Podstawowe problemy kognitywistyki: Świadomość

Transkrypt

1 Podstawowe problemy kognitywistyki: Świadomość WPROWADZENIE DO FILOZOFICZNYCH ANALIZ ŚWIADOMOŚCI UJĘCIE FENOMENOLOGICZNE Wykład pierwszy i drugi Andrzej Klawiter klawiter@amu.edu.pl

2 Mnogość prac o świadomości February 2008 This is a directory of February 2009 This is a directory of February 2010 This is a directory of February 2011 This is a directory of 7734 free online papers on consciousness in philosophy and in science, and of related topics in the philosophy of mind.

3 Zaraz będą cytaty, które Wskazują, że reprezentanci najrozmaitszych dyscyplin są przekonani, że to właśnie ich nauka odsłania istotne aspekty świadomości (Joshua Stern) Eksponują paradoksalną naturę świadomości jako powszechnie dostępną, a zarazem zupełnie niezrozumiałą zdolność umysłu (Sutherland, SEP) Odsłaniają tę zniechęcającą cechę problemu świadomości, że nie daje się go sensownie powiązać z innymi problemami umysłu (Nagel)

4 Muszę powiedzieć, że współczesne dyskusje o świadomości są w sposób zdumiewający przesiąknięte patriotyzmem lokalnym. Fizycy agitują na rzecz mechaniki kwantowej, biologowie na rzecz neuronów, a porządni komputacjoniści, tacy jak ja, na rzecz komputerów. Każdy z pobłażliwym niedowierzaniem spogląda na swoich ekscentrycznych sąsiadów. Czyż nie powinniśmy zaprosić do naszych dyskusji jakiegoś piekarza, który broniłby poglądu, że korzenie świadomości tkwią w kremówce? Joshua Stern w dyskusji o świadomości w PSYCHE-D

5 Świadomość to fascynujące, lecz nieuchwytne zjawisko. Nie da się określić, czym ona jest, co jest jej skutkiem ani dlaczego wyewoluowała. Nie napisano o niej nic co warte byłoby lektury. Stuart Sutherland, International Dictionary of Psychology (1989).

6 Doniosłość wiedzy o świadomości Chyba żaden aspekt umysłu nie jest lepiej znany a zarazem bardziej zagadkowy niż świadomość i świadome doświadczanie nas samych oraz otaczającego świata. Problem świadomości jest bez wątpienia centralnym wątkiem współczesnych teoretycznych rozważań nad umysłem. Pomimo braku zgody w kwestii teorii świadomości panuje prawie powszechne przekonanie, że trafne wyjaśnienie działania umysłu wymaga jasnego rozumienia czym jest świadomość i jakie jest jej miejsce w przyrodzie. Musimy wiedzieć czym świadomość jest a także znać sposób, w jaki powiązana jest ona z innymi nieświadomymi aspektami rzeczywistości. Robert Van Gulick, "Consciousness", The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.),

7 Świadomość a problem umysł - ciało Nieuwzględnienie świadomości czyni problem umysł-ciało zdecydowanie mniej interesującym. Uwzględnienie świadomości sprawia, że wydaje się on beznadziejny Thomas Nagel, Jak to jest być nietoperzem?, w: tenże, Pytania ostateczne, tłum. Adam Romaniuk, Warszawa: Fundacja Aletheia, 1997

8 Tajemnice świadomości w wersji popularnej Młoda kobieta ledwie przeżyła wypadek samochodowy. Ponieważ części jej mózgu były zniszczone, przez 5 miesięcy potrafiła jedynie otwierać oczy i nie reagowała na znaki, dźwięki czy szturchnięcia. W żargonie neurologii nazywa się to przewlekłym stanem wegetatywnym. W okrutniejszym języku potocznym była warzywem. Wyobraźcie sobie zdziwienie brytyjskich i belgijskich naukowców, kiedy skanowali jej mózg urządzeniem do obrazowania za pomocą rezonansu magnetycznego (MRI), które wykrywa przepływ krwi do aktywnych części mózgu. Kiedy wygłaszali zdania, części mózgu zaangażowane w procesy językowe rozświetlały się. Kiedy prosili ją, aby wyobraziła sobie, że wchodzi do pokojów w swoim domu, części związane z poruszaniem się w przestrzeni i rozpoznawaniem miejsc podwyższały swoją aktywność. A kiedy poprosili ją, aby wyobraziła sobie, że gra w tenisa dołączyły obszary, które inicjują ruch. W istocie, skany jej mózgu ledwie różniły się od pochodzących od zdrowych wolontariuszy. Wydaje się, że kobieta ta miała przebłyski świadomości. Steven Pinker, The Mystery of Consciousness TIME,

