J. Parchomiuk ODPOWIEDZIALNOŚĆ ODSZKODOWAWCZA ZA LEGALNE DZIAŁANIA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

Transkrypt

1

2

3 Polecamy nasze publikacje z tej serii: J. Parchomiuk ODPOWIEDZIALNOŚĆ ODSZKODOWAWCZA ZA LEGALNE DZIAŁANIA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ M. Safjan, J. Jastrzębski ODPOWIEDZIALNOŚĆ ODSZKODOWAWCZA E. Cała-Wacinkiewicz CHARAKTER PRAWNY UNII EUROPEJSKIEJ W ŚWIETLE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO A. Mezglewski, A. Tunia WYZNANIOWA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA CYWILNEGO U. Drozdowska CYWILNOPRAWNA OCHRONA PRAW PACJENTA B. Szmulik SKARGA KONSTYTUCYJNA. POLSKI MODEL NA TLE PORÓWNAWCZYM D. Wacinkiewicz KONTROLA I NADZÓR W PRAWIE KOMUNALNYM D. Dörre-Nowak OCHRONA GODNOŚCI I INNYCH DÓBR OSOBISTYCH PRACOWNIKA A. Mikos USTROJOWA POZYCJA BANKU CENTRALNEGO W POLSCE

4

5 Redakcja: Joanna Cybulska Monika Pawłowska Wydawnictwo C. H. Beck 2008 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Gen. Zajączka 9, Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: ELPIL, Siedlce ISBN

6 Spis treści Wykaz skrótów... Spis treści Wykaz literatury... XIII XIX Wstęp... 1 Rozdział I. Odpowiedzialność odszkodowawcza uwagi ogólne 5 1. Istota odpowiedzialności odszkodowawczej Stosunek odpowiedzialności odszkodowawczej do odpowiedzialności prawnej i cywilnej Rozwój odpowiedzialności odszkodowawczej I. Geneza II. Stan obecny III. Perspektywy Typy odpowiedzialności odszkodowawczej I. Celowość wyróżnienia II. Kryterium pełności odesłanie III. Kryterium ekonomicznego rozkładu ciężaru odpowiedzialności IV. Kryterium sprawstwa Reżimy odpowiedzialności odszkodowawczej I. Uwagi ogólne II. Systematyka reżimów odpowiedzialności III. Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania IV. Odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych A. Uwagi ogólne B. Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny C. Odpowiedzialność z tytułu szkód legalnych V. Odpowiedzialność z tytułu wykonywania praw podmiotowych VI. Odpowiedzialność gwarancyjna VII. Odpowiedzialność z tytułu poniesienia szkody we wspólnym lub cudzym interesie Struktura oraz zakres stosowania przepisów Kodeksu cywilnego o odpowiedzialności odszkodowawczej Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej V

7 Spis treści I. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej uwagi ogólne II. Szkoda bezprawna III. Zdarzenie, z którym ustawa wiąże powstanie o dpowiedzialności wzmianka IV. Związek między zdarzeniem, z którym ustawa łączy powstanie odpowiedzialności a szkodą odesłanie Poszkodowany I. Względny charakter stosunku odszkodowawczego II. Szkoda zbiorowa. Szkoda ekologiczna III. Sprawca szkody jako poszkodowany IV. Ograniczenie indemnizacji do bezpośrednio poszkodowanego V. Szkoda osoby trzeciej VI. Poszkodowany a powiązania rodzinne A. Uwagi ogólne B. Roszczenia dziecka przeciwko matce C. Małżeńskie stosunki majątkowe VII. Szkoda na tle wspólności praw VIII. Poszkodowany w reżimie odpowiedzialności z tytułu niewykonania zobowiązania Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej I. Uwagi ogólne II. Zasada winy A. Uwagi ogólne B. Pojęcie winy C. Stosunek winy do szkody D. Formy winy III. Zasada bezprawności A. Uwagi ogólne B. Bezprawność względna IV. Zasada ryzyka V. Zasada odpowiedzialności absolutnej VI. Zasada słuszności Wpływ zasady odpowiedzialności odszkodowawczej na rozmiar odszkodowania I Uwagi ogólne II. Uwagi szczegółowe A. Powstanie odpowiedzialności B. Wyłączenie odpowiedzialności C. Rozmiar odpowiedzialności D. Wyłączenie wygaśnięcia roszczeń odszkodowawczych. 146 E. Uwagi na tle poszczególnych instytucji VI

