Res sacra miser na styku psychoterapii i duchowości

Transkrypt

1 1 Res sacra miser na styku psychoterapii i duchowości Res sacra miser na styku psychoterapii i duchowości Suma teologiczna; Zagadnienie 91, Utworzenie ciała pierwszego człowieka Z kolei należy zastanowić się nad utworzeniem ciała pierwszego człowieka. Temat ujmujemy w cztery pytania. Pytamy więc: 1. O materię, z której zostało utworzone; 2. O twórcę, który je utworzył; 3. O przystosowanie, w które wyposażono przy utworzeniu; 4. O sposób i porządek jego utworzenia. Artykuł 1 CZY CIAŁO PIERWSZEGO CZŁOWIEKA BYŁO UCZYNIONE Z MUŁU ZIEMI? Zdaje się, że ciało pierwszego człowieka nie było uczynione z mułu ziemi, bo: 1. Większej siły wymaga czynić coś z niczego niż z czegoś, bo bardziej jest odległy od rzeczywistości niebyt, niż byt w możności. Ponieważ jednak człowiek jest najwybitniejszym spośród niższych stworzeń, wypadało, żeby moc Boga jak najbardziej ujawniła się w utworzeniu jego ciała. A więc nie powinno stać się z mułu ziemi, ale z niczego. 2. Ciała niebieskie są szlachetniejsze niż ciała ziemskie. Lecz ludzkie ciało cieszy się najwyższą szlachetnością; bowiem doskonali je najszlachetniejsza forma, mianowicie dusza rozumna. Przeto nie powinno stać się z ciała ziemskiego, ale raczej z ciała niebieskiego. 3. Ogień i powietrze są szlachetniejszymi ciałami niż ziemia i wodan co widać po ich subtelności. Lecz ciało ludzkie jest najgodniejsze. Raczej więc winno się stać z ognia i z powietrza niż z mułu ziemi. 4. Ludzkie ciało składa się z czterech elementów. Zatem nie jest uczynione z mułu ziemi, ale z wszystkich elementów. Wbrew temu czytamy w Piśmie św.: Bóg ulepił człowieka z mułu ziemi 1. Odpowiedź: Zgodnie ze słowami Pisma św.: Dzieła Boga są doskonałe 2. Bóg sam będąc doskonały swoim dziełom przydzielił doskonałość według ich miary. On sam zaś jest bezwzględnie doskonały przez to, że jak mówi Dionizy Wszystko ma w sobie uprzednio nie na sposób złożenia, ale w sposób niezłożony i jako jedność 3: podobnie jak różne skutki uprzednio istnieją w przyczynie: jednej co do istoty4. Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 1 /

2 2 I ta to doskonałość [z Boga] spływa na aniołów w tym znaczeniu, że w ich poznaniu jest wszystko, co Bóg utworzył w przyrodzie, według różnych form5. Na człowieka owa doskonałość spływa w niższy sposób. Bowiem w swoim naturalnym poznawaniu nie ma on znajomości wszystkich rzeczy naturalnych, lecz jest w jakiś sposób złożony z wszystkich rzeczy: I tak z rodzaju jestestw duchowych ma w sobie duszę rozumną. Do ciał niebieskich jest podobny dzięki stępieniu w nim przeciwieństw na skutek największego zrównoważenia kompleksji (tj. równowagi psycho-fizycznej)6. Są w nim elementy co do substancji, ale tak, że wyższe elementy przeważają w nim pod względem mocy [działania]: chodzi o ogień i o powietrze, jako że życie zasadza się zwłaszcza na ciepłocie, która należy do ognia, i na wilgoci, która należy do powietrza. Zaś niższe elementy więcej obfitują w nim co do substancji. Bowiem nie mogłaby zaistnieć równowaga krzyżowania się elementów, gdyby niższe elementy, które są mniejszej mocy, nie obfitowały więcej w człowieku pod względem masy. I