9 Frustrujący charakter problemu świadomości Przekonanie filozofów o wyjątkowości i niezwykłych trudnościach uniemożliwiających naukowe badanie świadomości reprezentują: misterianizm świadomość nie jest zagadką, która daje się rozwiązać za pomocą standardowych (filozoficznych czy naukowych) metod badawczych lecz jest tajemnicą (McGinn), której człowiek nie jest w stanie odkryć samodzielnie transnaturalizm: struktura i stan dotychczasowej nauki, a także przyszłe badania i teorie tworzone w obrębie dotychczasowych nauk nigdy nie pozwolą wyjaśnić czym jest świadomość fenomenalna (qualia); do tego potrzebna jest zupełnie nowa dysycyplina, usytuowana poza dotychczasowym systemem nauk (Chalmers)

10 Dwie strategie w badaniu świadomości Eksternalizm: badanie świadomości polega na tworzeniu mapy mózgu/umysłu i lokalizowaniu na niej obszarów odpowiedzialnych za występowanie zjawisk odbieranych jako świadome (por. mapy mózgu Brodmanna oraz mapa umysłu wg Guttenplana) Internalizm: badanie świadomości polega na tworzeniu przewodnika po tych przejawach życia psychicznego, w których realizacji przytomnie, czyli świadomie, uczestniczymy

11 Trzy dwudziestowieczne filozoficzne ujęcia świadomości świadomość zdenaturalizowna - Husserl świadomość zsubiektywizowana - Heidegger świadomość zintersubiektywizowana Frege Tylko pierwsze ujęcie ma postać jawnej, rozbudowanej koncepcji. Je też przedstawię poniżej. Pozostałe dwa są efektem zastosowania idei odpowiednio Heideggera i Fregego do problemu świadomości

12 Fenomenologia intuicja podstawowa (1) Badając własności obiektów matematycznych nie zakładamy, że zależą one od własności obiektów pozamatematycznych (np. fizycznych, psychicznych, kulturowych itp.) Natomiast badając własności obiektów mentalnych, czyli przeżyć, zakładamy, że zależą one od własności obiektów pozamentalnych, w tym przypadku obiektów fizycznych. Tymczasem, sfera przeżyć psychicznych jest tak samo niezależna od sfery obiektów fizycznych jak sfera obiektów matematycznych. To, że obiekty matematyczne są wyrażane (realizowane) za pośrednictwem tego, co fizyczne (znaki graficzne) nie znaczy, że mają naturę fizyczną. Podobnie, to, że obiekty mentalne są realizowane w tym, co fizyczne (np. stanach mózgu) nie znaczy, że same mają naturę fizyczną. To banalne spostrzeżenie jest często ignorowane przez zwolenników NCC (neuronalnych korelatów świadomości).

13 Fenomenologia intuicja podstawowa (2) Odrzucić należy pogląd, że przeżycie samo jest obiektem ze świata fizycznego czy też, że zmiana w przeżyciu jest zawsze wywołana przez zmianę w świecie fizycznym Kiedy siedzę w kinie i widzę jak Superman lata w powietrzu nie konfrontuję treści mojego spostrzeżenia z wiedzą fizyczną o ruchu ciał materialnych ani z wiedzą o tym, jakie procesy fizyczne są niezbędne do pojawienia się obrazu na ekranie i w moim systemie wzrokowym Moje przeżycie sprowadza się do zobaczenia latającego człowieka i podstawowym kontekstem, w jakim umieszczam te spostrzeżenia są inne moje przeżycia, które nie odnoszą się bezpośrednio do świata fizycznego lecz do świata przedstawionego na ekranie.