8 Spis treści 11. Funkcje odpowiedzialności odszkodowawczej I. Pojęcie funkcji odpowiedzialności odszkodowawczej II. Funkcje odpowiedzialności odszkodowawczej uwagi ogólne III. Funkcja kompensacyjna A. Uwagi ogólne B. Funkcja kompensacyjna a zasady: restytucji i pełnego odszkodowania C. Funkcja kompensacyjna a sposoby naprawienia szkody D. Funkcja kompensacyjna a uszczerbek niemajątkowy E. Funkcja kompensacyjna a zasada odpowiedzialności F. Funkcja kompensacyjna a reżim odpowiedzialności G. Funkcja kompensacyjna a gwarancyjny typ odpowiedzialności H. Uwagi szczegółowe IV. Funkcja prewencyjna V. Funkcja represyjna VI. Funkcja repartycyjna Rozdział II. Pojęcie i rodzaje szkody Ogólne pojęcie szkody I. Pojęcie szkody. Uwagi wstępne II. Niekorzystność uszczerbku III. Szczególne definicje legalne szkody IV. Znaczenie woli poszkodowanego V. Brak prawnego uzasadnienia VI. Szkoda naturalna i normatywna VII. Metoda dyferencyjna VIII. Hipoteza dyferencyjna IX. Zasada pełnego odszkodowania X. Zasada restytucji XI. Szkoda a zubożenie i wzbogacenie Szkoda majątkowa i niemajątkowa I. Pojęcia szkody majątkowej i niemajątkowej II. Ograniczenie naprawienia szkody niemajątkowej do reżimu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych Szkoda jako naruszenie szkoda jako skutek naruszenia Szkoda na mieniu i szkoda na osobie I. Szkoda na mieniu i na osobie II. Przedmiot ochrony odszkodowawczej A. Uwagi ogólne B. Szkoda czysto majątkowa VII

9 VIII Spis treści C. Ochrona wierzytelności Postaci szkody majątkowej I. Straty i utracone korzyści. Uwagi ogólne II. Szkoda ewentualna Straty I. Pojęcie strat II. Utrata roszczenia III. Obciążenie pasywami Wydatki Utracone korzyści I. Pojęcie utraconych korzyści II. Korzyści niezgodne z prawem bądź niegodziwe III. Utrata korzyści jako szkoda obecna albo przyszła IV. Ocena ex post V. Ustalenie rozmiarów utraconych korzyści VI. Poszczególne przypadki utraty korzyści A. Utrata pożytków B. Uszkodzenie dobra w trakcie produkcji C. Utrata zysków z inwestycji na rynku papierów wartościowych D. Utracone korzyści jako element odszkodowania zasądzonego w procesie karnym VII. Utrata korzyści a wzbogacenie i zubożenie Poszczególne rodzaje szkody majątkowej I. Szkoda w reżimie odpowiedzialności ex contractu II. Utrata posiadania III. Utrata pożytków IV. Utrata możliwości korzystania z rzeczy V. Utrata wypoczynku, urlopu lub przyjemności VI. Szkoda bezpośrednia i pośrednia VII. Szkoda jako skutek naruszenia dóbr niematerialnych, know how i czynów nieuczciwej konkurencji A. Uwagi wstępne B. Zastosowanie metody dyferencyjnej C. Szkoda jako utracona opłata licencyjna D. Wydanie zysku naruszyciela VIII. Odpowiedzialność korzystającego ze szkody (art. 422 KC) IX. Zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy X. Naruszenie procedur konkursowych XI. Dodatni i ujemny interes poszkodowanego A. Uwagi ogólne B. Umowa przedwstępna

