Wstęp do filozofii. wykład 4: (niektóre) narzędzia filozofa. dr Mateusz Hohol. sem. zimowy 2014/2015

Transkrypt

1 Wstęp do filozofii wykład 4: (niektóre) narzędzia filozofa dr Mateusz Hohol sem. zimowy 2014/2015

2

3 Argument/acja Ogólnie (bardzo!): zdanie przytaczane w celu uzasadnienia jakiejś tezy Uwaga: istnieje wiele typów argumentów, a co za tym idzie wiele typów argumentacji Między innymi wyróżnić można argumenty/argumentacje: logiczne faktualne retoryczne emocjonalne (nie są merytoryczne) argumenty z autorytetu (bardzo wątpliwy typ argumentu )

4 Argumentacja a dowodzenie Co odróżnia argumentację od formalnie poprawnego dowodzenia? Przede wszystkim to, że znaki używane w dowodzeniu uznajemy za pozbawione wszelkiej dwuznaczności, podczas gdy argumentacja rozwija się w języku naturalnym, którego dwuznaczności nie da się wykluczyć. Po drugie, poprawne dowodzenie jest dowodzeniem zgodnym z regułami jasno określonymi w ramach systemów sformalizowanych. Również i to ( ), że status aksjomatów, zasad, od których wychodzimy, jest inny w dowodzeniu, a inny w argumentacji. W dowodzeniu matematycznym aksjomaty nie podlegają dyskusji; niezależnie od tego czy uznajemy je za oczywiste, prawdziwe, czy przyjmujemy jako pewne hipotezy, niewiele nas obchodzi czy audytorium zaakceptowało je czy też nie ( ). Ze względu na to, że celem argumentacji nie jest wyprowadzenie określonych konsekwencji z pewnych przesłanek, lecz wywołanie lub wzmocnienie poparcia audytorium dla tez przedkładanych mu do akceptacji, argumentacja zakłada w istocie umysłowy kontakt między mówcą i jego słuchaczami: mowa musi być wysłuchana, książka przeczytana, bez tego ich oddziaływanie byłoby żadne. Chaim Perelman, Imperium retoryki

5 Teoria dowodu matematycznego W metamatematyce sformułowanej przez Davida Hilberta: Teoria: domknięty dedukcyjnie zbiór zdań teoria nie może być sprzeczna (nie może znaleźć się w niej para zdań sprzecznych, czyli takich, że p i ~p) Konsekwencja logiczna: związana jest z działaniem niezawodnych reguł wnioskowania (inaczej: reguł inferencji) z konsekwencja logiczna: wtw., gdy pewne zdanie można wyprowadzić za pomocą niezawodnych reguł inferencji z określonego zbioru zdań w przypadku teorii metamatematycznej zdania te są określane jako aksjomaty teorii Twierdzenie: zdanie, które można wyprowadzić za pomocą reguł inferencji z aksjomatów, czyli zdanie mające dowód nie jest istotna treść zdań, a jedynie syntaktyczna poprawność przekształceń symboli. Dowód: ciąg przekształceń (symbolicznych), w którym każdy kolejny krok (zdanie) wynika z poprzednich (lub jest aksjomatem). Zdanie otrzymywane w ostatnim kroku dowodu jest twierdzeniem teorii

6

7 Sylogizm Sylogizm: wnioskowanie o dwóch przesłankach z których wypływa wniosek; każda z przesłanek zawiera wspólny element; w przypadku niezawodnych trybów (np. barbara) wniosek niezawodnie wynika z przesłanek Nieśmiertelny przykład sylogizmu (tryb barbara): Wszyscy ludzie są śmiertelni Bertrand Russell jest człowiekiem ============================ Bertrand Russell jest śmiertelny

8 Dedukcja indukacja abdukcja Dedukcja: Wszystkie fasolki z tego woreczka są białe. Te fasolki są z tego woreczka Te fasolki są białe. Indukcja: Te fasolki są z tego woreczka. Te fasolki są białe Wszystkie fasolki z tego woreczka są białe.

9 Problemy z indukcją: opowieść Bertranda Russella o kurczaku

10 Dedukcja indukacja abdukcja Załóżmy, że wchodze do pokoju i znajduję tam kilka woreczków zawierających rozmaite rodzaje fasolek. Na stole leży rozsypana garśc białych ziaren; po chwili poszukiwania okazuje sie, że jeden z woreczków zawiera wyłącznie białe fasolki [Peirce , za: Urbański 2009]. Wniosek abdukcyjny: białe ziarenka ze stołu pochodzą z tego woreczka Schemat abdukcji: Wszystkie fasolki z tego woreczka są białe. Te fasolki są białe Te fasolki są z tego woreczka.