14 Pojęciowe podstawy fenomenologii

15 Fenomenologia jako teoria istoty czystej świadomości Podstawowe intuicje fenomenologii podstawowa teza metafizyczna rzeczywistość jako całość to mgławica, świat to wyodrębniony i zestalony ( usztywniony ) jej fragment podstawowe tezy epistemologiczne: świat to najobszerniejsza dziedzina poznania, nie da się objąć poznawczo czegoś obszerniejszego, np. tego, co nazywane jest całą rzeczywistością równocześnie da się ująć poznawczo nie więcej niż jeden świat świat ujmowany jest w specjalnej postawie, czyli nastawieniu

16 Nastawienie i redukcja Nastawienie: wyodrębnianie i zestalanie wydzielonego fragmentu rzeczywistości w osobny świat Redukcja: metoda przechodzenia od jednego nastawienia (świata) do drugiego Nastawienie naturalne: fundamentalna forma aktywności w życiu codziennym oraz w naukowo-empirycznym odnoszeniu się do rzeczywistości Nastawienie fenomenologiczne: ograniczona czasowo postawa badawcza wyodrębniająca dziedzinę morfologicznych istot czystych przeżyć, czyli świat istot transcendentalnych [objaśnienie tego znaleźć można w Klawiter (2002),

17 Fakt Podstawowym obiektem w ontologii świata jest przedmiot (dowolne coś) Przedmiot może być faktem albo istotą Fakt to przedmiot jednostkowy, indywidualizowany poprzez konkretne natężenia przysługujących mu własności. Przykładem faktu jest obiekt materialny o określonej lokalizacji czasowej i przestrzennej.

18 Istota Wśród przedmiotów występują także istoty Istota to przedmiot ogólny o własnościach, które przysługują mu w sposób konieczny Istotami są np. obiekty matematyczne, takie jak liczby, zbiory, obiekty geometryczne, itp. Istotami są także barwa, kształt, rozciągłość itp. Istota jako przedmiot ogólny ma swoje ujednostkowienia, czyli fakty (przedmioty jednostkowe) Zakresem istoty czerwień jest zbiór jednostkowych czerwonych przedmiotów

19 Obiekcje względem istoty Argument ontologiczny: nie da się ich włączyć do świata fizycznego. Świat fizyczny jest zamknięty ze względu na relację przyczynowo-skutkową, tzn., że każdy obiekt do niego należący jest w tej relacji z jakimś innym obiektem. Istota nie pozostaje w tej relacji z inną istotą ani z ujednostkowieniami, czyli przedmiotami jednostkowymi Argument epistemologiczny: nie dysponujemy intersubiektywną metodą ich identyfikacji

20 Argumenty (Husserla) za niezbędnością istot Intensywne korzystanie z pojęcia istota (bez zdawania sobie z tego sprawy) leży u podstaw sukcesu nowożytnej nauki (por. E. Husserl, Kryzys nauk europejskich) Teoretyczną podbudową nauk o faktach są nauki o istotach Potrafimy nauczyć się widzenia istot. Z tej wyuczonej umiejętności korzysta się w matematyce oraz teoretycznych naukach przyrodniczych.

21 Nauki o faktach a nauki o istocie Wśród nauk wyróżnić można te, które zajmują się faktami oraz te, które zajmują się istotami. Powstanie i rozwój nauk przyrodniczych było możliwe dlatego, że Galileusz pokazał jak osadzić fizykę jako naukę o jednostkowych faktach na mechanice jako nauce o istotach. Ta ostatnia ma u swoich podstaw geometrię, czyli naukę o przestrzenności, czyli o istocie rozciągłość. Tezę Galileusza, że księga przyrody jest napisana w języku matematyki rozumieć można jako stwierdzenie, że księga przyrody zawiera wiedzę o przedmiotach opisanych w języku geometrii.

22 RZECZYWISTOŚĆ W FENOMENOLOGII HUSSERLA RZECZYWISTOŚĆ SFERA REALNEGO SFERA IRREALNEGO ŚWIAT ŚWIAT ŚWIAT ŚWIAT NATURALNY IDEALNY FAKTÓW ISTOT TRANSCEN- TRANSCE DENTALNYCH DENTALNY FAKT ISTOTA FAKT ISTOTA

23 Świadomość nie jest realna lecz irrealna (dla fenomenologów) Jednostka świadomości przeżycie nie jest ani obiektem fizycznym (faktem) ze świata naturalnego ani obiektem idealnym (istotą) ze świata idealnego. Jest irrealna, czyli jest obiektem spoza świata realnego. Badawcze dotarcie do niej wymaga zawieszenia wiedzy o sferze tego, co realne. Polega to na niekorzystaniu z wiedzy o obiektach świata realnego przy wyjaśnianiu (treści) świadomych przeżyć

