Wstęp do kognitywistyki wykład trzynasty

Transkrypt

1 Wstęp do kognitywistyki wykład trzynasty Główne problemy kognitywistyki: Świadomość wybrane ujęcia kognitywistyczne Andrzej Klawiter

2 Świadomość to fascynujące, lecz nieuchwytne zjawisko. Nie da się określić, czym ona jest, co jest jej skutkiem ani dlaczego wyewoluowała. Nie napisano o niej nic co warte byłoby lektury. Stuart Sutherland, International Dictionary of Psychology, (1989)

3 Przykładowe pytania o świadomość Czy świadomość i umysł to jedno i to samo? Czy procesy świadome są: podklasą, składnikiem czy może własnością (aspektem) procesów umysłowych? A może są one nadbudowane (superweniują) nad procesami umysłowymi? A może świadomość to globalna własność całego umysłu?

4 Cztery podstawowe odmiany świadomości (Ned Block 1995) świadomość fenomenalna (phenomenal consciousness) świadomość jako dostęp (access consc.) świadomość Ja (selfconsciousness) świadomość monitorująca (monitoring consciousness)

5 Czym są qualia? W najgrubszym przybliżeniu qualia (liczba pojedyncza to quale) to subiektywne, pierwszoosobowe, jakościowe stany, jakie towarzyszą procesom zmysłowym takim np. jak: wzrokowe doznawanie kształtu, słuchowe doznawanie barwy, węchowe doznawanie zapachu zgnilizny, itp. Jesteśmy pewni, że we wskazanych sytuacjach mamy świadome doznania i nie musimy tego dodatkowo potwierdzać. Doznania tego rodzaju nazywane są świadomością fenomenalną.

6 Problem qualiów jako trudny problem świadomości Problemy świadomości dzieli się (Chalmers, 1996) na: łatwe, które dają się rozwiązać (choć nie wiadomo kiedy zostaną faktycznie rozwiązane) środkami dotychczasowych nauk, oraz problem trudny, którego rozwiązanie wykracza poza instrumentarium współczesnej nauki. Jest nim pytanie o naturę qualiów, czyli pytanie o to czym jest świadomość fenomenalna.

7 Łatwe problemy i tzw. trudny problem świadomości Łatwe problemy świadomości to np. pytania: Jak człowiek odróżnia bodźce i odpowiednio na nie reaguje? Jak mózg integruje informacje z wielu różnych źródeł i używa ich do kontroli zachowania? Jak podmiot ludzki werbalizuje swoje stany wewnętrzne? Choć zjawiska te wiąże się ze świadomością, to dotyczą one funkcjonowania aparatu poznawczego i mogą być badane intersubiektywnie. Można więc zasadnie oczekiwać, że dalsze badania w dziedzinie psychologii poznawczej i neurobiologii przyniosą na nie zadowalające odpowiedzi. Natomiast trudnym problemem jest pytanie: Jak to się dzieje, że procesy fizyczne wywołują stany, które mogą być doświadczane tylko subiektywnie, czyli tylko przez tę osobę, która w takim stanie się znajduje? (Chalmers 1995)

8 Odpowiedź nauki na tzw. trudny problem świadomości Twierdzenie, że tzw. trudny problem świadomości nie poddaje się naukowemu wyjaśnieniu jest w najlepszym razie hipotezą empiryczną (bo przecież nie jest tezą analityczną ani nie daje się udowodnić). Jako takie wymaga wskazania ewidencji empirycznej, która je wspiera. Ewidencja ta nie może ograniczać się do pokazywania, że nauka do tej pory nie radziła sobie z trudnym problemem. Zwolennicy tego twierdzenia powinni wykazać, że nie poradzi sobie w przyszłości, a tego na podstawie danych wykazać się nie da. Co ważniejsze, jeśli jest to hipoteza empiryczna, to należy bo tak postępuje się w nauce - podjąć próbę jej obalenia, a nie szukać jej potwierdzeń. Np. przez pokazanie, że trudny problem świadomości da się rozłożyć na problemy prostsze, a z tymi nauka stopniowo może sobie radzić.

