Res sacra miser na styku psychoterapii i duchowości

Transkrypt

1 1 Res sacra miser na styku psychoterapii i duchowości Res sacra miser na styku psychoterapii i duchowości Suma teologiczna; Zagadnienie 81, Pożądanie zmysłowe zmysłowość ZAGADNIENIE 81 POŻĄDANIE ZMYSŁOWE ZMYSŁOWOŚĆ Obecnie będzie mowa o pożądaniu zmysłowym, czyli o zmysłowości. Nasuwa to trzy pytania: 1. Czy zmysłowość jest jedynie władzą pożądawczą? 2. Czy pożądanie zmysłowe dzieli się na gniewliwe i pożądliwe jako na różne władze? 3. Czy władze gniewliwe i pożądliwe są posłuszne rozumowi? Artykuł 1 CZY ZMYSŁOWOŚĆ OZNACZA JEDYNIE WŁADZĘ POŻĄDAWCZĄ? /90/ Zdaje się, że zmysłowość oznacza nie tylko władzę pożądawczą, ale i poznawczą, bo: 1. Zdaniem Augustyna: Poruszenia zmysłowe duszy które wiążą się ze zmysłami ciała, są wspólne nam i bydlętomnn1. Lecz zmysły ciała należą do władzy poznawczej. A więc i zmysłowość jest władzą poznawczą. 2. To, co jest objęte jednym podziałem, jak się wydaje, należy do jednego rodzaju. Lecz Augustyn1 obejmuje jednym podziałem zmysłowość i rozum wyższy niższy, przeciwstawiając jedno drugiemu; a wiadomo: rozum to władza poznawcza. A więc również i zmysłowość jest władzą poznawczą. 3. W opisie kuszenia człowieka wąż wyobraża zmysłowość2. Lecz wąż przy kuszeniu pierwszych rodziców zachował się jako zwiastun grzechu namawiający doń; a to jest przecież rzeczą władzy poznawczej. A więc zmysłowość jest władzą poznawczą. Wbrew temu: zmysłowość określamy tak: jest to pożądanie rzeczy należących do ciała3. Odpowiedź: Nazwa zmysłowość wydaje się pochodzić od poruszenia zmysłowego o jakim mówi Augustyn4, tak jak nazwa władzy pochodzi od jej czynności; np. wzrok (visus) od widzenia (visio). Otóż poruszenie zmysłowe oznacza tyle, co pożądanie następujące po poznaniu zmysłowym. Aliści i czynność władzy poznawczej zwie się poruszeniem, ale nie tak właściwie, jak czynność władzy pożądawczej; bowiem czynność władzy poznawczej uskutecznia się przez to, że rzeczy poznane znajdują się w poznawcy, natomiast czynność władzy pożądawczej uskutecznia się przez to, że pożądawca prze ku rzeczy pożądalnej5. I dlatego czynność władzy poznawczej bywa Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 1 /

2 2 przyrównywana do spoczynku, zaś czynność władzy pożądawczej bywa przyrównywana raczej do ruchu. Stąd też przez poruszenie zmysłowe rozumie się czynność władzy pożądawczej. W ten to sposób zmysłowość jest nazwą jedynie pożądania zmysłowego. Na 1. Słów Augustyna: Poruszenia zmysłowe duszy wiążą się ze zmysłami ciała, nie trzeba rozumieć w tym znaczeniu, że zmysłowość obejmuje zmysły ciała, ale raczej w tym, że ruch zmysłowości jest jakowąś skłonnością i reakcją na zmysły ciała, w sensie: pożądania tego, co dostrzegły zmysły ciała. Tak więc zmysły ciała należą do zmysłowości jako to, co jest wpierw wymagane. /91/ Na 2 Zmysłowość i rozum wyższy niższy przeciwstawione sobie objęto jednym podziałem, gdyż łączy je jedno, mianowicie czynność poruszania; bowiem zarówno władza poznawcza a jest nią i rozum wyższy niższy, jak i pożądawcza a jest nią zmysłowość: są źródłami ruchu. Na 3. Wąż nie tylko ukazał i doradził grzech, lecz również skłonił do jego popełnienia; i ze względu właśnie na to skłonienie, zmysłowość ma za symbol węża. Artykuł 2 CZY POŻĄDANIE ZMYSŁOWE DZIELI SIĘ NA GNIEWLIWE I POŻADLIWE JAKO NA RÓŻNE WŁADZE? /92/ Zdaje się, że pożądanie zmysłowe nie dzieli się na gniewliwe i pożądliwe jako na różne władze, bo: 1. Według Filozofa1 ta sama władza dotyczy jednego przeciwieństwa: np. wzrok dotyczy białego i czarnego. Otóż odpowiednie i szkodliwe to przeciwieństwo. A ponieważ siła pożądliwa dotyczy tego. Co odpowiednie, a gniewliwe tego, co szkodliwe, dlatego wydaje się, że siła gniewliwa i pożądliwa jest tą samą władzą. 