dlatego wyrażono się, że ciało człowieka zostało uformowane z mułu ziemi, bo mułem zwie się ziemia zmieszana z wodą. I z tego to powodu człowieka nazwano małym światem [mikrokosmos] 7, bo w jakiś sposób znajdują się w nim wszystkie stworzenia świata. /78/ Na 1. Moc Boga stwarzającego ujawniła się w ciele człowieka w tym, że materię ciała utworzył drogą stwarzania8. Zaś ciało ludzkie winno się stać z materii czterech elementów po to, aby człowiek miał powinowactwo z niższymi ciałami i stanowił jakby jakieś ogniwo pośrednie między duchowymi a cielesnymi jestestwami. Na 2. Chociaż ciało niebieskie zasadniczo jest szlachetniejsze niż ciało ziemskie, jest jednak jeśli chodzi o czynności rozumnej duszy mniej odpowiednie. Wszak rozumna dusza bierze jakoś znajomość prawdy poprzez zmysły, a tych narządy nie mogą być utworzone z ciała niebieskiego, skoro ono jest niezdolne do odbierania czegokolwiek. Niektórzy tak głoszą: Dusza łączy się z ciałem za pośrednictwem jakiegoś światła, dzięki czemu coś w kwintesencji w materialny sposób wchodzi w skład ludzkiego ciała9. Ale to nie jest prawda. Czemu? Bo pierwsze, błędne jest ich twierdzenie, że światło jest ciałem; drugie, bo to niemożliwe, żeby coś z kwintesencji albo oddzieliło się od ciała niebieskiego, albo zmieszało się z elementami, a to z powodu niezdolności ciała niebieskiego do odbierania. I dlatego ciało niebieskie nie wchodzi w skład ciał złożonych z elementów, chyba co do skutków swojej mocy. /79/ Na 3. Gdyby ogień i powietrze, które wykazują większą moc w działaniu, także i pod względem masy górowały w składzie ludzkiego ciała, całkowicie ściągnęłyby ku sobie inne [elementy]10 i wtedy nie byłaby zachowana równowaga kompleksji, konieczna w składzie człowieka dla dobra zmysłu dotyku, który jest podstawą innych zmysłów11. Bowiem narząd każdego zmysłu nie powinien mieć [w sobie] w rzeczywistości przeciwieństw n będących przedmiotem postrzegania zmysłu, ale li tylko w możności: I to albo tak, żeby całkowicie nie miał całego rodzaju przeciwieństw, tak jak źrenica nie ma barwy po ton żeby była w możności do wszystkich barw. To jednak nie może zachodzić w narządzie dotyku, skoro jest złożony z elementów, których jakości dotyk postrzega. Albo też i tak, żeby narząd był w środku między przeciwieństwami, co musi zachodzić w dotyku: bowiem środek jest poniekąd w możności do stron Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 2 /

3 3 przeciwstawnych. Na 4. W mule ziemi jest ziemia oraz woda wiążąca ze sobą części ziemi, zaś o innych elementach Pismo św. nie czyni wzmianki: już to dlatego, że jak powiedziano12 są w ciele człowieka mniej obfite pod względem ilości, już to dlatego, że w całym powoływaniu do bytu rzeczy, Pismo św. podawane prostemu ludowi nie wzmiankuje o ogni u i o powietrzu, których prości ludzie zmysłami nie postrzegają. Artykuł 2 CZY LUDZKIE CIAŁO BYŁO UTWORZONE BEZPOŚREDNIO PRZEZ BOGA? /80/ Zdaje się, że ludzkie ciało nie było utworzone bezpośrednio przez Boga, bo: 1. Według Augustyna1 Bóg rządzi cielesnymi rzeczami i sprawami za pośrednictwem anielskiego stworzenia. Lecz jak powiedziano2, ciało ludzkie było utworzone z cielesnej materii. A więc ludzkie ciało winno być