9 Nauka podejmuje wyzwanie Zdumiewająca Hipoteza brzmi: Ty, Twoje radości i smutki, Twoje wspomnienia i ambicje, Twoje poczucie tożsamości i wolna wola, nie są w rzeczywistości niczym innym niż sposobem, w jaki zachowuje się ogromny zbiór komórek nerwowych i związanych z nimi cząsteczek. Hipoteza ta jest tak odległa od poglądów żyjących dzisiaj ludzi, że naprawdę można ją nazwać zdumiewającą Francis Crick, Zdumiewająca hipoteza: czyli nauka w poszukiwaniu duszy, Prószyński i Ska, Warszawa 1997(oryginał, 1994), s. 18

10 Świadomość jako problem dla nauki Uprawiana dyscyplina lub przyjmowane stanowisko sprawiają, że badacze traktują świadomość jako zjawisko obliczeniowe (Turing, Minsky) biologiczne (Crick i Koch, Damasio, Edelman i Tononi, Ramachandran i Hirstein) fizyczne (Penrose, Hameroff) wielopoziomowe (Dennett, Calvin)

11 Ujęcie obliczeniowe obliczeniowe ujęcia świadomości: świadomość to przejaw działania systemu obliczeniowego, potrafiącego zrealizować dostępne człowiekowi operacje poznawcze (test Turinga) świadomość to pojęcie kuferek, mieszczące wiele kategorialnie różnych zjawisk, z których każde, po odpowiedniej analizie, da się ująć w terminach sztucznej inteligencji (Minsky) świadomość to przejaw działania wielorakich sieci neuronowych (koneksjonizm - Paul Churchland)

12 Zakres zastosowania ujęcia obliczeniowego Ze względu na swoją reprezentacjonistyczną (w szerokim sensie, obejmującym także koneksjonizm) naturę koncepcje obliczeniowe zdają dobrze sprawę z tych odmian świadomości (jako dostępu, świadomości ja, świadomości monitorującej), które zostały wyróżnione właśnie jako związane z przetwarzaniem informacji, czyli procesami obliczeniowymi i dlatego ich badanie polega na rozwiązywaniu łatwych problemów świadomości

13 Ograniczenia ujęcia obliczeniowego Podejście obliczeniowe jest użyteczne przy wyjaśnianiu procesów poznawczych. Podejście to nie dostarcza jednak narzędzi pozwalających odróżnić świadome procesy poznawcze od nieświadomych W języku teorii obliczeniowych nie da się też opisać świadomości fenomenalnej Jego zwolennicy mogą co najwyżej przyjąć, że świadomość fenomenalna jest efektem złożoności systemu obliczeniowego

14 Ujęcia neurobiologiczne Crick i Koch (1990, 2003) Edelman i Tononi (2000) Damasio (1999/2000) Ramachandran i Hirstein (1997) Obszerniejsze omówienie neurobiologicznych modeli świadomości: _of_consciousness

15 Świadomość a biologiczna aktywność mózgu dziewięćdziesiąt osiem procent tego, co robi mózg leży poza świadomym zdawaniem sobie sprawy Gazzaniga, The Mind s Past, Berkeley, University of California Press, 1998, s.121

16 Poszukiwanie neuronalnych korelatów świadomości Neuronalny korelat świadomości (NCC neural correlate of consciousness) to najmniejszy zespół neuronów wystarczający dla pojawienia się świadomego przeżycia Zachodzi jawna korelacja pomiędzy dowolnym stanem świadomości a jego neuronalnym korelatem, czyli każda zmiana stanu subiektywnego świadomości skorelowana jest ze zmianą stanu neuronalnego

17 Crick i Koch o świadomości Świadomość jest zjawiskiem lokalnym, a nie globalną własnością mózgu. Znaczy to, że da się zlokalizować miejsca w mózgu, w których tworzy się świadomość Badanie świadomości należy rozpocząć od dobrze poznanych obszarów mózgu Paradygmatycznym typem świadomości jest świadomość wzrokowa Szczególnie ważne jest ustalenie, na jakim poziomie (pojedynczych neuronów, koalicji neuronów, kompleksów neuronów) powstają proste stany świadomości

18 Systematyzacja koncepcji NCC w ujęciu Cricka i Kocha Christof Koch, A Quest for Consciousness. A Neurobiological Approach, Roberts & Company 2003 Neurobiologia na tropie świadomości, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008 (polskie tłumaczenie)

19 Ilustracja głównej idei NCC

20 Ujęcia mieszane ujęcie Dennetta (1991): model wielokrotnych szkiców (Dennett D., Consciousness Explained) ujęcie Baarsa (1988): teoria globalnej przestrzeni roboczej (Baars, B. A Cognitive Theory of Consciousness, Cambridge, MA: Cambridge University Press ujęcie Tononiego: zintegrowana teoria informacji (Tononi, G; Koch, C. (2015). "Consciousness: Here, there and everywhere?". Philosophical Transactions of the Royal Society London B)

