco odmiennej perspektywy, choć obie mieszczą się w obszarze tzw. wpływów Eriksonowskich. W artykule zaprezentowane zostaną przesłanki teoretyczne oraz dane empiryczne dotyczące powiązań między dwoma sposobami ujmowania tożsamości, a tym samym odpowiedź na pytanie o to, jaki rodzaj doświadczania własnej osoby towarzyszy nasileniu procesów eksploracji i zobowiązania. Podążając za powszechnie wysuwaną w literaturze tezą, iż ukształtowana tożsamość jest warunkiem zdolności do bliskich związków, w artykule podjęto także kwestię możliwości wyjaśniania jej przez oba uwzględnione ujęcia tożsamości. Słowa kluczowe: fenomenologiczne ujęcie tożsamości, poczucia tożsamościowe, eksploracja, zobowiązanie, status tożsamości, styl przywiązania WSTĘP Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie o rodzaj poczucia tożsamości towarzyszący nasileniu procesów eksploracji i zobowiązania, a także o znaczenie tych aspektów tożsamości dla zdolności do bliskości w relacjach. Jest to tym samym empiryczna próba integracji dwóch sposobów rozumienia tożsamości: fenomenologicznego i rozwojowego, ustalenia ich wzajemnych powiązań oraz związków z jednym z kluczowych kryteriów ich adaptacyjności. Obydwa podejścia mają swe źródła w koncepcji Eriksona (2000, 2004). Definiując tożsamość autor akcentuje bowiem z jednej strony subiektywne doświadczenie (poczucie) ciągłości i spójności własnej osoby. Z drugiej strony, wiele miejsca poświęca procesom i etapom jej rozwoju od rozproszonych, niejasnych reprezentacji własnej osoby (diffusion), przez próby sztywnej identyfikacji z zewnętrznymi wzorcami (totality), do zintegrowanego, a zarazem elastycznego samookreślenia (wholeness). Od czasów Eriksona podejście psychologów do problematyki tożsamości uległo znacznej ewolucji, przy czym oba podjęte wątki stały się punktem wyjścia dla powstania dwóch znaczących tradycji badawczych: poznawczo-fenomenologicznej i rozwojowej. * Kontakt mailowy: alpila@amu.edu.pl

2 92 Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska Tożsamość ujęcie fenomenologiczne i rozwojowe Z perspektywy poznawczo-fenomenologicznej, wychodząc od definicyjnego pytania o tożsamość: Kim jestem?, wskazuje się z jednej strony na kluczowe dla samookreślenia treści, z drugiej na odnoszące się do własnej osoby jako całości poczucia. Rozróżnienie to wzorem Jamesa (2002) koncepcji Ja przyjęto uznawać za podstawę podziału na przedmiotowy i podmiotowy aspekt tożsamości (Mandrosz-Wróblewska, 1988; Oleś, 2008). Konceptualizacja tożsamości w kategoriach subsystemu samowiedzy stanowi przedmiot refleksji i badań w ramach nurtu poznawczego psychologii osobowości (Jarymowicz, 1989; Mandrosz-Wróblewska, 1988). Z fenomenologicznego punktu widzenia tożsamość traktowana jest jako szczególny rodzaj osobowego doświadczania siebie i opisywana za pomocą szeregu tzw. poczuć tożsamościowych (Batory, 2012; Brygoła, 2013, Pilarska, 2012b). Poczucie tożsamości jest jedną z kluczowych kategorii teorii psychodynamicznych (Kernberg, 1996) i psychologii Ja (Vignoles, Regalia, Manzi, Golledge i Scabini, 2006). Szczególne miejsce i kliniczną ilustrację znajduje na gruncie psychopatologii (Laing, 1999; Sokolik, 1996). Konceptualizowanie poczucia tożsamości jako specyficznego dla osoby, całościowego, intuicyjno-refleksyjnego odniesienia się do samego siebie stanowi jeden z realizowanych przez nas od kilku lat nurtów badań. Ma ono charakter wielowymiarowy i obejmuje sześć podstawowych kategorii: poczucie wewnętrznej treści (tj. posiadania i dostępu do własnych myśli, uczuć, motywów, postaw itd.), poczucie niepowtarzalności (tj. własnej specyficzności i odmienności), poczucie odrębności i granic (tj. zdolności do odróżniania tego, co przynależne lub nieprzynależne do Ja), poczucie spójności (tj. zgodności w obrębie ważnych, wewnętrznych treści), poczucie ciągłości w czasie (tj. trwałości własnego Ja i bycia tą samą osobą, mimo upływu czasu i zachodzących w osobie zmian) oraz poczucie własnej wartości (tj. akceptacji siebie i przekonania o możliwości realizacji osobistych zamierzeń). Szczegółowy opis i podstawy dla ich wyróżnienia można znaleźć w pracach Pilarskiej (2012a, 2012b, 2014). Rezultaty badań (Pilarska i Suchańska, 2013, 2016; Suchańska i Worach, 2013) jednoznacznie wskazują na adaptacyjny charakter silnych poczuć tożsamościowych oraz wspierają założenie, że dojrzałe (zintegrowane) poczucie tożsamości obejmuje rozwój i podtrzymywanie wszystkich wskazanych poczuć (por. Sokolik, 1996). Druga z wspomnianych tradycji akcentuje rozwojowe i procesualne wątki w społeczno-kulturowym kontekście formowania tożsamości. Znaczenie zmieniających się w toku życia relacji człowieka z otaczającym go światem skłoniło badaczy do spojrzenia na dynamikę i fazowość procesu budowania tożsamości. Wiodąca okazała się dla nich idea stopniowego eksplorowania i przyjmowania niejako na próbę ról przed dokonaniem wyboru i uznania za własne zobowiązań co do osobistych i społecznych wyborów, zadań i wartości. Przez lata popularnym sposobem ujmowania tożsamości w tym nurcie było Marcii (1966) rozumienie tożsamości jako