utworzone za pośrednictwem aniołów, a nie bezpośrednio przez Boga. 2. Co może stać się mocą stworzoną, niekoniecznie musi być bezpośrednio tworzone przez Boga. Lecz ludzkie ciało może być utworzone stworzoną mocą ciała niebieskiego. Przecież i niektóre zwierzątka rodzą się z gnijącego ciała skuteczną mocą ciała niebieskiego. A u Albumasara czytamy3, że ludzie nie rodzą się w miejscach, w których panują wielkie upały lub mrozy, a tylko w miejscach o umiarkowanej temperaturze. A więc ludzkie ciało nie musiało być bezpośrednio przez Boga uformowane. /81/ 3. Cokolwiek staje się z cielesnej materii, staje się na skutek jakiejś przemiany materii. Lecz wszelka cielesna przemiana ma swoją przyczynę w ruchu ciała niebieskiego, który jest pierwszym spośród ruchów. A ponieważ ludzkie ciało jest utworzone z cielesnej materii, przeto wydaje się, że ciało niebieskie przyczyniło się w czymś do jego utworzenia. 4. Zdaniem Augustyna4 w dziełach sześciu dni człowiek został utworzony co do ciała w postaci zakodowanych prawzorów (causales rationes), które Bóg włożył w cielesne stworzenie; potem dopiero ciało zostało ukształtowane w rzeczywistości. Lecz ton co wpierw istnieje w cielesnym stworzeniu w postaci zakodowanych prawzorów, może być powołane do istnienia jakąś cielesną mocą. Zatem ludzkie ciało zostało utworzone jakąś stworzoną mocą, nie zaś bezpośrednio przez Boga. Wbrew temu w Piśmie św. czytamy: Pan stworzył człowieka z ziemi 5. Odpowiedź: Pierwsze uformowanie ludzkiego ciała nie mogło dokonać się jakąś stworzoną mocą, ale bezpośrednio przez Boga. Otóż zdaniem niektórych6, istniejące formy w cielesnej materii wywodzą się od jakichś form niematerialnych. /82/ Atoli Filozof7 odrzuca to ich zdanie z tego Powodu, że jak już wyłożono8 stawać się nie przysługuje samym przez się formom, a tylko rzeczom [z materii i formy]. A ponieważ twórca winien być podobny do swojego dzieła, nie wypada żeby czysta forma, która jest bez materii, tworzyła formę, która jest w materii: tę formę, która staje się przez ton że powstaje rzecz złożona [z materii i z formy]. I dlatego forma, która jest w Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 3 /

4 4 materii, musi być przyczyną formy, która jest w materii, w sensie: rzecz złożona [z materii i z formy] powstaje z rzeczy złożonej [z materii i z formy]. Natomiast Bóg choć jest całkowicie niematerialny jest tym jedynym, który swoją mocą może powołać do bytu materię drogą stwarzania9. Stąd też Jemu tylko przysługuje tworzenie formy w materii, nie opierając się na uprzedniej formie materialnej. Z tego też powodu aniołowie nie mogą przemieniać ciał, nadając im inne formy, chyba jak zauważa Augustyn10 że się do tego posłużą jakimiś nasionami. A ponieważ dotąd jeszcze nigdy przedtem nie było utworzone ludzkie ciało, którego mocą drogą rodzenia inne podobne co do gatunku byłoby uformowane, dlatego pierwsze ciało człowieka musiało być bezpośrednio przez Boga uformowane. Na 1. Owszem, aniołowie świadczą Bogu jakoweś posługi w sprawach dotyczących ciał. /83/ Jednakże Bóg dokonuje w cielesnym stworzeniu wiele takich dzieł, których aniołowie żadnym sposobem zdziałać nie mogą, np. wskrzesza zmarłych i przywraca wzrok