24 Świadomość jako dziedzina badań fenomenologii

25 Fenomenologia (1) Poziomy psychiki (umysłu) Życie psychiczne (utożsamiane zwykle ze świadomym przeżywaniem) rozpatrywać można na trzech poziomach poziomie strumienia świadomości poziomie przeżyć poziomie elementów, tj. najprostszych składników Według upowszechnionego, popularnego rozumienia fenomenologii, wyróżnienie poziomów jest nieuprawnione, gdyż świadomość jest ciągłym płynięciem i tę zmienność i oporność na kategoryzowanie oddaje wyrażenie strumień świadomości. Teksty Husserla a także wymóg poznawczej przydatności fenomenologii wymagają odrzucenia takiego poglądu.

26 Fenomenologia (2) Przeżycie Fenomenologia skupia się na badaniu obiektów z poziomu przeżyć. Są to pojedyncze (proste albo złożone) przeżycia, a także ich uporządkowane czasowo kompleksy, nazywane strumieniami przeżyć (strumień przeżyć to nie to samo co strumień świadomości!!) Świadomość jest cechą pojedynczego przeżycia lub strumienia przeżyć.

27 Fenomenologia (3) Przeżycie Cechy przeżycia należące do jego istoty ujawniają się jedynie w innym przeżyciu, a ich badanie wymaga: (1) denaturalizacji wiedzy o świadomości, czyli zawieszenia wszelkiej przyrodniczej wiedzy o świecie i życiu psychicznym człowieka (ma to zapewnić metoda redukcji) (2) zastosowania metod badawczych zaprojektowanych specjalnie do badania przeżyć (refleksja oraz różne typy modyfikacji)

28 Fenomenologia (3) Istota przeżycia O świadomym charakterze przeżycia decyduje przede wszystkim jego intencjonalność. Ważną, choć drugoplanową rolę odgrywają także: przezroczystość absolutność

29 Fenomenologia (4) Intencjonalność (wstępne intuicje) Każde przeżycie jest przeżyciem czegoś widzę coś (krzesło, samochód, itp.), słyszę coś (nadchodzącą kobietę), wyobrażam sobie coś (tygrysa w kratkę), pragnę czegoś (spokoju), itd. Nie ma przeżycia, które byłoby bezprzedmiotowe Choć przeżycie skierowane jest ku przedmiotowi, to sam przedmiot reprezentowany jest w nim poprzez jego sens, czyli noemat

30 Fenomenologia (4a) dwa sensy intencjonalności Pojęcie intencjonalności jest istotnie dwuznaczne: niekiedy przez intencjonalność rozumie się samo skierowanie ku, czyli wskazywanie na jakiś obiekt niekiedy przez intencjonalność rozumie się posiadanie przedmiotowego charakteru, czyli zawieranie treści przedmiotowych Przykład: spostrzeżenie jest intencjonalne dlatego, że wskazuje (odsyła) poza siebie, albo dlatego, że zawiera ono pewną treść ('sens'), decydującą o tym, że jest ono np. spostrzeżeniem drzewa. W tym pierwszym rozumieniu, intencjonalność utożsamiana jest z własnością wskazywania, w tym drugim z własnością posiadania treści przedmiotowej

31 Fenomenologia (4b) źródło dwuznacznego pojmowania intencjonalności Każdy fenomen psychiczny charakteryzuje się tym, co średniowieczni scholastycy nazywali intencjonalną (również i mentalną) inegzystencją jakiegoś przedmiotu, a co my (chociaż nie z pomocą całkiem jednoznacznych wyrażeń nazwiemy odniesieniem się do pewnej treści, skierowaniem do pewnego obiektu (przez co tutaj nie należy rozumieć żadnej realności), albo immanentną przedmiotowością. Każdy fenomen psychiczny zawiera w sobie coś jako obiekt chociaż nie każdy w jednakowy sposób. W przedstawieniu jest coś przedstawiane, w sądzie uznawane bądź odrzucane, w miłości kochane, w nienawiści nienawidzone, w pożądaniu pożądane itd. Ta intencjonalna inegzystencja jest wyłączną własnością fenomenów psychicznych. Żaden fenomen fizyczny nie wykazuje czegoś podobnego. I stąd też możemy zdefiniować fenomeny psychiczne mówiąc, że są to tego rodzaju fenomeny, które intencjonalnie zawierają w sobie jakiś przedmiot. Franz Brentano, Psychologia z empirycznego punktu widzenia, PWN, 1999, s.126

