Jedynie z istoty Boga wynika to, że musi On istnieć. Nie znamy jednak Boskiej istoty i dlatego należy dowieść rozumem Jego istnienie.

Transkrypt

1 Bóg i istota jego istnienia w świetle poglądów św. Tomasza z Akwinu. Jedynie z istoty Boga wynika to, że musi On istnieć. Nie znamy jednak Boskiej istoty i dlatego należy dowieść rozumem Jego istnienie. Tomasz z Akwinu. Contra gentiles, I 46. Spis treści. 1.Wstęp Dowody istnienia Boga Istota Boga Stosunek Boga do świata... 9

2 2 5. Podsumowanie Bibliografia Wstęp Bóg dla człowieka każdej epoki, niezależnie od środowiska społecznego, zawodu, narodowości, kręgu kultury, jest problemem pasjonującym. Problematyka dowodów istnienia Boga, stanowiąca odrębny dział filozofii w wieku XII, żyła nadal w wieku XIII. Niektórzy przedstawiciele filozofii tego okresu przejmują poglądy swoich poprzedników. W tym czasie również zjawiają się nowe dowody, na istnienie Boga, przedstawiane przez Tomasza z Akwinu, znane pod nazwą pięciu dróg. Ów dominikanin uważany jest przez Kościół katolicki za jednego z najważniejszych Doktorów Kościoła. Dostosował do potrzeb filozofii katolickiej koncepcję Arystotelesa, od którego przejął rozumienie poznania receptywnego,

3 3 pojęcia aktu i potencji, formy i materii, zasadę przyczynowego powiązania zdarzeń oraz pojęcie dowodu. Tomasz starał się wykazać, że wiara chrześcijańska zakorzeniona jest w rozumie oraz, że prawo rządzące przyrodą jest racjonalne. Odrzuca on możliwość upodabniania istnienia Boga na podstawie jego istoty i za punkt wyjścia przyjmuje empirycznie stwierdzone fakty. 1 Uznaje on, że Bóg nie może być poznawalny przez człowieka, ponieważ Bóg jest nieskończony, umysł zaś ludzki skończony. Należy zatem dowodzić jego istnienia wychodząc z jedynej dostępnej naszemu poznaniu rzeczywistości, którą są rzeczy poznawalne zmysłowo. 2 W mojej pracy postaram się szczegółowiej przedstawić koncepcję św. Tomasza z Akwinu na istnienie Boga. Zaprezentować również istotę Boga organicznie splecioną z teorią bytu, dobra i natury Bożej, oraz przedstawić stosunek Boga do świata. W ostatniej części dokonuję podsumowania i prezentuję bibliografię, z której korzystałam do napisania tej pracy. 1.Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej, Warszawa 1979, s Tamże, s.273. Dowody istnienia Boga. Św. Tomasz, dowodząc istnienia Dobra Najwyższego Boga, ustawicznie odwoływał się do powstawania teorii jego metafizyki: bytu i istnienia, aktu i możności, przyczynowości sprwaczo-wzorczej i celowej. Dobrem jest coś o tyle, o ile pożądania godnym. Każda zaś rzecz pożąda swej doskonałości. Doskonałość zaś i forma skutku jest pewnym podobieństwem do działającego, skoro wszystko, co działa, czyni coś podobnego do siebie. Stąd sam czynnik działający jest pożądany, i zawiera pojęcie dobra. Tego się bowiem w nim pożąda, aby uczestniczyć w jego podobieństwie. Skoro więc Bóg jest pierwszą przyczyną wszystkiego, to oczywistym jest, że przysługuje Mu pojęcie dobra i pożądania. 3