ślepym: i według tej także mocy utworzył ciało pierwszego człowieka. Mogło jednak być tak, że aniołowie przy tworzeniu ciała pierwszego człowieka służyli jakąś posługą, tak jak będą nią służyli w powszechnym ciał zmartwychwstaniu, zbierając prochy. Na 2. Zwierzęta doskonałe, które rodzą się z nasienia, nie mogą wbrew temu, jak to sobie roił Awicenna11 rodzić się samą mocą ciała niebieskiego, chociaż w ich naturalnym rodzeniu się współdziała moc ciała niebieskiego. Filozof nawet wyraża się: Człowiek i słońce rodzą człowieka z materii 12. Tym się wyjaśnia fakt, że do rodzenia człowieka oraz innych doskonałych zwierząt wymagane jest umiarkowane [co do temperatury] miejsce. Wszelako moc ciał niebieskich wystarcza do zrodzenia z materii przystosowanej niektórych bardziej niedoskonałych zwierzątek. Bowiem jest oczywiste, że wiele jest wymagane do utworzenia rzeczy doskonałej, o wiele więcej niż do utworzenia rzeczy niedoskonałej. Na 3. Ruch nieba jest przyczyną przemian naturalnych, nie zaś przemian, które wykraczają poza zwykły porządek natury, a dokonują się samą Bożą mocą, np. to, że zmarli powstają z martwych i że ślepym wzrok bywa przywracany: i tego właśnie pokroju jest uformowanie człowieka z mułu ziemi. Na 4. W dwojaki sposób może coś w stworzeniach wpierw istnieć w postaci zakodowanych prawzorów: pierwsze, według możności czynnej lub biernej, w sensie: żeby nie tylko coś mogło się stać z wpierw istniejącej materii, ale także w tym, żeby jakieś wpierw istniejące stworzenie mogło to coś uczynić. Drugie, tylko według możności biernej, w sensie: żeby mogło z materii wpierw istniejącej stać się przez Boga: i w ten sposób według Augustyna ciało człowieka wpierw istniało w dziełach utworzonych w postaci zakodowanych prawzorów13. /84/ Artykuł 3 CZY CIAŁO CZŁOWIEKA Z0STAŁO ODPOWIEDNIO PRZYSTOSOWANE? Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 4 /

5 5 Zdaje się, że ciało człowieka nie miało odpowiedniego przystosowania, bo: 1. Ponieważ człowiek jest najszlachetniejszym spośród zwierząt, jego ciało winno najlepiej być przystosowane do wykonywania czynności właściwych zwierzęciu, mianowicie do działania zmysłów i do poruszania się. Lecz, jak się stwierdza, niektóre zwierzęta górują nad człowiekiem sprawnością zmysłów i szybkością poruszania się, np. psy mają lepszy węch, a ptaki szybciej latają. A więc ciało człowieka nie jest odpowiednio przystosowane. 2. To uchodzi za doskonałe, któremu niczego nie brak. Lecz o wiele więcej brakuje ludzkiemu ciału niż ciałom innych zwierząt; te ostatnie z natury otrzymują odzież i broń do swej obrony, czego człowiekowi poskąpiono. A więc ciało ludzkie jest najgorzej przystosowane. 3. Większa odległość dzieli człowieka od roślin niż od nierozumnych zwierząt. Lecz rośliny są prostego wzrostu, zaś nierozumne zwierzęta są zgięte ku ziemi. Zatem człowiek nie powinien być prostego wzrostu. Wbrew temu Pismo św. mówi: Bóg uczynił człowieka prostym 1. Odpowiedź: Wszystkie rzeczy naturalne są dziełem artyzmu Bożego i dlatego arcydziełami sztuki samego Boga. Otóż każdy artysta-rzemieślnik zmierza ku temu, żeby swoje dzieło najlepiej przystosować: nie bezwzględnie najlepiej, ale w odniesieniu do celu2. A