10 Spis treści C. Umowa ramowa D. Umowa o negocjacje E. Umowa opcyjna F. Przetarg i aukcja G. Umowa gwarancyjna H. Prawo pierwokupu I. Darowizna J. Konkurs Rozdział III. Ustalenie rozmiaru szkody prawnie relewantnej Związek przyczynowy I. Uwagi ogólne II. Zakres zastosowania art KC III. Funkcje art KC IV. Związki normatywne V. Teoria warunkowości VI. Adekwatny związek przyczynowy A. Uwagi ogólne B. Kierunki teorii adekwatnej C. Ocena teorii adekwatnej D. Podwyższenie prawdopodobieństwa E. Dowód związku przyczynowego VII. Przechodniość związku przyczynowego VIII. Związek przyczynowy bezpośredni IX. Przyczynowość zaniechania X. Utrata korzyści XI. Związek przyczynowy adekwatny a bezprawność względna XII. Stosunek związku przyczynowego do winy XIII. Podatność na doznanie szkody XIV. Związki konieczne i przypadkowe XV. Wielość przyczyn A. Kauzalność konkurencyjna pozorny zbieg przyczyn 423 B. Hipotetyczna przyczynowość alternatywna C. Rzeczywisty zbieg przyczyn uwagi ogólne D. Przyczynowość alternatywna E. Przyczynowość kumulatywna F. Legalne zachowanie alternatywne Obiektywne bądź subiektywne kryteria ustalenia rozmiaru szkody I. Uwagi historyczne II. Prawo pozytywne A. Uwagi ogólne B. Dobra niematerialne wzmianka IX

11 C. Przypadki zastosowania metody obiektywnej Wpływ systemu danin publicznych na rozmiar szkody prawnie relewantnej I. Uwagi ogólne II. Podatek od towarów i usług III. Podatek dochodowy od osób fizycznych Czas i miejsce miarodajne dla ustalenia rozmiaru szkody I. Czas miarodajny dla ustalenia rozmiaru szkody II. Miejsce miarodajne dla ustalenia rozmiaru szkody Szkoda obecna i szkoda przyszła I. Pojęcia szkody obecnej i przyszłej II. Naprawienie szkody przyszłej zasada III. Wyjątki Wyrównanie korzyści z uszczerbkiem I. Uwagi ogólne II. Zbieg roszczeń III. Przyczynienie poszkodowanego a compensatio lucri cum damno IV. Świadczenia z ubezpieczeń majątkowych Ciężar dowodu istnienia i rozmiarów szkody. Zastosowanie art. 322 KPC I. Ciężar dowodu szkody uwagi ogólne II. Utrata korzyści III. Związek przyczynowy odesłanie IV. Zastosowanie art. 322 KPC A. Uwagi ogólne B. Uwagi szczegółowe Rozdział IV. Naprawienie szkody Sposoby naprawienia szkody Wybór sposobu naprawienia szkody Przywrócenie do stanu poprzedniego I. Postaci restytucji II. Restytucja w przypadku uszkodzenia dóbr używanych Naprawienie szkody w pieniądzu I. Uwagi ogólne II. Odszkodowanie pieniężne jako uzupełnienie przywrócenia stanu poprzedniego III. Pokrycie uszczerbków wywołanych naprawami własnymi poszkodowanego IV. Odszkodowanie w przypadku zniszczenia bądź znacznego uszkodzenia rzeczy używanych V. Odsetki opóźnienia od odszkodowania pieniężnego Rozdział V. Czynniki wpływające na wysokość odszkodowania. 548 X Spis treści

12 Spis treści 1. Uwagi wprowadzające I. Ekspozycja problematyki II. Charakter wyroku odszkodowawczego Przyczynienie poszkodowanego I. Uwagi ogólne II. Postaci przyczynienia III. Problematyka procesowa IV. Uwagi szczegółowe V. Przyczynienie osób innych niż poszkodowany VI. Kryteria zmniejszenia odszkodowania Ustawowe modyfikacje zasady pełnego odszkodowania I. Uwagi ogólne II. Uwagi szczegółowe A. Szczególne ukształtowanie szkody prawnie relewantnej B. Limity kwotowe odszkodowania III. Zbieg roszczeń a ustawowe modyfikacje zasady pełnego odszkodowania Umowne odstępstwa od zasady pełnego odszkodowania I. Uwagi ogólne II. Umowy dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej A. Szczególne określenie przesłanek odpowiedzialności B. Szczególne określenie szkody prawnie relewantnej C. Pułap odszkodowania D. Ograniczenie odpowiedzialności do części majątku dłużnika E. Umowy procesowe F. Umowy dotyczące istniejącego długu odszkodowawczego III. Ubezpieczenia majątkowe Sądowe miarkowanie odszkodowania Ustalenie odpowiedzialności za szkodę przyszłą Uwagi końcowe de lege ferenda Indeks rzeczowy XI