2. Pożądanie zmysłowe dotyczy tylko tego, co odpowiednie według zmysłu. Lecz ton co odpowiednie według zmysłu, jest przedmiotem siły pożądliwej. Nie ma więc jakowegoś pożądania zmysłowego, które by się różniło od siły pożądliwej. 3. Nienawiść mieści się we władzy gniewliwej, gdyż Hieronim pisze: Miejmy nienawiść do wad w sile gniewliwej 2. Lecz nienawiść jako przeciwieństwo miłości znajduje się we władzy pożadliwej. A więc tą samą władzą jest władza pożądliwa i gniewliwa. Wbrew temu Grzegorz z Nysy3 i Damascen4 przyjmują dwie władze: gniewliwą i pożądliwą jako części pożądania zmysłowego. Odpowiedź: Pożądanie zmysłowe jest jedną władzą zwaną: zmysłowość i jest rodzajem; dzieli się ono jednak na dwie władze będące gatunkami pożądania zmysłowego, mianowicie na władzę gniewliwą i pożądliwą5. Dla zrozumienia tego należy zważyć co następuje: Rzeczy naturalne zniszczalne winny wykazywać nie tylko skłonność do zdobywania tego, co odpowiednie i do stronienia od tego, co szkodliwe, lecz także do stawienia czoła przeciwnościom i temu, co niszczy, jako że one przeszkadzają w osiągnięciu tego, co odpowiednie i wyrządzają szkodę. Tak np. ogień ma naturalną skłonność nie tylko do tego, aby ulatniać się z miejsca niżej położonego, które mu nie odpowiada i aby piąć się do wyżej położonego odpowiedniego sobie miejsca, lecz również aby przeciwstawić się temu, co go niszczy i stoi mu na drodze. A ponieważ zmysłowe pożądanie jest skłonnością idącą za poznaniem zmysłowym jako Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 2 /

3 3 reakcja na nie tak jak pożądanie naturalne jest skłonnością idącą za formą naturalną dlatego w części zmysłowej duszy winny być dwie władze pożądawcze: jedna, poprzez którą dusza zasadniczo skłania się do gonienia za tym, co odpowiednie według zmysłu i do unikania tego, co szkodliwe: i ta władza zwie się pożądliwą; druga, poprzez którą zwierzę stawia czoło siłom wrogim, godzącym w ton co dlań odpowiednie i przynoszą szkodę: i ta zwie się gniewliwą, bojową. Stąd to jak to się przyjęło mówić jej przedmiotem są trudy, jako że owa władza rwie się ku temu, żeby pokonywać przeciwności i nad nimi zapanowywać. A tych dwóch skłonności nie da się wywieść z jednego początku; wszak niekiedy dusza napełniona smutkiem, wbrew skłonności władzy pożądliwej, a idąc za skłonnością władzy gniewliwej, stawia opór przeciwnościom. Stąd też widoczna jakowaś sprzeczność czy przeciwstawność między uczuciami gniewliwej, a uczuciami pożądliwej siły, gdyż zazwyczaj wzniecona żądza (pożądliwość) osłabia gniew, a wzniecony gniew osłabia pożądliwość. Okazuje się to również i z tego, że siła gniewliwa jest jakby bojówka i obrońcą siły pożądliwej, bowiem powstaje przeciw przeszkodom utrudniajacym zdobycie tego, co odpowiednie, a czego pożąda siła pożądliwa oraz przeciw temu, co przynosi szkodę, a przed czym się wzdryga siła pożądliwa. I dlatego to wszystkie uczucia siły gniewliwej mają początek w uczuciach siły pożądliwej i na nich też się kończą; np. gniew rodzi się z zaznanego smutku, a wywierając zemstę, kończy