11 (niezbyt) krótka historia abdukcji Arystoteles, Analityki pierwsze Wyróżnił rozumowania w których: wprowadzenie przesłanki uznanej hipotetycznie, z mniejszym lub większym stopniem stanowczości, służy uprawdopodobnieniu wniosku, uprzednio nieuznawanego w ogóle bądź uznawanego z mniejszą stanowczością (M. Urbański, Rozumowania abdukcyjne, s. 60). Charles Sanders Peirce Abdukcja: rozumowanie uprawdopadabniające Gilbert Harman i Peter Lipton Wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia (IBE)

12 Peirce: inferencyjna teoria abdukcji Etapy działalności naukowej: Pierwszym etapem jest abdukcja, drugim dedukcja, która dostarcza predykcji, trzecim zaś indukcja, za pomocą której testowane są predykcje. Schemat abudkcji Obserwujemy zaskakujące zjawisko C. Gdyby A było prawdziwe, zachowanie C byłoby oczywiste Mamy zatem podstawy, by sądzić, że A jest prawdziwe. Model wnioskowania z uznanego następnika: C, A C A

13 Wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia Schemat IBE: D domaga się wyjaśnienia (D może być zbiorem danych, zjawisk, faktów itd.). Gdyby hipoteza H byłaby prawdziwa, wyjaśniałaby dane D. Nie ma żadnej hipotezy, która lepiej wyjaśniałaby D niż hipoteza H Hipoteza H jest najlepszym wyjaśnieniem D i jest przypuszczalnie prawdziwa.

14 Kilka słów o roli eksperymentów myślowych w filozofii i nauce

15 Reductio ad absurdum Galileuszowy dowód na to, że ciężkie rzeczy nie spadają szybciej niż rzeczy lżejsze (gdy tarcie jest pomijalne) Jeśli spadałyby one szybciej, to ponieważ ciężki kamień A spadłby szybciej niż lekki kamień B, to jeśli przywiązalibyśmy A do B, kamień B powstrzymywałby kamień A zwalniając jego upadek. Ale A przywiązane do B są cięższe niż sam kamień A więc oba kamienie również powinny spadać szybciej niż sam kamień A. Na tej podstawie wyciągnęliśmy wniosek, że przywiązanie B do A, powinno sprawić zarówno spadanie czegoś wolniej, jak i szybciej niż spadanie samego A, co jest sprzecznością (Dennev, Dźwignie wyobraźni, w druku)

16 J.R. Searle, Umysły, mózgi i programy, [w:] Filozofia umysłu, red. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1995 Eksperyment myślowy: Chiński Pokój Johna Searle a (i) znajdujesz się w pokoju pełnym chińskich tekstów (ii) nie znasz języka chińskiego (iii) otrzymujesz instrukcję (po polsku), która zawiera kompletny zbiór operowania chińskimi znakami wyłącznie na podstawie ich kształtu (iv) otrzymujesz pytanie zadane jest ono w języku chińskim (v) korzystając z instrukcji odpowiadasz w języku chińskim. (vi) osoba na zewnątrz pokoju jest przekona, że znasz język chiński

17 Eksperyment myślowy: Chiński Pokój Johna Searle a Zdaniem Searle a: znajdując się w pokoju nic nie rozumiałaś/eś postępowałaś/eś jak komputer: przetwarzałaś/eś informacje (bez ich zrozumienia) zdeterminowana/y otrzymanym programem Wyniki eksperymentu chińskiego pokoju mówią wg Searle a że: sztuczna inteligencja nie jest możliwa umysł jest czymś więcej niż komputerem w oparciu o reguły syntaktyczne nie można uzyskać rozumienia semantyka (znaczenie) nie redukuje się do syntaktyki to, że ktoś zachowuje się jakby rozumiał, nie znaczy, że rozumie

18 H. Putnam, Znaczenie wyrazu znaczenie, [w:] Wiele twarzy realizmu i inne eseje, Warszawa 2013 Eksperyment myślowy: Bliźniacza Ziemia Hilary ego Putnama Wyobraź sobie, że gdzieś we Wszechświecie znajduje się Bliźniacza Ziemia. Jest ona (niemal) identyczna jak nasza: jej mieszkańcy mówią po polsku, znajduje się na niej nawet Twój sobowtór itd. Jedna różnica polega na tym, że: Płyn zwany na Bliźniaczej Ziemi wodą nie jest H 2 O, ale jakimś innym płynem o składzie chemicznym wyrażającym się bardzo długim i skomplikowanym wzorem. Będziemy w skrócie zapisywać go jako XYZ