jeśli z takowym przystosowaniem wiąże się jakiś brak, artyście-rzemieślnikowi na nim nie zależy. Przykładowo: rzemieślnik robiąc piłę do rżnięcia robi ją z żelaza po to, żeby się nadawała do rżnięcia; i nie zależy mu na tym, żeby była zrobiona ze szkła, które jest piękniejszym materiałem, bo takowe piękno byłoby przeszkodą w osiągnięciu celu. Tak więc Bóg każdą naturalną rzecz najlepiej przystosował; wszelako nie bezwzględnie najlepiej, ale w odniesieniu do jej właściwego celu3: To miał na myśli Filozof pisząc: Dla rzeczy lepiej jest być nie bezwzględnie najlepiej, ale w odniesieniu do jej celu 4. Otóż najbliższym celem ludzkiego ciała jest dusza rozumna i jej czynności, bo z zasady materia jest dla formy, a narządy dla czynności wykonawcy. Powiadam więc tak: Bóg urządził ludzkie ciało, dając mu najlepsze przystosowanie: odpowiednio do takiej formy i do takich czynności. A jeśli w przystosowaniu ludzkiego ciała widać jakiś brak, to trzeba zauważyć, że on wypływa z konieczności materii i nie przeszkadza w tym, co jest wymagane ze strony ciała, żeby zachodziła należyta proporcja między nim a duszą i jej czynnościami. Na 1. [Co do niektórych zmysłów człowiek góruje nad zwierzętami nierozumnymi. I tak:] dotyk, który jest doskonalszy w człowieku niż w jakimś innym zwierzęciu. Z tego to powodu człowiek jak to jest wymagane spośród wszystkich zwierząt posiada jak największą równowagę kompleksji [psychofizyczną]5. Jak widać z tego, co wyżej omówiono, człowiek góruje także nad innymi zwierzętami co do wewnętrznych władz zmysłowych6. Jeśli chodzi o niektóre zewnętrzne zmysły, zaszła jakaś konieczność, że człowiek stoi niżej od innych zwierząt. I tak wśród wszystkich zwierząt człowiek ma najsłabszy węch. Dlaczego? Bo było konieczne, żeby człowiek w porównaniu z innymi zwierzętami, w stosunku do swojego ciała miał mózg największy. Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 5 /

6 6 Po pierwsze dlatego, żeby wewnętrzne władze zmysłowe swobodnie wykonywały w nim czynności, które jak powiedziano7 są nieodzowne do działania myśli. Drugie, żeby chłód mózgu miarkował gorąc serca, a ów gorąc winien obfitować w człowieku w po to, żeby miał prostą postawę ciała. Zaś wielkość mózgu z powodu jego wilgoci jest przeszkodą dla węchu, który wymaga suchości. W podobny sposób można podać powód, czemu niektóre zwierzęta mają bystrzejszy wzrok i czulszy słuch niż człowiek, mianowicie z powodu potrzeby złagodzenia siły tych zmysłów, co jest koniecznym następstwem istniejącej w człowieku doskonałej równowagi kompleksji. Ten sam powód należy podawać na wytłumaczenie tego, że niektóre zwierzęta są szybsze od człowieka, mianowicie bo nadmierna szybkość jest sprzeczna z równowagą psychafizyczną człowieka. Na 2. Rogi i kopyta, stanowiące broń niektórych zwierząt, oraz twarda skóra i gęste owłosienie lub upierzenie: stanowiące okrycie zwierząt, świadczą o przewadze elementu ziemi, co sprzeciwia się równowadze i delikatności ludzkiej kompleksji. I dlatego one nie przystoją człowiekowi. Za to na ich miejsce ma człowiek rozum i ręce, z których pomocą może sobie sporządzać broń, odzież i inne rzeczy konieczne do życia i to w nieskończenie rozmaity sposób. Stąd