się na radości. Z tego też powodu pisze Filozof6 zwierzęta toczą boje o ton co pożądliwe, mianowicie o pożywienie i sprawy seksu. Na 1. Siła pożądliwa dotyczy zarówno tego, co odpowiednie, jak i tego, co nieodpowiednie. Natomiast zadaniem siły gniewliwej jest stawić czoło temu, co nieodpowiednie walcząc z nim. Na 2. Jak pośród władz poznawczych. należących do zmysłowej części duszy, istnieje władza osadu, która jak wyżej powiedziano7 wyczuwa te jakości postrzegalne, które nie zmieniają zmysłu, tak również i w pożądaniu zmysłowym istnieje jakowaś władza pożądająca czegoś, co jest odpowiednie nie dlatego, że sprawia rozkosz zmysłom, ale dlatego, że służy zwierzęciu do jego obrony. i tą jest władza gniewliwa. Na 3. Nienawiść zasadniczo należy do władzy pożądliwej. Z powodu jednak bojowości, jaką wywołuje, można ją wiązać z siłą gniewliwą. Artykuł 3 CZY SIŁY GNIEWLIWA I POŻĄDLIWA SĄ POSŁUSZNE ROZUMOWI? Zdaje się, że siły gniewliwa i pożądliwa nie są posłuszne rozumowi, bo: 1. Siły gniewliwa i pożądliwa są częściami zmysłowości. Lecz zmysłowość nie jest posłuszna rozumowi; stąd też według Augustyna1 symbolem jej jest waż. A więc siły gniewliwa i pożądliwa nie są posłuszne rozumowi. 2. Kto jest komuś posłuszny, nie toczy z nim walki. Lecz siły gniewliwa i pożądliwa toczą walkę z rozumem, czyli umysłem, stosownie do słów Apostoła: W członkach moich spostrzegam prawo inne, które toczy walkę z prawem mojego umysłu 2. A więc siły gniewliwa i pożądliwa nie słuchają rozumu. 3. Jak władza pożądawcza jest niższą od rozumnej części duszy tak również i władza zmysłowa jest niższą od niej. Lecz zmysłowa część duszy nie jest posłuszna rozumowi, bo nie słyszymy i nie widzimy kiedy chcemy Podobnie więc i władze pożądania zmysłowego gniewliwa i pożądliwa nie Są posłuszne rozumowi. Wbrew temu są następujące słowa Damascena: To, co jest rozumowi posłuszne i daje się mu powodować, dzieli się na pożądliwość i na gniew 3. Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 3 /

4 4 Odpowiedź: Siły gniewliwa i pożądliwa są posłuszne wyższej części duszy tej w której są: myśl, czyli rozum i wola; a są posłuszne dwojako: po pierwsze, wobec rozumu, po drugie wobec woli. Wobec rozumu są posłuszne co do samych swoich czynności. Oto uzasadnienie: W innych zwierzętach pożądanie zmysłowe ma to do siebie, że jest poruszane czy obudzane przez władzę osądu; np. owca boi się, bo sądzi, że wilk jest jej wrogiem. Natomiast w człowieku jak wyżej powiedziano4 w miejsce władzy osądu jest władza osądu rozumowego, którą niektórzy nazywają: rozum partykularny, a to dlatego, że zestawia ze sobą dane poznawcze o indywidualnych rzeczach. Stąd też w człowieku pożądanie zmysłowe z natury swej bywa poruszane przez tenże rozum. Zaś sam rozum partykularny z natury rzeczy bywa poruszany i kierowany przez rozum powszechny; i dlatego to we wnioskowaniu sylogistycznym z ogólnych przesłanek wyciągamy wnioski partykularne. Jasno z tego widać, że rozum powszechny rozkazuje pożądaniu zmysłowemu, dzielącemu się na gniewliwe i pożądliwe i że to pożądanie jest jemu posłuszne. A ponieważ wyciąganie szczegółowych wniosków z ogólnych zasad nie jest dziełem myśli jako takiej, ale rozumu, dlatego raczej należy mówić, że siły gniewliwa i pożądliwa są posłuszne rozumowi niż myśli. Każdy może również doświadczyć tego na samym sobie; gdy z rozważań ogólnych przechodzi do konkretów życia, wówczas uśmierza się