32 Fenomenologia (4c) intencjonalność jako noematyczność Swoistość przeżycia intencjonalnego łatwo nazwać; wszyscy rozumiemy wyrażenie 'świadomość czegoś', zwłaszcza na dowolnych jej przykładach.... A więc 'świadomość czegoś' jest czymś, co rozumie się samo przez się, a przecież zarazem czymś w najwyższym stopniu niezrozumiałym. (podkr. AK) Spostrzeżenie na przykład ma swój noemat, a u samego [jego] podłoża swój sens spostrzeżeniowy, tzn. to, co spostrzegane jako takie. Edmund Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, Księga pierwsza, PWN 1975, s

33 Intencjonalność jako aboutness Typowe dla filozofii analitycznej (np. Searle) jest pojmowanie intencjonalności jako bycia o czymś (aboutness) Takie rozumienie jest skutkiem interpretowania intencjonalności stanów mentalnych z perspektywy tego, co wiemy o cechach wypowiedzi językowych. O zdaniu zasadnie mówimy, że jest o czymś (o stanie rzeczy, sytuacji, fakcie itp.) Jak przełożyć to na przeżycia? Czy spostrzeżenie drzewa też jest o drzewie? Czy raczej mamy tu do czynienia z innego rodzaju własnością, mianowicie, z autentyczną intencjonalnością, której nie da się sprowadzić do własności wyrażeń językowych?

34 D. Dennett i J. Haugeland o intencjonalności jako aboutness Intentionality is aboutness. Some things are about other things: a belief can be about icebergs, but an iceberg is not about anything; an idea can be about the number 7, but the number 7 is not about anything; a book or a film can be about Paris, but Paris is not about anything. Philosophers have long been concerned with the analysis of the phenomenon of intentionality, which has seemed to many to be a fundamental feature of mental states and events. It should be clear that this use of intentionality and intentional is a technical use, and should not be confused with the more familiar sense of doing something deliberately or on purpose. Hopes and fears, for instance, are not things we do, not intentional acts in the latter, familiar sense, but they are intentional phenomena in the technical sense, for they are about or of something [podkr. AK]. Daniel Dennett, John Haugeland, Intentionality, w: R. L. Gregory, (red.), The Oxford Companion to the Mind, Oxford University Press, 1987

35 Fenomenologia (4d) intencjonalna strona przeżycia Intencjonalna (przedmiotowa) strona przeżycia Skierowany na zewnątrz akt mentalny Noemat Przedmiot

36 Fenomenologia (5) kłopot z subiektywnością Podstawowa trudność w fenomenologicznym opisie świadomego przeżycia: koncentrując się na jego intencjonalności nie dostrzega się, że równie podstawową cechą jak skierowanie ku przedmiotowi jest skierowanie ku podmiotowi Każde przeżycie jest nie tylko przeżyciem czegoś, ale także przeżyciem czyimś (nie ma widzenia, słyszenia, wyobrażania sobie, pragnienia itp. bezpodmiotowego) To, że przeżycie jest zawsze przeżyciem jakiegoś podmiotu to jego subiektywność. Takie rozumienie subiektywności nie występuje ani w fenomenologii ani w analitycznych ujęciach świadomości

37 Fenomenologia poszerzona Jak rozumieć subiektywność? Subiektywna (podmiotowa) strona przeżycia Podmiot Egomat Skierowany na zewnątrz akt mentalny Podmiot, podobnie jak przedmiot, jest poza przeżyciem, w przeżyciu reprezentowany jest przez egomat, czyli sens podmiotowy

38 Strony aktu mentalnego Skierowany na zewnątrz akt mentalny Podmiot Egomat Noemat Przedmiot Strona podmiotowa subiektywność Strona przedmiotowa intencjonalność

39 Intencjonalno-subiektywne ujęcia przeżyć: przykłady Wzrokowiec Słuchowiec Subiektywność wzrokowa Subiektywność słuchowa Widzenie Słyszenie Trójwymiarowy kształt przedmiotu Intencjonalność wzrokowa Ruchowa charakterystyka przedmiotu Intencjonalność słuchowa