21 Dennetta koncepcja świadomości Consciousness Explained (1991)

22 Dennett o świadomości (1) świadomość to wirtualna maszyna szeregowa symulowana w rzeczywistej maszynie równoległej Umysł (mózg) to zespół sieci neuronowych, a więc systemów przetwarzających informację równolegle. Tymczasem świadomość, to maszyna Joyce'owska wytwarzająca strumień stanów mentalnych, uporządkowanych przez relację następstwa czasowego. To poczucie liniowego uporządkowania strumienia świadomości jest tylko pożyteczną iluzją, wytworzoną przez aktualnie zawiązane koalicje maszyn równoległych

23 Dennett o świadomości (2) heterofenomenologia jako intersubiektywna metoda badania świadomości Według fenomenologii, nie możemy zajrzeć do cudzego umysłu. Każde przeżycie może być przeżywane tylko przez jeden podmiot. Zdaniem Dennetta, fakt, że nie możemy zobaczyć cudzych przeżyć, nie wyklucza tego, że można zdobyć wiedzę o nich. Uzyskuje się ją na podstawie raportów językowych. Trzecioosobowe badanie świadomości nie wymaga jej przeżywania.

24 Dennett o świadomości (3) teatr kartezjański Są tacy, którzy uważają, że w umyśle (mózgu) podobnie jak w społeczeństwie nikt nie powinien pozostać bez przywódcy (idea pochodząca od Platona). W obydwu (umyśle i państwie) istnieje centralna dyspozytornia, w której zbiegają się wszystkie informacje i w której na ich podstawie podejmowane są ostateczne decyzje. Takim miejscem w mózgu, w którym fizyczne bodźce zamieniane są na świadome przeżycia była dla Kartezjusza szyszynka. Stąd, pogląd ten to dla Dennetta kartezjański materializm, a centralna dyspozytornia to teatr kartezjański.

25 Dennett o świadomości (4) model wielokrotnych szkiców W umyśle (mózgu) nie ma centralnej dyspozytorni, a więc nie ma też redaktora naczelnego decydującego o tym, co opublikować jako kolejny akt świadomości. Trzeba przyjąć, że informacja może być rozproszona i niezależnie przetwarzana w różnych ośrodkach w mózgu. Efekt takiego przetwarzania to szkic utworzony na podstawie innych szkiców. Repertuar szkiców składowych jest zmienny, a one same są wielokrotnie modyfikowane. Nie ma ostatecznej, najlepszej wersji szkicu.

26 Dennett o świadomości (5) modyfikacje stalinowskie i orwellowskie Szkice przygotowywane są na podstawie dwóch strategii: stalinowskiej, polegającej na tworzeniu szkiców z sytuacji, które nigdy nie zostały zarejestrowane; umysł je zainscenizował i wmontował przed szkicami z sytuacji zarejestrowanych orwellowskiej, polegającej na przerabianiu szkiców, które wcześniej już pojawiły się w świadomości; umysł pisze na nowo historię zdarzeń, już po ich uprzednim zarejestrowaniu Efekty stosowania obydwu modeli są funkcjonalnie równoważne Przykłady: metakontrast, zjawisko phi

27 Przykłady modyfikacji orwellowskich i stalinowskich: Metakontrast gfrancis/experiments/vislab/me tacontrast/metacontrast.html Zjawisko phi m

28 Dalsze rozwinięcia Dennetowskiej koncepcji świadomości Słodkie sny. Filozoficzne przeszkody na drodze do nauki o świadomości (2007) Warto obejrzeć wykłady Dennetta o świadomości na YouTube!

29 Uzupełnienia modelu wielokrotnych szkiców Świadomość jako sława w mózgu Krytyka świadomości fenomenalnej Michael A. Cohen, Daniel C. Dennet, Consciousness cannot be separated from function, Trends in Cognitive Sciences, 2011, Vol. 15, No. 8

30 Co kognitywistyka może wnieść do badania świadomości? Pojęcie świadomości minimalnej Czy posiadamy zdolność do czytania cudzej świadomości (dyspozycja analogiczna do czytania umysłu czyli mindreading)

31 Syntetyczny przegląd problematyki świadomości: Andrzej Klawiter, Świadomość. Wprowadzenie do współczesnych dyskusji, w: Marcin Miłkowski, Robert Poczobut (red.) Przewodnik po filozofii umysłu, Wydawnictwo WAM, Kraków Opracowanie dla zainteresowanych, jego znajomość nie jest wymagana do egzaminu