4 4 Św. Tomasz z Akwinu przedstawił szeroko rozumowe dowody istnienia Boga 4. Sformułował pięć takich dowodów: 1) powinien istnieć pierwszy czynnik poruszający, 2) łańcuch przyczyn sprawczych nie może być nieskończony, 3) wszystkie rzeczy świata są przygodne, 4) rzeczy wykazują rozmaity stopień doskonałości, 5) celowości natury nie można wyjaśnić naturalnymi przyczynami 5. Ad 1.Motywem każdego działania jest dobro, które budząc pragnienie zdobycia go, dynamizuje otoczenie. Nawet dobra pozorne pociągają ku sobie, tym więcej więc dobra autentycznego. Dlatego Bóg, stanowiący ostateczne źródło działania winien być najwyższym celem każdego stworzenia. Mówi, że jedna rzecz jest poruszana przez inną, wobec tego, jeżeli świat jest w ruchu i nie może być nieskończonego ciągu przyczyn musi istnieć pierwszy poruszyciel. Ad 2. Po drugie, przyczyny wszystkich zjawisk układają się w ciągi przyczyn, jedna przyczyna uwarunkowana jest przez inną, żadna zaś nie może być nieskończona. Nic nie istnieje samo z siebie musi więc istnieć jakiś byt samoistny, pierwsza przyczyna. Ad.3. Dobro natury Bożej nie posiada żadnych braków czy ograniczeń, charakterystycznych dla dobra bytu przygodnego. Dobro przygodne nie posiada autonomicznego istnienia, dlatego wymaga obecności Dobra nieskończonego i autonomicznego. To co przygodne, zależy od tego, co konieczne. Musi wobec tego istnieć byt, który z siebie jest, jest konieczny i któremu wszystkie inne byty zawdzięczają istnienie, musi istnieć istota konieczna. 3. Ks. S. Kowalczyk, Odkrywanie Boga. Centralne problemy filozofii Boga. Sandomierz 1981, s S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964, s G. Aleksandrow, Historia filozofii tom I, Warszawa 1962, s.534. Ad. 4.Jedynie ta rzecz posiada jakieś dobro, która posiada właściwą sobie doskonałość, właściwości oraz sprawność działania. W Bogu, który jest własnym istnieniem, nie może brakować żadnej doskonałości. Bóg jest tym który jest. 6 Istnieje w świecie hierarchia doskonałości, która nie może postępować w nieskończoność. Musi więc istnieć istota najdoskonalsza. Ad. 5. Wszystko, co dzieje się w świecie, zmierza do jakiegoś celu, ale byty nierozumne nie mogą sobie wyznaczyć celu, musi więc istnieć Bóg ustanawiający cel 7. Wszystkie te dowody są typu kosmologicznego. Wszystkie opierają się na założeniu, że szereg przyczyn nie może istnieć w nieskończoność, lecz musi istnieć przyczyna pierwsza. 8 W każdym ze swych pięciu dowodów na istnienie

5 5 Boga (zwanych również pięcioma drogami) Tomasz stwierdza, że kontynenty, byt rzeczy w świecie przyrody jest uzależniony od czegoś, co wykracza poza te rzeczy, a mianowicie od Boga. Trzy pierwsze są odmianami dowodu zainicjowanego przez Arystotelesa. Dwa ostatnie zawierają motywy neoplatońskie, jako inicjatora ostatniego dowodu Tomasz wymienia Jana z Damaszku. Pierwszy i drugi dowód wychodzą z fałszywości skończenia świata. Z trzeciego dowodu wynika nie istnienie Boga, lecz istnienie konieczności w przyrodzie. Czwarty dowód wprowadza dowód ontologiczny, odrzucany przez samego Tomasza. Co się tyczy piątego dowodu, który uważany jest za najbardziej przekonujący, to jest on odrzucany przez materializm, albowiem to, co człowiek nazywa celowością przyrody, i to, co przez tę celowość rozumie, w rzeczywistości jest tylko jednością świata, harmonią przyczyn i skutków, jest w ogóle wzajemnym związkiem, w którym wszystko na świecie istnieje i działa 9 7.Ks. S. Kowalczyk, Odkrywanie Boga. s W. Tatarkiewicz, Historia filozofii t.i, Warszawa 1978, s L. Feuenbach, Wykłady o istocie religii, Warszawa 1953, s.144. Istota Boga. Dobro Najwyższe to przede wszystkim Dobro istotne, autonomiczne oraz konieczne w istnieniu. Tomasz odwołuje się do idei doskonałości. Idealna doskonałość przysługuje tylko Bogu. Absolutnie nie doskonali się, lecz udziela swej doskonałości innym. 10 Bóg jest bytem absolutnie prostym i nie posiada żadnych elementów składniowych. Możemy jednak wyróżnić w Bogu dwa aspekty dobra: realny bytowość, oraz logiczny zgodność z pożądaniem. Bardziej istotny jest pierwszy. Skoro Bóg jest samoistnym bytem, to nie może Mu brakować żadnej doskonałości, ponieważ o tyle rzeczy są doskonałe o ile posiadają jakieś istnienie. 11