też [Filozof] powiedział, że ręce są narządem narzędzi 8. A to raczej przysługiwało rozumnej naturze, która zdobywa się na nieskończenie liczne pomysły, aby miała zdolność sporządzania sobie nieskończenie wielu narzędzi9. Na 3. Cechujący człowieka prosty wzrost był dla człowieka odpowiedni z czterech powodów: pierwsze, bo zmysły dano człowiekowi nie tylko jak i innym zwierzętom do szukania tego, co do życia konieczne, ale także do poznawania. Stąd to inne zwierzęta cieszy widok rzeczy postrzegalnych jedynie ze względu na żer i seks; samego tylko człowieka zachwyca widok rzeczy postrzegalnych ze względu na samo dla siebie ich piękno. A ponieważ zmysły są rozmieszczone zwłaszcza na twarzy, dlatego inne zwierzęta mają twarz zgiętą ku ziemi: jakby do szukania żeru i do zaopatrzenia się w pożywienie. Zaś człowiek ma twarz wysoko uniesioną po ton żeby mógł za pomocą zmysłów a zwłaszcza wzroku, który jest wrażliwszym zmysłem i ujawniającym wiele różnic wśród rzeczy swobodnie na wszystkie strony poznawać rzeczy postrzegalne tak niebieskie jak i ziemskie i z nich wszystkich zbierać prawdę myślową. Drugie, żeby władze wewnętrzne spełniały swobodnie swoje zadania, a spełniają tak dzięki temu, że mózg w którym się jakoś odbywają nie leży zgnieciony na dole, ale wysoko ponad wszystkimi częściami ciała. Trzecie, bo gdyby człowiek miał postawę zgiętą ku ziemi, musiałby używać rąk w miejsce przednich nóg: i wtedy ustałoby korzystanie z nich do wykonywania rozlicznych prac. Czwarte, bo gdyby miał postawę zgiętą ku ziemi i używał rąk w miejsce przednich nóg, musiałby brać pokarm ustami: i wtedy jego usta wydłużyłyby się, wargi stałyby się twarde i grube, a język żeby go nie kaleczyły zewnętrzne rzeczy musiałby również stwardnieć. Byłoby z nami tak, jak to jest widoczne u innych zwierząt. A takie Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 6 /

7 7 przystosowanie całkowicie przekreślałoby mowę, która jest właściwym dziełem rozumu. Choć człowiek ma wzrost prosty jak i rośliny, to jednak jest od nich jak najbardziej różny. Bowiem góra człowieka, tj. głowa, jest zwrócona w górne części świata, zaś dół człowieka jest zwrócony w dolne części świata. I dlatego jest najlepiej przystosowany w zharmonizowaniu z całością. Natomiast góra roślin [korzenie] jest zwrócona w dolne części świata (jako że korzenie są dla roślin jakby ustami), zaś dół ich [wierzchołek] jest zwrócony w górne części świata. Co do zwierząt nierozumnych to one przybierają pośrednią postawę: górą zwierzęcia jest część, którą pobiera pokarm, zaś dołem jest część, którą usuwa wydaliny. Artykuł 4 CZY PISMO ŚW. NALEŻYCIE OPISAŁO UTWORZENIE LUDZKIEGO CIAŁA? Zdaje się, że Pismo św. nienależycie opisało utworzenie ludzkiego1 ciała, bo: 1. Jak Bóg uczynił ludzkie ciało, tak uczynił i inne dzieła sześciu dni. Lecz przy innych dziełach Pismo św. wyraziło się: Rzekł Bóg: Niech się stanie. I stało się. A więc podobnie winno wyrazić się o utworzeniu człowieka. 2. Jak wyżej ustalono2, ludzkie ciało Bóg uczynił bezpośrednio. Nienależyte więc są słowa: Uczyńmy człowieka. 3. Formą.ludzkiego ciała jest sama dusza, która jest tchnieniem życia. Zatem po słowach: Bóg utworzył człowieka z mułu ziemi niepotrzebnie dodano: i tchnął w jego oblicze tchnienie życia. 