dynamicznej organizacji popędów, zdolności, przekonań i własnej historii oraz pierwsza operacjonalizacja faz jej rozwoju, zróżnicowanych pod względem poziomu dojrzałości, zwanych statusami tożsamości. Współczesne tempo i zakres zmian społeczno- -kulturowych prowadzą do późniejszego podejmowania dorosłych ról i zadań oraz pociągają za sobą większą, niż początkowo sądzono, dynamikę tożsamości. Odzwierciedlają to dane empiryczne wskazujące na przedłużające się poza okres adolescencji moratorium tożsamościowe (Arnett, 2000; Brzezińska, Kaczan, Piotrowski i Rękosiewicz, 2011). Obserwacje te skłoniły grupę badaczy belgijskich (Luyckx, Goossens, Soenens i Beyers, 2006) do zaproponowania modyfikacji Marcii koncepcji statusów tożsamości w postaci Modelu Podwójnego Cyklu Formowania się Tożsamości. W modelu tym oryginalnie pojmowana eksploracja rozumiana jest jako szerokie poszukiwanie alternatyw w ważnych dla tożsamości obszarach. Nosi ona nazwę eksploracji wszerz, dla odróżnie-

3 Typ tożsamościowego zaangażowania i poczucie tożsamości 93 nia jej od eksploracji w głąb, obejmującej ocenę dopasowania już podjętych zobowiązań do osobistych standardów. Przedłużanie tego etapu, powiązane z obawami w odniesieniu do własnej przyszłości i trudnościami z podjęciem tożsamościowych zobowiązań, opisuje wymiar eksploracji ruminacyjnej (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Inaczej niż w modelu Marcii, według Luyckxa i współpracowników proces kształtowania tożsamości nie kończy się wraz z dokonaniem ważnych dla tożsamości decyzji i wyborów (podejmowanie zobowiązania), choć może słabnąć z wiekiem oraz wskutek angażowania się w role zawodowe i rodzinne (Brzezińska i Piotrowski, 2009; Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008; Luyckx, Schwartz, Goossens i Pollock, 2008). Trwa nadal wraz z ewaluacją bieżących zobowiązań oraz identyfikacją z tymi, które osoba uważa za słuszne i w które pozostaje emocjonalnie i behawioralnie zaangażowana (identyfikacja z zobowiązaniem). Ostatecznie, o ile przebiega prawidłowo, prowadzi do osiągnięcia dojrzałej i zarazem otwartej na zmiany tożsamości. Dwufazowy model Marcii zastąpiony został w ten sposób modelem pięciu współzależnych etapów o indywidualnie zróżnicowanym przebiegu. Tożsamość a bliskie związki Pogląd, że ukształtowana tożsamość warunkuje gotowość do tworzenia bliskich związków jest powszechnie podzielany w psychologii osobowości, bez względu na przyjęty model tożsamości. Dotyczy on ukształtowanej, dzięki optymalnemu rozwiązaniu kryzysów rozwojowych, całościowej tożsamości typu wholeness (Erikson, 2000, 2004), dotyczy także dojrzałego poczucia osobistej tożsamości, zbudowanego w procesie różnicowania reprezentacji Ja/nie Ja i integracji afektywnej, doświadczanego jako poczucie własnej odrębności, spójności, ciągłości w czasie czy własnej wartości (Kernberg, 1996). Dzięki jasności co do własnych wartości, poglądów i tego kim się jest jako osoba, możliwa staje się bliskość wolna od lęku przed utratą własnej indywidualności i granic, łącząca poczucie autonomii i współzależności. Jednym z celów prezentowanego opracowania jest zbadanie, czy i jak dalece istotne w wyjaśnianiu zdolności do bliskości są różnice w konceptualizacji konstruktu tożsamość. Sama kwestia zdolności do bliskości z innymi jest w psychologii podejmowana z różnych perspektyw. Bywa opisywana z perspektywy behawioralnej, ze względu na bilans nagradzających wymian między partnerami, afektywnej, w której głównym kryterium jest uczuciowość oraz relacyjnej uwzględniającej wiele aspektów trwającego w czasie związku (Prager, 1995). W perspektywie rozwojowej, zdolność do intymności traktowana jest jako rezultat rozwiązania kolejnych kryzysów w budowaniu tożsamości (Erikson, 2000, 2004), faz procesu separacji i indywiduacji, prowadzących do budowania stałości self i obiektu (Kernberg, 1996) lub ukształtowanych w dzieciństwie wzorców przywiązania (Hazan i Shaver, 1987; Main, Kaplan i Cassidy, 1985). Ten ostatni model, z uwagi na jakość operacjonalizacji konstruktu zdolności do bliskości, wykorzystano w analizie jego związków z tożsamością. Styl przywiązania dorosłej osoby wyznacza w nim poziom lęku przed odrzuceniem, brakiem dostępności i uważności partnera oraz poziom unikania zależności od innych, intymności i odsłaniania się (Brennan, Clark i Shaver, 1998). Kombinacja dymensji lęku i unikania pozwala na wyróżnienie czterech stylów przywiązania bezpiecznego, zaabsorbowanego, odrzucająco-unikającego i lękowo-unikającego opisujących utrwalony sposób myślenia, odczuwania i zachowywania się w związkach z bliskimi ludźmi (Fraley i Shaver, 2000). PROGRAM BADAŃ WŁASNYCH Pytania i hipotezy badawcze Przyjęte sposoby konceptualizowania tożsamości i przywiązania zakładają ich wielowymiarowy charakter. Stąd ważne jest określenie powiązań zarówno między poszczególnymi elementami (wymiarami, poczuciami, dymensja-