6 6 Bóg, jako pełnia istnienia, posiada dobro absolutnie proste. Jego doskonałości są tożsame z naturą i równie konieczne jak ona. Bóg nie posiada przypadłości, nie może niczego tracić ani nabywać. Nie posiada przeszłości i przyszłości. To doskonałość odwieczna, autonomiczna i trwała. Bóg mógł istnieć nie stwarzając świata. Ludzkie Dobra Najwyższego pragnienie nie stanowi istotnego i koniecznego elementu dla samego Boga. Jest On ontycznie i etycznie dobry sam w sobie, niezależnie od ludzkiej miłości. W naturze Boskiej występuje wola, z którą się utożsamia. W Bogu chcieć nie różni się od istnieć. 12 Wola Boga ogarnia wszystko jednym aktem. Bóg nie posiada miłości, ale jest miłością tożsamą realnie z naturą jego. Miłość Boska jest zawsze jednakowa co do swej intensywności. Miłość Boska, nakierowana na własne dobro, nie wyklucza oczywiście miłości do stworzeń. Bóg niczego nie bierze od nich, ale wyłącznie daje im istnienie i dobro. Bóg jest więc: - samoistny, jako samoistny nie ma przyczyny, - jest wieczny, bez początku i końca, bo powstanie i koniec byłyby zmianami, - jest niematerialny, - jest bytem prostym, niezłożonym, bo podstawą wszystkiej złożoności jest materia, - istota Jego jest identyczna z istnieniem, bo byt prosty nie może nieć składników, - nie ma dlań rodzaju i przeto nie może być definowany Ks. S. Kowalczyk. Odkrywanie Boga. Sandomierz s Tamże, s Tamże, s W. Tatarkiewicz. Historia filozofii t.i. Warszawa s Św. Tomasz wielokrotnie określa Boga jako Dobro Najwyższe, w którym dostrzega, takie aspekty jak, najwyższe istnienie, najdoskonalszą naturę i uosobienie miłości. Właściwością Boga jest doskonałość, mądrość, wszechmoc, inteligencja, wola. Tymi wieloma różnymi pojęciami ograniczony umysł ludzki próbuje ująć naturę Boga. 14 W swoim dziele De aeternitate mundi (O wieczności świata), św. Tomasz wykazuje w sześciu punktach, w jaki sposób Bóg jest wszędzie: 1. Bóg jest w rzeczach które są, lecz także w rzeczach wyobrażeniowych, i w dawno minionych oraz w tych, które dopiero mają nadejść. 2. Bóg jest wszędzie, gdyż jego moc posiada skuteczność, jest siłą powszechną we wszechświecie, w każdej rzeczy.