13

14 Wykaz skrótów 1. Akty prawne Wykaz skrótów CIM... załącznik B do konwencji z r. o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF) Dz.U. z 2007 r., Nr 100, poz. 674 CIV... załącznik A do konwencji z r. o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF) Dz.U. z 2007 r., Nr 100, poz. 674 GospNierU... ustawa z r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz ze zm.) KC... ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KM... ustawa z r. Kodeks morski (Dz.U. Nr 138, poz ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KP... ustawa z r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPA... ustawa z r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz ze zm.) KPC... ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KS... ustawa z r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz ze zm.) KZ... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm. ) OchrLokU... ustawa z r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.) PrAtom... ustawa z r. Prawo atomowe (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276 ze zm.) PrBud... ustawa z r. Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 156, poz ze zm.) XIII

15 Wykaz skrótów PrDewiz... PrEnerg... PrGeolGórn... PrNot... PrPoczt... PrPrywM... PrPrzew... PrWod... PWP... UPDOF... VATU... ZNKU... ustawa z r. Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 141, poz ze zm.) ustawa z r. Prawo energetyczne (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 98, poz ze zm.) ustawa z r. Prawo geologiczne i górnicze (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 228, poz ze zm.) ustawa z r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm.) ustawa z r. Prawo pocztowe (Dz.U. Nr 130, poz ze zm.) ustawa z r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) ustawa z r. Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm.) ustawa z r. Prawo wodne (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz ze zm.) ustawa z r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz ze zm.) ustawa z r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) ustawa z r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz. 535 ze zm.) ustawa z r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz ze zm.) 2. Publikatory i czasopisma BSN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U... Dziennik Ustaw Dz.Urz... Dziennik Urzędowy GP... Gazeta Prawna KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego MoP... Monitor Prawniczy MoPod... Monitor Podatkowy MS i G... Monitor Sądowy i Gospodarczy NP... Nowe Prawo NPN... Nowe Prawo Notarialne Pal.... Palestra PB... Prawo Bankowe PG... Prawo Gospodarcze XIV

16 Wykaz skrótów PiP... PiZS... PN... POP... PPA... PPH... Pr. Sp.... PS... PUG... R.Pr.... Rej.... RPE i S... Rz.... SC... SP... TPP... Wok.... Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne Przegląd Notarialny Przegląd Orzecznictwa Podatkowego Przegląd Prawa Administracyjnego Przegląd Prawa Handlowego Prawo Spółek Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Radca Prawny Rejent Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rzeczpospolita Studia Cywilistyczne Studia Prawnicze Transformacje Prawa Prywatnego Wokanda 3. Piśmiennictwo Czachórski Czachórski Domański, Instytucje... Ohanowicz, Górski, Zarys... W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1968 W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2002 L. Domański, Instytucje Kodeksu zobowiązań. Komentarz teoretyczno-praktyczny. Część szczególna, Warszawa 1939 A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys według Kodeksu cywilnego. Część szczegółowa, Warszawa Poznań 1966 KC zkomentarzem, t. II, Kodeks cywilny z Komentarzem (pod red. J. Winiarza), t. II, Warszawa 1989 Komentarz do KC, ks. 2, t. 2, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Księga pierwsza, część ogólna, Warszawa 2002 Komentarz KC, t. II, Kodeks cywilny. Komentarz, praca zbiorowa (pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskiego i I. Bielskiego), t. II, Warszawa 1972 Komentarz KC, t. II, Kodeks cywilny. Komentarz, praca zbiorowa (pod red. J. Pietrzykowskiego), t. II, Warszawa 2003 XV