4 94 Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska mi) w całej grupie, jak i między specyficznymi konfiguracjami owych elementów, charakteryzującymi badane osoby. Pierwsze ujęcie mieści się w obszarze podejścia skoncentrowanego na zmiennych, natomiast drugie podejścia skoncentrowanego na osobach. Szczegółowe pytania badawcze, na które poszukiwano odpowiedzi były następujące: 1. Jakie związki istnieją między poczuciami tożsamościowymi a wymiarami rozwoju tożsamości oraz czy osoby o odmiennych statusach tożsamości różnią się sposobem doświadczania własnej osoby pod względem poczucia wewnętrznej treści, niepowtarzalności, odrębności, spójności, czasowej ciągłości i własnej wartości? 2. Jakie związki istnieją między poczuciami tożsamościowymi i wymiarami rozwoju tożsamości a dymensjami przywiązania oraz czy osoby o bezpiecznym i pozabezpiecznym stylu przywiązania różnią się pod względem natężenia i konfiguracji wymiarów rozwoju tożsamości oraz poczuć tożsamościowych? Rozważania przedstawione we wprowadzeniu oraz dostępna literatura przedmiotu (m.in. Brzezińska i Piotrowski, 2009; Brzezińska i Piotrowski, 2010b; Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008) pozwalają na postawienie czterech hipotez: 1a. Nasilenie poczuć tożsamościowych jest istotnie dodatnio powiązane z podejmowaniem i identyfikacją z zobowiązaniami, a ujemnie z eksploracją ruminacyjną. 1b. Osoby o statusach tożsamości zakładających podjęcie zobowiązań (tj. przejęcie i osiągnięcie) cechują silniejsze poczucia tożsamościowe i bardziej zintegrowana ich struktura, zaś osoby o statusach charakteryzowanych przez problemy z podejmowaniem zobowiązań (tj. rozproszone rozproszenie i ruminacyjne moratorium) cechuje osłabienie poczuć tożsamościowych i mniej zintegrowana ich struktura. 2a. Poziom lęku i unikania jest istotnie ujemnie powiązany z nasileniem poczuć tożsamościowych oraz podejmowaniem i identyfikacją z zobowiązaniami, a dodatnio z eksploracją ruminacyjną. 2b. Osoby o przywiązaniu bezpiecznym cechują silniejsze poczucia tożsamościowe i bardziej zintegrowana ich struktura oraz większe zaangażowanie w podejmowanie i identyfikację z zobowiązaniami, niż osoby o przywiązaniu pozabezpiecznym. W celu weryfikacji hipotez 1a i 2a wykorzystano analizę korelacji (r-persona), zaś dla sprawdzenia hipotez 1b i 2b zastosowano jednoczynnikową analizę wariancji oraz test niezależności chi-kwadrat. W celu wyodrębnienia grup różniących się statusem tożsamości i strukturą poczucia tożsamości przeprowadzono analizę skupień metodą dwustopniowego grupowania. Grupa badana i procedura badania Badaniami 1 objęto 228 osób (54,4% kobiet) we wczesnej dorosłości (18 35 lat, średnia wieku M = 24,16 lat; SD = 3,62), o różnym poziomie wykształcenia i pochodzących z różnych środowisk. Badania przeprowadzono w trybie indywidualnym i zespołowym, z zapewnieniem anonimowości i poufności danych. Wszystkie osoby badane wypełniały metody pomiaru tożsamości, ponadto część osób (38% grupy) wypełniała narzędzie pomiaru przywiązania w dorosłości. Osoby badane zostały poinformowane o celu badania, a warunkiem przeprowadzenia badania było uzyskanie ich zgody. Narzędzia badawcze W badaniach zastosowano trzy narzędzia jedno autorskie i dwa w polskiej adaptacji. Poczucie tożsamości. Pomiaru poczucia tożsamości dokonano za pomocą Wielowymiarowego Kwestionariusza Tożsamości (WKT; Pilarska, 2012a), który w wersji rozszerzonej obejmuje 43 1 W artykule wykorzystano badania Marty Szarszewskiej i Karoliny Niemier, realizowane pod naszym kierunkiem w ramach seminarium magisterskiego.

5 Typ tożsamościowego zaangażowania i poczucie tożsamości 95 pozycje dotyczące sześciu poczuć tożsamościowych: wewnętrznej treści, niepowtarzalności, odrębności i granic, spójności, ciągłości w czasie oraz własnej wartości. Wszystkie pozycje oceniane są na czterostopniowej skali, od zdecydowanie tak / zawsze do zdecydowanie nie / nigdy, a wynikiem podskali jest średnia liczba punktów. Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha osiągają dla poszczególnych podskal wartości z przedziału od 0,62 do 0,86, ze średnią α = 0,74 (np. Pilarska, 2014; Suchańska i Worach, 2013). W prezentowanych badaniach wartości alfa mieściły się w przedziale od 0,66 do 0,88, ze średnią α = 0,75. Wymiary tożsamości. Położenie jednostki na wymiarach rozwoju tożsamości, postulowanych przez Luyckxa i współpracowników (2008) tj. eksploracji wszerz, eksploracji w głąb, eksploracji ruminacyjnej, podejmowania zobowiązania oraz identyfikacji z zobowiązaniem, szacowano przy użyciu Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS; Brzezińska i Piotrowski, 2010a). Narzędzie obejmuje 25 pozycji, do których osoba ustosunkowuje się na sześciostopniowej skali, od zdecydowanie nie do zdecydowanie tak. Wynikiem podskali jest średnia liczba punktów. Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha osiągają dla poszczególnych podskal wartości z przedziału od 0,66 do 0,89, ze średnią α = 0,79 (Brzezińska i Piotrowski, 2009). W prezentowanych badaniach wartości alfa wynosiły od 0,77 do 0,91, ze średnią α = 0,84. Przywiązanie. Do pomiaru dymensji przywiązania (tj. lęku i unikania) wykorzystano Zrewidowany Kwestionariusz Doświadczeń w Bliskich Relacjach (ECR-R) autorstwa Fraley a i współpracowników (2000; Wajs, 2012). Dwie podskale obejmują łącznie 36 pozycji, ocenianych na 7 stopniowej skali, od całkowicie się nie zgadzam do całkowicie zgadzam się. Średnia liczba punktów uzyskanych przez osobę w każdej z podskal wskazuje na obecne u niej nasilenie lęku i unikania oraz pozwala określić charakterystyczny dla niej styl przywiązania. Współczynniki rzetelności dla obu podskal przekraczają wartość α = 0,80 (por. Fraley, 2014). ANALIZA WYNIKÓW Poczucia tożsamościowe a wymiary rozwoju tożsamości (hipoteza 1a) Aby ustalić, jakie są powiązania między wymiarami rozwoju tożsamości i poczuciami tożsamościowymi przeprowadzono analizę korelacji. Uzyskana macierz (por. Tab. 1) ujawnia wzorzec dodatnich korelacji poczuć tożsamościowych z podejmowaniem zobowiązań i identyfikacją z nimi oraz wzorzec ujemnych korelacji poczuć tożsamościowych z trzema wymiarami eksploracji, w szczególności z eksploracją ruminacyjną. Dane te są zgodne z hipotezą 1a. Warto zauważyć, że z wymiarami zobowiązania najsilniej wiąże się poczucie własnej wartości, zaś z wymiarami eksploracji poczucie spójności. Najsłabsze, na tle innych, związki z wymiarami rozwoju tożsamości wykazuje poczucie niepowtarzalności. Poczucia tożsamościowe a statusy tożsamości (hipoteza 1b) Wpierw sprawdzono, czy odmiennym konfiguracjom wymiarów rozwoju tożsamości tj. statusom tożsamości towarzyszą różne nasilenia poczuć tożsamościowych. W wyniku analizy skupień otrzymano sześć statusów tożsamości (por. Ryc. 1), odpowiadających typologii opisanej przez Brzezińską i Piotrowskiego (2009) oraz autorów oryginalnej wersji metody (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Różnice między statusami w zakresie wszystkich wymiarów rozwoju tożsamości były istotne: F(5, 222) = 92,03; p < 0,001; η2 = 0,67 dla eksploracji wszerz, F(5, 222) = 81,81; p < 0,001; η2 = 0,65 dla eksploracji w głąb, F(5, 222) = 128,44; p < 0,001; η2 = 0,74 dla eksploracji ruminacyjnej, F(5, 222) = 100,16; p < 0,001; η2 = 0,69 dla podejmowania zobowiązania oraz F(5, 222) = 97,63; p < 0,001; η2 = 0,69 dla identyfikacji z zobowiązaniem. Pomiędzy statusami tożsamości zaobserwowano istotne różnice w nasileniu wszystkich poczuć tożsamościowych: wewnętrznej treści [F(5,222) = 13,04; p < 0,001; η2 = 0,23], niepowtarzalności

6 96 Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska Tabela 1. Macierz korelacji między poczuciami tożsamościowymi i wymiarami rozwoju tożsamości 1. PWT 2. PN 0,18 ** PO 0,33 *** 0,19 ** 4. PS 0,76 *** 0,14 * 0,41 *** 5. PC 0,57 *** 0,17 ** 0,25 *** 0,60 *** 6. PWW 0,63 *** 0,43 *** 0,34 *** 0,66 *** 0,50 *** 7. EW -0,32 *** -0,10-0,24 *** -0,37 *** -0,26 *** -0,27 *** 8. EG -0,21 *** -0,09-0,24 *** -0,28 *** -0,19 ** -0,21 *** 0,74 *** 9. ER -0,56 *** -0,16 * -0,35 *** -0,59 *** -0,38 *** -0,55 *** 0,54 *** 0,39 *** 10. PZ 0,48 *** 0,13 * 0,24 *** 0,48 *** 0,37 *** 0,51 *** -0,23 *** -0,07-0,79 *** 11. IZ 0,38 *** 0,16 * 0,16 * 0,38 *** 0,32 *** 0,51 *** -0,02 0,14 * -0,60 *** 0,79 *** M (SD) 2,33 (0,50) 1,88 (0,50) 1,62 (0,47) 2,07 (0,50) 2,04 (0,46) 2,06 (0,48) 4,04 (0,85) 3,87 (0,84) 3,39 (1,00) 3,93 (1,10) 4,19 (0,88) Oznaczenia: PWT poczucie wewnętrznej treści, PN poczucie niepowtarzalności, PO poczucie odrębności, PS poczucie spójności, PC poczucie ciągłości w czasie, PWW poczucie własnej wartości, EW eksploracja wszerz, EG eksploracja w głąb, ER eksploracja ruminacyjna, PZ podejmowanie zobowiązania, IZ identyfikacja z zobowiązaniem. *** p 0,001; ** p < 0,01; * p < 0,05. [F(5,222) = 3,64; p = 0,004; η2 = 0,08], odrębności [F(5,222) = 5,70; p < 0,001; η2 = 0,11], spójności [F(5,222) = 17,08; p < 0,001; η2 = 0,28], ciągłości czasowej [F(5,222) = 7,35; p < 0,001; η2 = 0,14] oraz własnej wartości [F(5,222) = 20,55; p < 0,001; η2 = 0,32]. Wyniki testów post-hoc (Tukeya lub T3 Dunnetta) wskazują, że kierunki obserwowanych różnic są spójne z hipotezą 1b (por. Tab. 2). Następnie zbadano, czy odmiennym statusom tożsamości odpowiada nie tylko różne nasilenie, ale i odmienna struktura poczucia tożsamości Eksploracja 1.00 wszerz Eksploracja 0.50 głąb Eksploracja ruminacyjna Podejmowanie zobowiązania Identyfikacja zobowiązaniem Rysunek 1. Statusy tożsamości (dane standaryzowane)

7 Typ tożsamościowego zaangażowania i poczucie tożsamości 97 Tabela 2. Porównanie statusów tożsamości pod względem poczuć tożsamościowych RR (I) n = 34 BR (II) n = 10 RM (III) n = 28 N (IV) n = 58 P (V) n = 49 O (VI) n = 49 M (SD) M (SD) M (SD) M (SD) M (SD) M (SD) EW 4,26 (0,48) a 2,82 (0,51) b 5,01 (0,48) c 3,68 (0,36) d 3,22 (0,62) b 4,80 (0,50) c EG 3,86 (0,42) a 2,28 (0,33) b 4,82 (0,50) c 3,53 (0,44) d 3,30 (0,60) d 4,65 (0,55) c ER 4,44 (0,59) a 3,56 (0,72) b 4,75 (0,53) a 3,31 (0,44) b 2,12 (0,47) c 3,21 (0,53) b PZ 2,69 (0,67) a 2,68 (0,56) a 2,83 (0,80) a 3,86 (0,51) b 5,10 (0,59) c 4,59 (0,60) d IZ 3,12 (0,51) a 2,74 (0,38) a 3,74 (0,39) b 4,03 (0,45) b 4,99 (0,61) c 4,87 (0,50) c PWT 1,98 (0,50) a 2,28 (0,42) abc 1,95 (0,51) a 2,38 (0,40) b 2,63 (0,42) c 2,43 (0,46) bc PN 1,66 (0,47) a 2,05 (0,55) ab 1,87 (0,57) ab 1,87 (0,39) ab 2,09 (0,47) b 1,83 (0,53) ab PO 1,52 (0,44) ab 1,57 (0,52) abc 