7 7 3. Bóg król jest nieograniczony, sam rządzi wszystkimi rzeczami, wykorzystując również swoją Opatrzność. 4. Rzeczy, które bardziej upodabniają się do Boga, są bliskie Bogu. 5. Cała machina świata stanowi jedno ciało ciągłe, Bycie wszędzie obejmuje w swej treści to, że coś jest całe naraz w każdej rzeczy. 15 Również udziela odpowiedzi na pytania: Czy Bóg może grzeszyć? Bóg może uczynić wszystkie rzeczy, lecz nie odwrotnie. Oznacza to, że nie wszystko co leży w mocy Boga, jest przez Niego chciane. Posiada bowiem dobrą i uporządkowaną wolę. Czy w Bogu jest cnota? Cnota stanowi zawsze dopełnienie mocy. Skoro moc Boga jest w najwyższym stopniu zupełna, to cnota znajduje się przede wszystkim w Bogu. Cnota Boga dotyczy całości tego, co Bóg może sprawić. Jest nieskończona, ponieważ Bóg może sprawić rzeczy nieskończone. Czy Bóg może coś obrócić w nicość? Jeżeli moc Boga jest mądrością i przedwiedzą, to nie ma mowy o tym, żeby rzeczy zostały przez Boga obrócone w nicość, ponieważ sprzeciwiłoby się to Bożej mądrości. Stworzył On rzeczy aby były, a nie po to, by zapadły się w nicość. Czy Bóg może odtworzyć rzecz, która została obrócona w nicość? Bóg może odtworzyć rzeczy, ponieważ w jego mocy leży sprawienie skutku bez pomocy przyczyn pośrednich. Zawsze może to odtworzyć, nawet jeśli zapadło się w nicość. 16 W tym dziele, zadaje pytania i udziela odpowiedzi dotyczące mocy Boga. Jednakże Bóg, według św. Tomasza, działa za pomocą intelektu i dzięki słowu, które stanowi zasadę formułującą wszystkie rzeczy. 14. S. Kowalczyk. Odkrywanie Boga. Sandomierz s P. Bany, tłumaczenie z j. Łacińskiego T. z Akwinu. De aeterniyate mundi. Internet strona o Tomaszu z Akwinu. 16. Tamże. Stosunek Boga do świata. Stosunek Boga do świata jest stosunkiem stwórcy do stworzenia. Nauka o stworzeniu świata wynika dla św. Tomasza z pojęcia Boga i pojęcia rzeczy skończonych, które można pojąć tylko jako stworzone. Byt jest ich samoistny i nadany, musiało więc kiedyś nastąpić nadanie tego bytu, czyli stworzenie. Tomistyczne pojęcie stworzenia zawierał następujące składniki: 1) Świat został stworzony z niczego, nie zaś z odwiecznej materii, jak uważali inni, jako odwieczna byłaby niezależna od Boga.

8 8 2) Stworzenie zostało dokonane wprost przez Boga, gdyby bowiem świat nie był wprost stworzony przez Boga, byłby dziełem przypadku, i nie miałby tej jedności, jaką rzeczywiście posiada. 3) Stworzenie jest aktem woli, a nie konieczności. Bóg rozporządzał wielu możliwościami, a urzeczywistnił tylko jedną. Każda istota działa wedle właściwego jej sposobu działania. Bóg działał więc w sposób wolny, właściwy istotom rozumnym. 4) Stworzenie odbyło się według idei Bożych. Bóg miał w wiecznych Swych ideach niejako program świata: stworzenie polegało na zrealizowaniu tych idei. Bóg nie tylko stworzył świat, ale też kieruje nim. Toteż świat jest uporządkowany. 5) Stworzenie nastąpiło w czasie. Ale gdy sam fakt stworzenia i powyższe jego cztery właściwości były dla Tomasza rzeczą dowodu i wiedzy, to stworzenie w czasie było dlań tylko rzeczą wiary. 17 Tomasz przedstawił świat przyrody jako rzeczywisty i poznawalny, odzwierciedlenie prawa Bożego. Bóg dał stworzonym przez siebie istotom konkretne natury, określił konkretny porządek. Bóg sprawuje kontrole nad prawami natury poprzez swoje Boskie prawo. Świat jako dzieło Boga jest dziełem rozumnym i celowym. Mnogość i różnorodność stworzeń były potrzebne, bo bez nich Bóg nie mógłby był wyrazić pełni Swojej istoty. Uświadamiając sobie poznawalną strukturę świata codziennego doświadczenia na drodze rozumowej, istoty ludzkie osiągają wgląd również w umysł Boga. Jednak podkreślił ograniczenia rozumu jako drogi wglądu w sferę boskości. Myślenie jest obrazowe, obrazy zaś wytworzone przez umysł pochodzą ze zmysłowego doświadczania świata. Dlatego też, gdy staramy się wyobrazić sobie Boga, czynimy to w błędny sposób, w kategoriach przestrzennych i czasowych, które są całkiem nieadekwatne W. Tatarkiewicz, Historia filozofii t. I, Warszawa s R. C. Salomon, K. M. Higgins, przełożyła N. Szczucka Kubisz, Krótka historia filozofii, Warszawa s.175. Uwzględniając oddziaływania prawa Bożego na świat przyrody, Tomasz twierdził, że cała metafizyka (zajmująca się tym co istotne) skierowana jest ku poznaniu Boga. Sadził, że rozum sam poprowadzi nas w tym kierunku jedynie poprzez kontemplację świata przyrody. 19 Jednakże, objawienie jest konieczne, aby istoty ludzkie były w stanie odczuć to, co ponadnaturalne, doświadczyły wizji Boga w niebiosach. Łaska pomaga skierować wolę ku temu celowi, o który intelekt ma jedynie mgliste pojęcie. Bóg podarował umysłowi wewnętrzną zasadę działania, naturę. Pod tym względem, umysł podobny jest reszcie stworzenia. Dlatego też umysł