4. Dusza, będąc tchnieniem życia, jest w całym ciele, a głównie w sercu. Zatem nie powinno się wyrazić: Tchnął w jego oblicze tchnienie życia. 5. Płeć męska i żeńska to rzecz ciała, zaś obraz Boga to rzecz duszy. Lecz zdaniem Augustyna3 dusza została uczyniona przed ciałem. Zatem po słowach: Na obraz Boży go stworzył niepotrzebnie dodano: Stworzył mężczyznę i niewiastę. Wbrew temu jest powaga Pisma św. Odpowiedź: Na 1. Augustyn tak pisze4: Nie tym człowiek góruje nad innymi rzeczami, że sam Bóg go uczyniłn jakby sam nie uczynił innych rzeczy; wszak Pismo św. mówi: Niebo jest dziełem rąk Twoich 5; a gdzie indziej: Stały ląd ukształtowały Jego ręce 6, ale góruje tym, że jest uczyniony na obraz Boga. Otóż opisując tworzenie człowieka Pismo św. używa szczególnego sposobu wyrażania się, by pokazać, że inne rzeczy są uczynione ze względu na człowieka. To bowiem, co głównie zamierzone, zwykliśmy czynić z większym namysłem i starannością. Na 2. Nie należy myśleć, że to do aniołów Bóg powiedział: Uczyńmy człowieka jak to niektórzy przewrotnie mniemali. Ale tak się wyrażono na oznaczenie wielości Osób Boskich, których obraz wyraziściej rysuje się w człowieku. /85/ Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 7 /

8 8 Na 3. Niektórzy /86/ tak myśleli: najpierw co do czasu zostało utworzone ciało człowieka, a potem Bóg wlał duszę do ciała już utworzonego. Aliści sprzeczne z doskonałością pierwszego urządzenia rzeczy jest, żeby Bóg uczynił ciało bez duszy lub duszę bez ciała, skoro jedno i drugie jest częścią ludzkiej natury. Szczególniej ta sprzeczność odnosi się do ciała, które zależy od duszy a nie na odwrót. Żebu to wykluczyć inni tak głosili: Zdanie Bóg utworzył człowieka mówi o utworzeniu naraz ciała wraz z duszą. zaś dalsze słowa: I tchnął w jego oblicze tchnienie życia mówią o Duchu Świętym7: tak jak Pan tchnął w apostołów i powiedział: Weźmijcie Ducha Świętego 8 Ale tę wykładnię zdaniem Augustyna9 wykluczają słowa Pisma św. Bowiem po słowach: I tchnął w jego oblicze tchnienie życia są słowa: I stał się człowiek istotą żywą, które Apostoł10 odnosi do życia psychicznego, nie zaś do życia duchowego. /87/ Zatem przez tchnienie życia rozumiemy duszę, ale tak, żeby słowa: I tchnął w jego oblicze tchnienie życia były jakby wyjaśnieniem słów poprzednich: bowiem dusza jest formą ciała. Na 4. Dlatego wyrażono się, że to w oblicze człowieka tchnął tchnienie życia, bo z powodu rozmieszczenia na nim zmysłów przejawy życia ujawniają się bardziej na obliczu człowieka. Na 5. Według Augustyna11 wszystkie dzieła sześciu dni były uczynione na raz. /88/ Jego zdaniem dusza pierwszego człowieka, która, jak sądzi, została uczyniona wraz z aniołami, nie była uczyniona przed szóstym dniem; ale w samym szóstym dniu została uczyniona dusza pierwszego człowieka: uczyniona w rzeczywistości, jak i jego ciało w postaci prawzorów zakodowanych w materię. Natomiast według innych Doktorów zarówno dusza jak i ciało człowieka zostały uczynione szóstego dnia w rzeczywistości12. Źródło: WYDAWNICZEGO "VERITAS" 4-8, PRAED MEWS, LONDON, W.2. Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 8 /