1,35 (0,42) b 1,66 (0,42) ac 1,87 (0,43) c 1,56 (0,49) ab PS 1,69 (0,51) a 2,05 (0,35) abc 1,68 (0,53) a 2,12 (0,36) b 2,43 (0,32) c 2,12 (0,48) b PC 1,72 (0,41) a 2,19 (0,52) bc 1,87 (0,49) ab 2,05 (0,36) bc 2,24 (0,43) c 2,10 (0,46) bc PWW 1,61 (0,48) a 1,91 (0,30) ab 1,83 (0,41) ab 2,09 (0,31) b 2,46 (0,38) c 2,12 (0,46) b Oznaczenia: RR rozproszone rozproszenie, BR beztroskie rozproszenie, RM ruminacyjne moratorium, N niezróżnicowanie, P przejęcie, O osiągnięcie, PWT poczucie wewnętrznej treści, PN poczucie niepowtarzalności, PO poczucie odrębności, PS poczucie spójności, PC poczucie ciągłości w czasie, PWW poczucie własnej wartości, EW eksploracja wszerz, EG eksploracja w głąb, ER eksploracja ruminacyjna, PZ podejmowanie zobowiązania, IZ identyfikacja z zobowiązaniem. Różne litery w wierszach oznaczają różnice statystycznie istotne (p < 0,05). Trzy typy struktury poczucia tożsamości otrzymano w wyniku analizy skupień (por. Ryc. 2). Różnice między nimi w zakresie wszystkich poczuć tożsamościowych były istotne: F(5, 225) = 163,86; p < 0,001; η2 = 0,59 dla poczucia wewnętrznej treści, F(5, 225) = 25,02; p < 0,001; η2 = 0,18 dla poczucia niepowtarzalności, F(5, 225) = 34,35; p < 0,001; η2 = 0,23 dla poczucia odrębności, F(5, 225) = 182,48; p < 0,001; η2 = 0,62 dla poczucia spójności, F(5, 225) = 79,02; p < 0,001; η2 = 0,41 dla poczucia ciągłości w czasie oraz F(5, 225) = 103,42; p < 0,001; η2 = 0,48 dla poczucia własnej wartości. Testy post-hoc (Tukeya lub T3 Dunnetta) wykazały, że niemal wszystkie skupienia różnią się od siebie nasileniem wszystkich poczuć tożsamościowych, jedy Skupienie 1 Skupienie 2 Skupienie 3 Rysunek 2. Struktury poczuć tożsamości (dane standaryzowane)

8 98 Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska nie w zakresie poczucia odrębności nie stwierdza się istotnych różnic między skupieniem 2 i 3, a poczucie własnej wartości nie różnicuje istotnie skupienia 1 i 2. Osoby w skupieniu 1 charakteryzuje najbardziej dojrzała i harmonijna struktura poczucia tożsamości, choć uwagę zwraca relatywnie słabsze poczucie niepowtarzalności. W skupieniu 2 znalazły się osoby o strukturze mniej zharmonizowanej, które wyróżnia silne poczucie niepowtarzalności i własnej wartości (być może o charakterze kompensacyjnym), na tle słabszych pozostałych poczuć tożsamościowych. Osoby w skupieniu 3 cechują się najwyższym stopniem dezorganizacji poczucia tożsamości, z wyraźnymi deficytami w zakresie poczuć wewnętrznej treści, spójności, czasowej ciągłości oraz własnej wartości. Związek między statusem tożsamości i strukturą poczucia tożsamości okazał się istotny: χ 2 (10) = 77,93; p < 0,001, V = 0,41. Osoby o tożsamości przejętej i osiągniętej dominują w skupieniu o najwyższym poziomie dojrzałości tożsamości, zaś rozproszonemu rozproszeniu i ruminacyjnemu moratorium odpowiada najwyższy stopień dezorganizacji poczucia tożsamości. Struktura niezharmonizowana, oparta na silnym poczuciu niepowtarzalności i własnej wartości, cechuje osoby o statusie niezróżnicowanym oraz beztroskiego rozproszenia (por. Tab. 3). Wyniki te odpowiadają oczekiwaniom sformułowanym w hipotezie 1b. Dymensje przywiązania a poczucia tożsamościowe i wymiary rozwoju tożsamości (hipoteza 2a) Analiza korelacji dymensji przywiązania z poczuciami tożsamościowymi i wymiarami rozwoju tożsamości (por. Tab. 4) ujawniła, że wzrost lęku współwystępuje z osłabieniem poczucia spójności, wewnętrznej treści, odrębności i czasowej ciągłości, a wzrost unikania z osłabieniem poczucia czasowej ciągłości, wewnętrznej treści oraz spójności. W przypadku wymiarów rozwoju tożsamości, istotne okazały się jedynie ujemne korelacje lęku z eksploracją w głąb i eksploracją ruminacyjną. Hipoteza 2a została więc potwierdzona częściowo i w większej mierze w stosunku do poczuć tożsamościowych niż wymiarów rozwoju tożsamości. Styl przywiązania a poczucia tożsamościowe i wymiary rozwoju tożsamości (hipoteza 2b) W kolejnym kroku sprawdzono, czy osoby o różnym stylu przywiązania różnią się pod względem poczuć tożsamościowych i wymiarów rozwoju tożsamości. Grupę o bezpiecznym stylu przywiązania tworzyły osoby, które uzyskały wyniki niższe niż wartość mediany zarówno w zakresie lęku (Me = 2,47), jak i unikania (Me = 2,15), zaś grupę o pozabezpiecznym stylu przywiązania osoby, które uzyskały wyniki równe bądź większe niż wartość mediany w odniesieniu do jednej lub obu dymensji (por. Fraley, 2014). Analizy (por. Tab. 5) wykazały, że osoby o odmiennym stylu Tabela 3. Analiza współzależności statusu tożsamości i struktury poczucia tożsamości RR (I) n = 34 BR (II) n = 10 Status tożsamości RM (III) n = 28 N (IV) n = 58 P (V) n = 49 O (VI) n = 49 Poczucie tożsamości n (%) n (%) n (%) n (%) n (%) n (%) Skupienie 1 (n = 83) 7 (20,6) 2 (20,0) 3 (10,7) 18 (31,0) 33 (67,3) 20 (40,8) Skupienie 2 (n = 74) 3 (8,8) 5(50,0) 7 (25,0) 31 (53,4) 12 (24,5) 16 (32,7) Skupienie 3 (n = 71) 24 (70,6) 3 (30,0) 18 (64,3) 9 (15,5) 4 (8,2) 13 (26,5) Oznaczenia: RR rozproszone rozproszenie, BR beztroskie rozproszenie, RM ruminacyjne moratorium, N niezróżnicowanie, P przejęcie, O osiągnięcie.