9 9 nie jest bierny tylko czynny. Ludzka moralność również nie jest kwestią wolności, ani też biologicznego determinizmu. Zależy ona od szczególnej natury istot ludzkich, danej przez Boga. Moralność jest uzależniona przede wszystkim od naturalnego prawa, zasady moralnej, w jaką zostaliśmy wyposażeni i do której dochodzimy poprzez rozum, a nie od zmienności ludzkich kalkulacji, uczuć i pragnień R. C. Salomon, K. M. Higgins, przełożyła N. Szczucka Kubisz, Krótka historia filozofii, Warszawa 1997.s Tamże.s.176. Podsumowanie. Tomasz był mistrzem filozoficznej syntezy. Jego teoria Boga zawiera elementy zapożyczone z systemów całkiem różnych. Sam termin Najwyższe Dobro zapożyczył od św. Augustyna. Egzystencjalną interpretację natury Bożej oparł na biblijnym opisie jako Tego, który jest. Od Platona przejął teorię partycypacji, od Arystotelesa opis dobra, teorię przyczynowości sprawczej, oraz teorie aktu i możności. Mimo to jego koncepcja Boga, choć inspirowana przez tak różne źródła, jest

10 10 generalnie biorąc spoista oraz wartościowa na płaszczyźnie filozoficzno aksjologicznej. 21 Wprowadził rozróżnianie wiary i wiedzy, teologii i filozofii. Sądził, że niektóre prawdy przekraczają to, co można poznać rozumem, ale się rozumowi nie przeciwstawiają. Twierdził, że bytem są jedynie rzeczy jednostkowe. Byty postrzegał jako złożone z istoty i istnienia. Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne dla jej gatunku i zawarte w definicji. Jedynie z istoty Boga wynika to, że musi On istnieć, nie znamy jednak Boskie istoty i dlatego należy dowieść rozumem Jego istnienia. 22 Bóg św. Tomasz Z Akwinu jest stwórcą byty tego świata jemu zawdzięczają istnienie, a wszystko, co istnieje, istnieje dzięki niemu i przez niego. Uczynił Boga ostatecznym celem i miarą celów ludzkich. 21. Ks. S. Kowalczyk, Odkrywanie Boga, Sandomierz s Wielka Internetowa Encyklopedia, Filozofia Włochy. Bibliografia. 1. Aleksandrow G., Historia filozofii t. I, Warszawa 1962r. 2. Bany P. O wieczności świata. Internet, strona o Tomaszu z Akwinu. 3. Feuenbach L., Wykłady o istocie religii, Warszawa 1952r. 4. Ks. Kowalczyk. S., Odkrywanie Boga. Centralne problemy filozofii Boga, Sandomierz 1981r.

11 11 5. Kuksewicz Z., Zarys filozofii średniowiecznej, Warszawa 1979 r. 6. Popularna Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1995 r. 7. Tatarkiewicz W., Historia filozofii t. I, Warszawa 1978 r. 8. Salomon C.S., Higgins K.M., krótka historia filozofii, Warszawa 1997r.. 9. Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964r. Opracowała mgr Violetta Ryngwelska