17 Komentarz Pr Aut Komentarz KSH, t. I... Longchamps de Berier, Zobowiązania... J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach popkrewnych, Kraków 1995 S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych, Komentarz,t.I,Warszawa2001 R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948 Radwański, Olejniczak, Zobowiązania Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania część ogólna, Warszawa 2006 Radwański, Panowicz-Lipska Radwański, Zobowiązania A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody... A. Stelmachowski, Wstęp A. Stelmachowski, Wstęp Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania część szczegółowa, Warszawa 2001 Z. Radwański, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2001 A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, Rejent 1998, Nr 2 A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1969 A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984 System PrPryw, t. [ ]... System Prawa Prywatnego, t. 2, Warszawa 2002, Suplement do t. 2, Warszawa 2004; t. 3, Warszawa 2003; t. 4, Warszawa 2005; t. 7, wyd. I, Warszawa 2001, wyd. II, Warszawa 2003; t. 8, Warszawa 2004; t. 12, Warszawa 2003; t. 13, Warszawa 2002; t. 18, Warszawa 2005, Suplement do t. 18, Warszawa 2006; t. 19, Warszawa 2006; t. 5, Warszawa 2006 A. Szpunar, Ustalenie... A. Szpunar, Odszkodowanie... W. Warkałło, Odpowiedzialność 1962 XVI Wykaz skrótów Ustalenie odszkodowania w prawie cywilnym, Warszawa 1975 A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową. Szkoda na mieniu i osobie, Bydgoszcz 1998 W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje. Rodzaje. Granice, Warszawa 1962

18 W. Warkałło, Odpowiedzialność Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje. Rodzaje. Granice, Warszawa 1972 J. Winiarz, Ustalenie... Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne Wykaz skrótów J. Winiarz, Ustalenie wysokości odszkodowania, Warszawa 1962 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa Inne skróty konw.... konwencja l.z.a.... legalne zachowanie alternatywne n.... następny (a, e) orz.... orzeczenie pkt... punkt post.... postanowienie tj.... to jest tekst jedn.... tekst jednolity uchw.... uchwała ust.... ustęp wyr.... wyrok XVII

19

20 Wykaz literatury Adamiak B., Borkowski J., Kodeks Wykaz postępowania literatury administracyjnego. Komentarz, Warszawa Agopszowicz A., Glosa do orz. GKA z r., Z III/2-997/73, OSPiKA 1974, Nr 11, poz Agopszowicz A., Glosa do orz. GKA z r., DO-9139/85, OSPiKA 1987, Nr 5 6, poz Agopszowicz A., Glosa do uchw. SN z r., III CZP 20/69, OSPiKA 1970, Nr 12, poz Agopszowicz A., Glosa do wyr. SN z r., II CR 121/85, Pal. 1988, Nr 1 2. Agopszowicz A., Glosa II do uchw. SN z r., III CZP 17/70, OSPiKA 1971, Nr 9, poz Agopszowicz A., Normy w kodeksie postępowania administracyjnego odsyłające do kodeksu cywilnego, Pal. 1985, Nr 10. Agopszowicz A., Obowiązek zapobieżenia szkodzie. Podstawa i zakres. Ossolineum Agopszowicz A., Odpowiedzialność odszkodowawcza gmin według przepisów k.p.a. i ustawy o NSA, ST 1996, Nr 11. Agopszowicz A., Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w stanie wyższej konieczności (art. 142 k.c.), AUWr, Prawo CXCV, Wrocław Agopszowicz A., Odpowiedzialność za szkody wyrządzone robotami górniczymi, Warszawa Agopszowicz A., Podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej w kodeksie postępowania administracyjnego, Pal. 1986, Nr 4. Agopszowicz A., Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej w stanie wyższej konieczności. Zakres i treść, Problemy prawne górnictwa Nr 10, Katowice Agopszowicz A., Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej w stanie wyższej konieczności. Podmioty stosunku prawnego, ZNUJ t. DCCLXXI, Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, z. 41, Kraków Agopszowicz A., Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej w stanie wyższej konieczności. Elementy hipotezy normy prawnej (na tle art. 142 k.c.), w: Prace z prawa cywilnego, Ossolineum Agopszowicz A., Z problematyki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonywaniem uprawnień, AUWr, No 609, Prawo CV, Wrocław Ahlt M., Szpunar M., Prawo europejskie, Warszawa XIX