9 Typ tożsamościowego zaangażowania i poczucie tożsamości 99 Tabela 4. Korelacje dymensji przywiązania i zmiennych tożsamościowych DL DU PWT -0,36 *** -0,29 ** PN 0,06-0,06 PO -0,33 ** 0,01 PS -0,37 *** -0,26 * PC -0,32 ** -0,34 *** PWW -0,2-0,14 EW 0,15 0,01 EG 0,26 * -0,07 ER 0,26 * -0,05 PZ -0,19 0,01 IZ -0,09-0,02 Oznaczenia: PWT poczucie wewnętrznej treści, PN poczucie niepowtarzalności, PO poczucie odrębności, PS poczucie spójności, PC poczucie ciągłości w czasie, PWW poczucie własnej wartości, EW eksploracja wszerz, EG eksploracja w głąb, ER eksploracja ruminacyjna, PZ podejmowanie zobowiązania, IZ identyfikacja z zobowiązaniem, DL dymensja lęku, DU dymensja unikania. *** p 0,001; ** p < 0,01; * p < 0,05. przywiązania nie różnią się od siebie na wymiarach rozwoju tożsamości. Obserwuje się natomiast istotnie silniejsze poczucie wewnętrznej treści, spójności i czasowej ciągłości u osób z bezpiecznym przywiązaniem, niż u osób o przywiązaniu pozabezpiecznym. Grupy o odmiennym stylu przywiązania porównano również pod względem statusów tożsamości i struktury poczucia tożsamości. Analizy wykazały istotny związek stylu przywiązania ze strukturą poczucia tożsamości: χ 2 (2) = 6,12; p = 0,047; V = 0,27. Ponad połowa (51,6%) osób cechujących się dojrzałym poczuciem tożsamości to osoby przywiązane bezpiecznie, podczas gdy wśród osób o deficytowej i nieharmonijnej strukturze poczucia tożsamości wyraźnie dominują osoby o przywiązaniu pozabezpiecznym (odpowiednio, 76,5% i 71,4%). Związek stylu przywiązania ze statusem tożsamości okazał się nieistotny (p > 0,05). Hipoteza 2b została więc potwierdzona częściowo i tylko w zakresie związków stylu przywiązania z nasileniem i konfiguracją poczuć tożsamościowych. Tabela 5. Styl przywiązania a wymiary tożsamości i poczucia tożsamościowe Bezpieczny (n = 30) Pozabezpieczny (n = 56) Różnice Zmienna M (SD) M (SD) U Z r EW 3,95 (0,93) 3,91 (0,85) 809,50-0,28 0,03 EG 3,80 (0,87) 3,77 (0,89) 823,00-0,15 0,02 ER 3,19 (0,85) 3,40 (1,04) 754,00-0,78 0,08 PZ 4,11 (0,98) 3,79 (1,00) 689,00-1,37 0,15 IZ 4,25 (0,95) 4,00 (0,79) 696,50-1,30 0,14 PWT 2,53 (0,26) 2,30 (0,44) 585,50 * -2,35 0,25 PN 1,79 (0,57) 1,88 (0,49) 764,00-0,69 0,07 PO 1,67 (0,41) 1,61 (0,43) 802,00-0,35 0,04 PS 2,28 (0,32) 2,08 (0,40) 594,00 * -2,24 0,24 PC 2,32 (0,36) 2,00 (0,36) 461,50 *** -3,45 0,37 PWW 2,07 (0,41) 2,04 (0,45) 817,00-0,21 0,02 Oznaczenia: EW eksploracja wszerz, EG eksploracja w głąb, ER eksploracja ruminacyjna, PZ podejmowanie zobowiązania, IZ identyfikacja z zobowiązaniem, PWT poczucie wewnętrznej treści, PN poczucie niepowtarzalności, PO poczucie odrębności, PS poczucie spójności, PC poczucie ciągłości w czasie, PWW poczucie własnej wartości. ***p 0,001; * p < 0,05.

10 100 Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska DYSKUSJA Przyjęcie w przedstawionym badaniu za punkt wyjścia wspólnego rodowodu rozwojowego i fenomenologicznego ujęcia tożsamości, operacjonalizowanego jako jej aspekt procesualno- -behawioralny (wymiary rozwoju tożsamości) i poczuciowy (poczucia tożsamościowe), pozwoliło uznać za teoretycznie uprawnione zbadanie ich wzajemnych związków. Tym samym możliwy stał się empiryczny opis subiektywnego doświadczenia osób w różnym stopniu zaangażowanych w procesy eksploracji i zobowiązania. Analizy związków wymiarów rozwoju tożsamości i poczuć tożsamościowych wskazują, zgodnie z oczekiwaniami, że podjęciu i identyfikacji z zobowiązaniem towarzyszy silne poczucie tożsamości we wszystkich jego aspektach. Procesy eksploracji, wyznaczające etap poszukiwań i braku pewności co do własnej roli i wyborów, jak przewidywano, łączą się z osłabieniem poczucia wewnętrznej treści, odrębności, spójności i czasowej ciągłości. Jak trudny może być ten etap rozwoju tożsamości pokazuje jego współwystępowanie z obniżeniem poczucia własnej wartości. Tak wyraźny związek tej zmiennej z eksploracją wszerz i w głąb, a szczególnie z jej formą ruminacyjną, może ujawniać swoisty mechanizm błędnego koła, w którym niskie poczucie własnej wartości sprzyjałoby tendencjom eksploracyjnym, szczególnie ruminacyjnym, blokując przejście do kolejnych etapów formowania tożsamości. Jest to zbieżne z sugestiami Luyckxa i współpracowników (2008), którzy możliwych przyczyn fiksacji na procesie eksploracji upatrują m.in. w zawyżonych standardach i rygorystycznej ocenie własnego poziomu działania. Przedstawiony poczuciowy opis statusów tożsamości wspiera powyższe obserwacje i zgodnie z przewidywaniami wskazuje na silniejsze poczucia tożsamościowe u osób zaangażowanych w podejmowanie i identyfikację z zobowiązaniami (tj. o tożsamości przejętej i osiągniętej), aniżeli tych skoncentrowanych na eksploracji, w szczególności jej lękowej formie. Wyraźnie pokazują to także analizy związku statusu tożsamości ze strukturą poczucia tożsamości osoby o tożsamości przejętej i osiągniętej dominują w skupieniu o najbardziej dojrzałej i harmonijnej strukturze poczucia tożsamości, zaś rozproszonemu rozproszeniu i ruminacyjnemu moratorium odpowiada najwyższy stopień dezorganizacji poczucia tożsamości. Wyznacznikiem siły poczucia tożsamości okazuje się zatem, po raz kolejny, obecność stałych zobowiązań. Wyniki te są zbieżne z innymi doniesieniami empirycznymi, w których statusy tożsamości zasadzające się na wysokim poziomie zobowiązania tożsamość przejęta i osiągnięta podobnie łączyły się z charakterystykami zdrowia psychicznego (Brzezińska i Piotrowski, 2010b; Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Podnoszą jednocześnie, dyskutowaną w literaturze (np. Pilarska, 2012b; Waterman, 2007), kwestię adaptacyjności i funkcjonalności wymiaru eksploracji, który przy różnicowaniu tożsamości przejętej i osiągniętej ma znaczenie decydujące. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na nieoczekiwaną przewagę osób o tożsamości przejętej nad osobami o tożsamości osiągniętej w zakresie poczucia odrębności, spójności i własnej wartości. Czy niewielkie osłabienie tych trzech poczuć w uznanej za najbardziej dojrzałą formie tożsamości można interpretować jako wzrost otwartości i elastyczności poczucia tożsamości? Byłoby to zbieżne z ideą tożsamości całościowej Eriksona, lecz jednocześnie sprzeczne z wynikami dotychczasowych badań nad adaptacyjnością poczucia tożsamości, sugerującymi liniowy, dodatni związek między siłą poczuć tożsamościowych a wskaźnikami dobrostanu (np. Pilarska, 2014; Pilarska i Suchańska, 2015). Pierwsza interpretacja wydaje się zgodna z intencją autorów Modelu Podwójnego Cyklu (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Model ten opiera się bowiem na założeniu, że eksploracja i zobowiązanie to procesy wzajemnie się przenikające, a w myśl przyjętych kryteriów rozróżniania statusów tożsamości osoby o statusie tożsamości osiągniętej kontynuują eksplorację, zaś u tych o statusie tożsamości przejętej eksploracja występuje w niewielkim zakresie. Założenia te znajdują swoje odzwiercie-

11 Typ tożsamościowego zaangażowania i poczucie tożsamości 101 dlenie w konstrukcji metody. Otóż pozycje Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości, w tym te składające się na podskale eksploracji a więc odnoszące się do rozmyślań nad własną przyszłością, rozważań wokół podjętych zobowiązań, a także wątpliwości i obaw związanych z kształtem przyszłego życia (Brzezińska i Piotrowski, 2010a) formułowane są w czasie teraźniejszym. Jeśli zgodzimy się z tezą, że tożsamość przejęta oznacza brak lub (czasowe bądź trwałe) przerwanie eksploracji, a dojrzała, osiągnięta tożsamość dalszą aktywność eksploracyjną 2, zrozumiałym stanie się fakt wzmocnienia poczucia odrębności, spójności i własnej wartości towarzyszący tej pierwszej, a następnie ich nieznaczne osłabienie. Pod znakiem zapytania stawiałoby to jednak dotychczasowe kryterium dojrzałości poczucia tożsamości. Rozstrzygnięcie tej kluczowej dla obu ujęć tożsamości kwestii wymaga osobnych badań. Klarownie i zasadniczo spójnie z przewidywaniami przedstawiają się związki dymensji i stylu przywiązania z poczuciami tożsamościowymi. Relacyjny lęk i unikanie bliskości współwystępują z osłabieniem poczuć tożsamościowych, co znajduje swój wyraz w charakterystykach osób o odmiennym stylu przywiązania. Osoby bezpiecznie przywiązane, wolne od lęku i unikania, to osoby pewne tego, kim są oraz zachowujące silne poczucie jedności i ciągłości własnej osoby. Jak można przypuszczać, będą one poszukiwały i korzystały z wzajemnej bliskości bez poczucia zagrożenia pomieszaniem w obrębie tożsamości. Słabsze niż oczekiwano, choć ważne z teoretycznego punktu widzenia, związki łączą dymensje przywiązania i wymiary rozwoju tożsamości. Stwierdzone w analizach współwystępowanie eksploracji w głąb i eksploracji ruminacyjnej z lękiem może wyjaśniać zarówno niestabilność związków zawieranych na tym etapie rozwoju tożsamości, jak i przedłużanie się tego etapu. Przyjmując, że obszarem intensywnej eksploracji jest obok pracy i światopoglądu sfera intymnych relacji (Arnett, 2000), a jej zasadniczy cel to przygotowanie do podjęcia zobowiązania wobec partnera miłosnej relacji, można przewidywać, że przebieg tego procesu będzie ulegał zakłóceniu w warunkach lęku w relacjach z innymi. Powyższe obserwacje mogą stanowić pewne uzupełnienie dla rezultatów badań Brzezińskiej i Piotrowskiego (2010b), w których poziom odmiennie operacjonalizowanej gotowości do tworzenia bliskich związków łączył się przede wszystkim z wymiarem zobowiązania. Znaczenie wymiarów rozwoju tożsamości i statusów tożsamości nie ujawniło się w analizach uwzględniających styl przywiązania, co może sugerować, że w wyznaczaniu zdolności do bliskości szczególna rola przypada subiektywnemu doświadczaniu własnej osoby. Jest to spójne z psychodynamicznym ujęciem problemu (Kernberg, 1996). Wielość modeli stawiających sobie za cel uchwycenie zjawiska tożsamości wskazuje na wagę badanych zagadnień i niewątpliwie sprzyja stałemu pogłębianiu i poszerzaniu wiedzy z tego obszaru osobowości. Jednocześnie może powodować zagubienie w gąszczu pojęć i narzędzi badawczych. Spotykane w literaturze określenie psychologiczna problematyka tożsamości (Grzegorek, 2000, s. 53) oddaje trudności w wypracowaniu spójnego podejścia do zjawiska tożsamości. Tym ważniejsze wydaje się dociekanie, czy, pomimo definicyjnych i operacyjnych rozbieżności, proponowane modele traktują w istocie wciąż o tym samym problemie doświadczeniach osoby podejmującej wysiłek samookreślenia. Przeprowadzona w ramach niniejszego artykułu analiza jest wyrazem takich właśnie dociekań. Uzyskane rezultaty wspierają tezę, że oba ujęcia tożsamości fenomenologiczne i rozwojowe traktują o odmiennych aspektach zjawiska tożsamości, a nie o różnych realnościach psychologicznych. Daje to nadzieję na integrację ustaleń wypracowanych w ramach obu nurtów. 2 Warto w tym miejscu przywołać klasyfikację statusów tożsamości proponowaną przez zespół Meeusa (1999). Autorzy ci dokonują rozróżnienia między osiągnięciem (achievement) oraz osiąganiem tożsamościowych zobowiązań (achieving commitment). Drugi z tych statusów, łączący silne zobowiązania i silną aktywność eksploracyjną, odpowiada statusowi tożsamości osiągniętej w modelu podwójnego cyklu.