19 Eksperyment myślowy: Bliźniacza Ziemia Hilary ego Putnama XYZ jest nieodróżnialny od wody w zwykłym zakresie temperatury i ciśnienia. W szczególności, smakuje jak woda i gasi pragnienie jak woda. Załóżmy również, że jeziora, morza i oceany Ziemi Bliźniaczej są wypełniony XYZ, a nie wodą, że tamtejsze deszcze składają się z kropel XYZ, a nie wody, itd. Kiedy statek kosmiczny z Ziemi odwiedzi Ziemię Bliźniaczą, przybysze z początku będą mniemać, że wyraz woda ma takie samo znaczenie na Ziemi i na Ziemi Bliźniaczej. Owo przypuszczenie zostanie skorygowane z chwilą, gdy odkryją, że woda na Ziemi Bliźniaczej jest XYZ, co Ziemianie stwierdzą mniej więcej za pomocą słów: Na Ziemi Bliźniaczej wyraz <<woda>> Znaczy XYZ Na odwrót, kiedy statek kosmiczny z Ziemi Bliźniaczej odwiedzi Ziemię, przybysze z początku będą mniemać, że wyraz woda na takie samo znaczenie na Ziemi Bliźniaczej i na Ziemi. Owo przypuszczenie zostanie skorygowane z chwilą, gdy odkrywają, że woda na Ziemi jest H 2 O, co Bliźniaczanie stwierdzą mniej więcej takimi słowy: Na Ziemi wyraz <<woda>> znaczy H 2 O.

20 Eksperyment myślowy: Bliźniacza Ziemia Hilary ego Putnama Putnam proponuje następnie cofnięcie się do 1750 roku: Typowy ziemski Polak nie widział, że woda składa się z wodoru i tlenu, a typowy Polak bliźniaczański nie wiedział, że woda składa się z YXZ. Niech Oskar 1 będzie takim typowym ziemskim Polakiem, a Oskar 2 jego odpowiednikiem na Ziemi Bliźniaczej. Można założyć, że wszystkie przekonania Oskara 1 na temat wody Oksar 2 żywi w stosunku do wody. Można nawet założyć, jeżeli sobie życzysz, że Oskar 1 i Oskra 2 są dokładnie jednakowi ( ) [psychicznie M.H.]. Niemniej ekstensją nazwy woda na Ziemi w 1750 roku była tak samo jak w roku 1950, H 2 O, a ekstensją nazwy woda na Ziemi Bliźniaczej w 1750 roku była, tak samo jak w roku 1950, XYZ. Oskar 1 i Oskar 2 rozmaicie rozumieli nazwę woda w 1750 roku, mimo że znajdowali się w jednakowym stanie psychicznym, i mimo że, biorąc pod uwagę ówczesny stan nauki ich społeczności uczonych dopiero pięćdziesiąt lat później odkryją, że rozumieli oni nazwę woda rozmaicie.

21 Eksperyment myślowy: Bliźniacza Ziemia Hilary ego Putnama Ekstensja nazwy woda (i jej znaczenie, w intuicyjnym przedanalitycznym użyciu tego słowa) nie jest funkcją stanu psychicznego. Innymi słowy: Rób, co chcesz znaczenia po prostu nie są w głowie

22 Inne słynne filozoficzne eksperymenty myślowe Teleportacja a tożsamość osobowa (Derek Parfit) Mózg w naczyniu (Putnam) i hipoteza snu (Kartezjusz) Demon Laplace a i determinizm (Pierre Simon de Laplace)

23 Dźwignie wyobraźni (Intuition Pumps)

24 Dźwignie wyobraźni (Intuition Pumps) IntuiOon pump (dźwignia wyobraźni) eksperyment myślowy, lub inna forma przekazu, mająca na celu intuicyjne rozwiązanie danego problemu filozoficznego lub wywarcie na odbiorcy wrażenia, że problem ten posiada rozwiązanie intuicyjne. Popularną strategią stosowaną w filozofii jest tworzenie eksperymentów myślowych pewnego rodzaju, które nazywam dźwigniami wyobraźni. Dźwignie wyobraźni są sprytnie zaprojektowane, tak by skupić uwagę czytelnika jedynie na ważnych cechach, a zarazem zniechęcić go do drążenia w szczegółach. Co do zasady nie ma w tym nic złego. Jednym z najważniejszych celów filozofii jest w istocie pomoc ludziom, w ujrzeniu lasu a nie tylko drzew. Jednakże dźwignie wyobraźni są często choć rzadko w sposób świadomy nadużywane przez filozofów Daniel Dennev, 1984, Elbow Room; The VarieOes of Free Will Worth WanOng.