lub zapala w nim gniew, strach i inne podobne uczucia5. Pożądanie zmysłowe poddane jest również i woli co do wykonywania czynności poprzez władzę ruchu. Bowiem u innych zwierząt ruch następuje natychmiast jako natychmiastowa reakcja na pożądanie siły pożądliwej i gniewliwej; np. owca natychmiast ucieka, skoro tylko zlęknie się wilka gdyż nie ma u nich jakowegoś wyższego pożądania, które by się temu sprzeciwiło. Natomiast człowiek nie rusza się natychmiast na pożądanie siły gniewliwej i pożądliwej, lecz czeka na rozkaz woli, czyli pożądania wyższego. Bowiem z wszystkimi uporządkowanymi i poruszającymi władzami tak jest, że druga poruszająca porusza li tylko mocą pierwszej poruszającej; stąd to pożądanie niższe nie zdoła samo ruszać, o ile pożądanie wyższe nie da przyzwolenia. Filozof tak tę myśl wyraża: Pożądanie wyższe porusza pożądanie niższe, tak jak sfera wyższa porusza niższą 6. I w ten to sposób siły: gniewliwa i pożądliwa są podległe rozumowi7. Na 1. Wąż jest symbolem zmysłowości, gdyż ujawnia te jej właściwości, które ma od strony zmysłowej części duszy. Natomiast siły gniewliwa i pożądliwa oznaczają pożądanie zmysłowe raczej od strony czynności, do których jak powiedziano8 rozum te siły prowadzi. Na 2. Filozof tak pisze: W zwierzęciu dostrzegamy władzę despotyczną i polityczną. Dusza włada nad ciałem władzą despotyczną; zaś myśl włada nad pożądaniem władzą polityczną i królewską 9. Despotyczną nazywamy władzę którą ktoś stosuje wobec sług, nie będących w możności stawienia w czymkolwiek oporu wobec nakazów rozkazodawcy, gdyż nie posiadają nic swojego. Natomiast polityczną i królewską zwie się władza wykonywana przez kogoś nad wolnymi, którzy będąc wprawdzie podległymi rządom zwierzchnika posiadają jednak coś własnego i z racji tego mogą się sprzeciwić nakazowi rozkazodawcy. Tak więc dusza włada ciałem władzą despotyczną, gdyż członki ciała w niczym nie mogą oprzeć się rozkazowi duszy; ręka, noga i każdy członek, który może być poruszany r ruchem dobrowolnym rusza się natychmiast na pożądanie duszy. Zaś myśl czy rozum władają siłami gniewliwą i pożądliwą władzą polityczną, gdyż Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 4 /

5 5 pożądanie zmysłowe ma coś swojego i dlatego może się sprzeciwić rozkazowi rozumu. Bowiem pożądanie zmysłowe z natury swej jest poruszane nie tylko przez władzę osadu w innych zwierzętach, a w człowieku przez władzę osądu rozumowego będącą pod kierownictwem rozumu powszechnego, ale i przez wyobraźnię i przez zmysły. Wiemy przecież z doświadczenia. że siły gniewliwe i pożądliwe sprzeciwiają się rozumowi przez to, że czujemy lub wyobrażamy sobie coś rozkosznego, czego rozum zabrania10 lub coś smutnego czy przykrego, co rozum nakazuje. Jednakowoż fakt, że siły gniewliwa i pożądliwa w niektórych wypadkach sprzeciwiają się rozum owi, bynajmniej nie wyklucza tego, że są mu posłuszne. Na 3. Zmysły zewnętrzne do wykonywania swoich czynności potrzebują z zewnątrz rzeczy postrzegalnych, które by w nich wywołały zmianę a na obecność ich rozum nie ma wpływu. Natomiast władze wewnętrzne tak pożądawcze jak i poznawcze nie potrzebują rzeczy zewnętrznych; i dlatego władze te podległe są rozkazom rozumu; on to może nie tylko obudzać lub osłabiać uczucia władzy pożądawczej, lecz także tworzyć wyobrażenia fantazji. Źródło: "VERITAS" 4-8, PRAED MEWS, LONDON, W.2. Res sacra miser - na styku psychoterapii i duchowości - 5 /