12 102 Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska LITERATURA Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood. A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55(5), Batory, A. (2012). Wielowymiarowe i dynamiczne Ja podstawą tożsamości. Roczniki Psychologiczne, 15(4), Brennan, K. A., Clark, C. L. i Shaver, P. R. (1998). Self-report measurement of adult romantic attachment: An integrative overview. W: J. A. Simpson i W. S. Rholes (red.), Attachment theory and close relationships (s ). New York: Guilford Press. Brygoła, E. (2013). Podmiotowa i przedmiotowa perspektywa tożsamości osobistej we współczesnym świecie. Polskie Forum Psychologiczne, 18(3), Brzezińska A. I., Kaczan R., Piotrowski K. i Rękosiewicz M. (2011). Odroczona dorosłość: fakt czy artefakt?. Nauka, 4, Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010a). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 15(1), Brzezińska, A. I. i Piotrowski, K. (2010b). Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i gotowość do tworzenia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne, 16(2), Brzezińska, A. I. i Piotrowski, K. (2009). Diagnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości za pomocą Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS). Studia Psychologiczne, 47(3), Erikson, E. H. (2000). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Erikson, E. H. (2004). Tożsamość a cykl życia. Poznań: Wydawnictwo Zyska i S-ka. Fraley, R. C. (2014). A brief overview of adult attachment theory and research. Strona interentowa: Fraley, R. C. i Shaver, P. R. (2000). Adult romantic attachment: Theoretical developments, emerging controversies, and unanswered questions. Review of General Psychology, 4(2), Fraley, R. C., Waller, N. G. i Brennan, K. A. (2000). An item-response theory analysis of selfreport measures of adult attachment. Journal of Personality and Social Psychology, 78(2), Grzegorek T. (2000), Tożsamość a poczucie tożsamości. Próba uporządkowania problematyki. W: A. Gałdowa (red.), Tożsamość człowieka (s ). Kraków: Wydawnictwo UJ. Hazan, C. i Shaver, P. (1987). Romantic love conceptualized as an attachment process. Journal of Personality and Social Psychology, 52(3), James, W. (2002). Psychologia. Kurs skrócony. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Jarymowicz, M. (1989). Próba konceptualizacji pojęcia tożsamość : spostrzegana odrębność Ja-Inni jako atrybut własnej tożsamości. Przegląd Psychologiczny, 32(3), Karbowa, M. (2012). Trafność metod pomiaru przywiązania w dorosłości [Niepublikowana praca doktorska]. Poznań: Instytut Psychologii UAM. Kernberg, O. F. (1996). A psychoanalytic theory of personality disorders W: J. F. Clarkin i M. F. Lenzenweger (Eds.), Major theories of personality disorder (s ). New York, NY: The Guilford Press. Laing, R. D. (1999). Podzielone ja. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Luyckx, K., Goossens, L., Soenens, B. i Beyers, W. (2006). Unpacking commitment and exploration: Validation of an integrative model of adolescent identity formation. Journal of Adolescence, 29, Luyckx, K., Schwartz, S. J., Berzonsky, M. D., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Smits, I. i Goossens, L. (2008). Capturing ruminative exploration: Extending the four-dimensional model of identity formation in late adolescence. Journal of Research in Personality, 42(1), Luyckx, K., Schwartz, S. J., Goossens, L. i Pollock, S. (2008). Employment, sense of coherence, and identity formation: Contextual and psychological processes on the pathway to sense of

13 Typ tożsamościowego zaangażowania i poczucie tożsamości 103 adulthood. Journal of Adolescent Research, 23(5), Main, M., Kaplan, N., i Cassidy, J. (1985). Security in infancy, childhood, and adulthood: A move to the level of representation. Monographs of the Society for Research in Child Development, 50(1 2), Mandrosz-Wróblewska, J. (1988). Tożsamość i niespójność ja a poszukiwanie własnej odrębności. Wrocław: Ossolineum. Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego-identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5), Meeus, W., Iedema, J., Helsen, M. i Vollebergh, W. (1999). Patterns of adolescent identity development: Review of literature and longitudinal analysis. Developmental Review, 19(4), Oleś, P. K. (2008). O różnych rodzajach tożsamości oraz ich stałości i zmianie. W: P. K. Oleś i A. Batory (red.), Tożsamość i jej przemiany a kultura (s ). Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Pilarska, A. (2014). Self-construal as a mediator between identity structure and subjective well-being. Current Psychology, 33(2), Pilarska, A. (2012a). Wielowymiarowy Kwestionariusz Tożsamości. W: W. J. Paluchowski, A. Bujacz, P. Haładziński i L. Kaczmarek (red.), Nowoczesne metody badawcze w psychologii (s ). Poznań: Wydawnictwo Naukowe WNS UAM. Pilarska, A. (2012b). Ja i tożsamość a dobrostan psychiczny. Poznań: Wydawnictwo Naukowe WNS UAM. Pilarska, A. i Suchańska, A. (2015). Poczucie tożsamości a przejawy zaburzeń osobowości: wyniki badań populacji nieklinicznej. Psychiatria Polska, 49(3), Pilarska, A. i Suchańska, A. (2013). Strukturalne właściwości koncepcji siebie a poczucie tożsamości. Fakty i artefakty w pomiarze spójności i złożoności koncepcji siebie. Studia Psychologiczne, 51(2), Prager, K. J. (1995). The psychology of intimacy. New York: Guilford Press. Sokolik, M. (1996). Psychoanaliza i Ja. Warszawa: J. Santorski & Co. Suchańska, A. i Worach, A. (2013). Złożoność koncepcji siebie a poczucie tożsamości. Roczniki Psychologiczne, 16(2), Wajs, M. (2012). Styl przywiązania a nasilenie potrzeb i obron narcystycznych u osób w okresie wczesnej dorosłości [Niepublikowana praca magisterska]. Poznań: Instytut Psychologii UAM. Waterman, A. S. (2007). Doing well: The relationship of identity status to three conceptions of well-being. Identity: An International Journal of Theory And Research, 7(4), Vignoles, V. L., Regalia, C., Manzi, C., Golledge, J. i Scabini, E. (2006). Beyond selfesteem: Influence of multiple motives on identity construction. Journal of Personality and Social Psychology, 90(2),

14 104 Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska Aleksandra Pilarska Institute of Psychology Adam Mickiewicz University in Poznań Anna Suchańska Institute of Psychology Adam Mickiewicz University in Poznań THE IDENTITY PROCESSES AND THE SENSE OF IDENTITY: INTERRELATIONS AND SIGNIFICANCE TO THE CAPACITY FOR CLOSENESS ABSTRACT The article deals with the relations between the dimensions of identity postulated in the dual-cycle model of identity formation by Luyckx and colleagues (2008) and the basic categories of the sense of identity that according to our own approach determines the dominant ways of experiencing and understanding oneself (Pilarska, 2014; Pilarska & Suchańska, 2013). In each of these theoretical proposals identity is viewed from a somewhat different perspective, although both are within the scope of so-called Eriksonian influences. In the article, we present theoretical premises and empiri cal data concerning the relations between the two approaches to identity, and thereby we answer the question of what kind of experience of the self accompanies the intensification of exploration and commitment processes. Following up the thesis, commonly advanced in the literature, that identity is a precondition of the capacity for close relationships, we also address the possibility of explaining this capacity in the light of the two considered approaches to identity. Keywords: phenomenological approach to identity, identity-related senses, exploration, commitment, identity status, attachment style