25 Nie należy mnożyć bytów ponad konieczność!

26 Raczejowanie Raczejowanie jest sposobem na prześlizgiwanie się szybko i łagodnie przez fałszywą dychotomię. Ogólna forma raczejowania jest taka Nie jest tak, że blablabla, jak chcieliby tego konserwatyści; jest raczej tak, że takitakitakitak co jest czymś radykalnie innym. Niektóre raczejowania są całkiem w porządku; naprawdę musisz wybrać pomiędzy dwoma zaproponowanymi alternatywami; w tych przypadkach, zaoferowano ci nie fałszywą, ale raczej prawdziwą, nieuniknioną dychotomię. Ale niektóre raczejowania są tylko sprytnymi manipulacjami, z tego powodu, iż słowo raczej implikuje nie wyjaśniając dlaczego że istnieje ważna niekompatybilność pomiędzy otaczającymi je twierdzeniami. Przykład: Religia nie jest opium dla mas, jak powiedział Marks; jest raczej głębokim i pocieszającym znakiem rozpoznania przez ludzkość nieuchronności śmierci. Dennev, Dźwignie

27 Z pewnością (surly) Gdy czytasz lub przeglądasz artykuły polemiczne, szczególnie autorstwa filozofów, oto szybka sztuczka, która może oszczędzić ci dużo czasu i wysiłku, zwłaszcza w obecnej epoce poszukiwania przez komputer: szukaj w dokumencie słów z pewnością (surely) i sprawdź każde ich wystąpienie. Nie zawsze, a nawet nie najczęściej, ale często słowa z pewnością tak dobrze wskazują słaby punkt w argumentacji, jak migające światło (Dennev, Dźwignie ) Przykład: Ale z pewnością nie jest to niczym innym, jak tylko biologicznym faktem o ludziach nie wytworem kulturowym iż niektóre reprezentacje mózgowe są na tyle trwałe, że wywierają wpływ na pamięć, kontrolę zachowania itd. (Ned Block, za: Dennev, Dźwignie )

28 Argumentacja filozoficzna: logika czy wizjonerstwo? Dwie składowe każdej argumentacji: logiczno- dedukcyjna hermeneutyczna Typy argumentacji: racjonalistyczne wizjonerskie

29 Argumentacja filozoficzna: logika czy wizjonerstwo? Sądzę, że argumentacje ( ) dałoby się w zasadzie ułożyć w taki ciąg, że na jego, powiedzmy, lewym końcu znalazłyby się argumentacje bez składowej hermeneutycznej, a na jego prawym końcu argumentacje bez składowej logiczno- dedukcyjnej ( ). Argumentacje racjonalistyczne znajdowałyby się stosunkowo blisko lewego końca ciągu; argumentacje wizjonerskie odpowiednio prawego końca ciągu. Istotną rzeczą jest, że żadna argumentacja, o ile tylko dotyczy nietrywialnego twierdzenia filozoficznego (lub naukowego), nie jest pozbawiona składowej hermeneutycznej. M. Heller, Przeciw fundacjonizmowi, s. 93.

30 Argumentacja: logika czy wizjonerstwo? Patologia zaczyna się wówczas, gdy wizja dominuje na racjonalnymi argumentami, bądź je zastępując, bądź tak nimi sterując, że przestają być one racjonalne (np. łamią prawa dedukcji). W zdrowej sytuacji ustala się rodzaj sprzężenia zwrotnego między wizją logiczną a argumentacją. Nawet jeżeli ciąg rozumowań jest inspirowany wizją, to racjonalna argumentacja może wpływać na wizję, powodując jej korektę, a w krytycznej sytuacji nawet jej odrzucenie (s )

31 Rozwiązanie kompromisowe, gdzieś w połowie drogi pomiędzy poezją a matematyką, to miejsce, gdzie, jak sądzę, filozofowie mogą wnieść najlepszy wkład, dostarczając prawdziwych wyjaśnień niezwykle zagadkowych problemów. (Dennev, Dźwignie wyobraźni, w druku)

32 Na koniec

33 Filozof powinien unikać erystyki, ale powinien posiąść sztukę retoryki Retoryka umiejętność przekonywania, przekazywania swoich racji, perswadowania Kodyfikacje: Arystoteles, Marek Tuliusz Cyceron Erystyka sztuka prowadzenia sporów; racje mogą być forsowane bez względu na prawdę czy intencje Kodyfikacja: Artur Schopenhauer

34 tocząc dyskusję filozoficzną (i nie tylko!) warto stosować się do reguły konwersacji Paula Grice a Ogólna zasada współpracy: Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany Reguły szczegółowe: Maksyma ilości (przekazuj tylko tyle informacji, ilu wymaga cel konwersacji) Maksyma jakości (przekazuj tylko informacje, co do których sądzisz, że są prawdziwe) Maksyma odniesienia (bądź relewantny, czyli mów na temat) Maksyma sposobu (mów zwięźle, zrozumiale, unikaj wieloznaczności)