40 Dwustronność świadomości Podstawowym rysem świadomych zjawisk jest ich dwustronność, czyli posiadanie strony przedmiotowej (intencjonalność) oraz strony podmiotowej (subiektywność). Wiele nieporozumień w naukowych dyskusjach o świadomości bierze się z niezrozumienia owej dwustronności zjawisk świadomych

41 Ramachandran o dwustronnej naturze świadomości Do nielicznych badaczy, którzy podkreślają dwustronność świadomości należy Ramachandran. Proponuje on by za jedną stronę świadomości uznać qualia a za drugą - Ja. Skoro naładowane qualiami postrzegane obiekty są wytworzone dla kogoś przypuszczalnie dla własnego Ja problem Ja i problem qualiów są w rzeczywistości dwiema stronami tego samego medalu (podkr. AK)

42 Przezroczystość przeżycia Przezroczystość przeżycia polega na tym, że tym, co ono ukazuje są cechy przedmiotu, do którego się odnosi, a nie cechy samego tego przeżycia. Jest to mentalny odpowiednik przezroczystości semantycznej (rozpoznając obiekt jako znak skupiamy się na cechach obiektu, do którego się on odnosi, a nie na cechach samego znaku) [Ważna uwaga na marginesie: dla zwolenników świadomości fenomenalnej quale jest nieprzezroczyste. Dlaczego?]

43 Absolutność przeżycia: sens ontologiczny Obiekt realny (fizyczny) jest nieabsolutny, gdyż zawsze może on być ujęty w przeżyciu. Nie sposób przyjąć, że istnieje taki obiekt fizyczny, którego nie jesteśmy w stanie ująć w przeżyciu. Ujmując to swobodnie: mogę wyobrazić sobie (pomyśleć, ująć w umyśle) tylko to, co jest wyobrażalne. Postulowanie, że istnieją obiekty fizyczne, niezależne od umysłu to głoszenie, że to, co niewyobrażalne da się wyobrazić. Przeżycie jest absolutne, gdyż nie potrzebuje rzeczy realnej (fizycznej), aby istnieć (łac. nulla re indiget ad existendum). Nawet jeśli przedmiot, który widzę zniknie na dobre, to nie zniknie jego spostrzeżenie, bo zawsze mogę je przywołać (a unicestwionego przedmiotu przywrócić nie zdołam)

44 Absolutność przeżycia: sens epistemologiczny Intuicja: poznanie rzeczy wymaga obejrzenia jej z różnych stron, poznanie przeżycia wymaga tylko jednego aktu refleksji Rzecz (fizyczna) jest nieabsolutna epistemologicznie, gdyż jest dana w sposób niepełny. W przeżyciu mogę jedynie ująć jeden lub kilka aspektów przedmiotu, nigdy nie ujmę wszystkich jego aspektów ( stron ) Przeżycie jest absolutne epistemologicznie, gdyż w innym przeżyciu (refleksji) jest dane we wszystkich swoich aspektach, a więc wszechstronnie. Kiedy dokonuję refleksji, czyli za pomocą przeżycia wyższego rzędu spostrzegam przeżycie niższego rzędu wtedy widzę wszystkie jego cechy.

45 Przydatność idei fenomenologicznych dla kognitywistyki: Merleau-Ponty Idee fenomenologiczne trafiły do kognitywistyki za sprawą prac Maurice'a Merleau-Ponty'ego. Merleau-Ponty istotnie zmodyfikował fenomenologię Husserla po to, aby pokazać jej zgodność z ustaleniami współczesnych mu (lata 30 i 40 XX wieku) badań psychologicznych (Phénoménologie de la perception, 1945, przekład polski ) Za jego najważniejsze osiągnięcia w tej dziedzinie uznaje się: Tezę o pierwszoplanowej roli ciała w percepcji (szerzej: o jego doniosłości w poznaniu) Tezę o intersubiektywnej naturze procesów poznawczych

46 Przydatność idei fenomenologicznych dla kognitywistyki: neurofenomenologia Neurofenomenologia to próba stworzenia koncepcji, która połączy trzecioosobowe ujęcie mózgu i umysłu (typowe dla neuronauki a także kognitywistyki) z pierwszoosobowym ujęciem świadomego przeżywania (ang. conscious experience), które według proponentów tego podejścia wypracowane zostało w fenomenologii Husserla Reprezentanci: Francisco Varela, Shaun Galagher, Evan Thompson, Antoine Lutz

47 Przydatność idei fenomenologicznych dla kognitywistyki: świadomość jako forma wyobraźni