PODRĘCZNIKI PRAWNICZE. Z. Radwański/A. Olejniczak Zobowiązania część ogólna

Transkrypt

1

2 PODRĘCZNIKI PRAWNICZE Z. Radwański/A. Olejniczak Zobowiązania część ogólna

3 W sprzedaży: E. Gniewek, P. Machnikowski (red.) ZARYS PRAWA CYWILNEGO, wyd. 2 Studia Prawnicze Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska ZOBOWIĄZANIA CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA, wyd. 11 Podręczniki Prawnicze A. Kawałko, H. Witczak ZOBOWIĄZANIA, wyd. 5 Skrypty Becka KODEKS CYWILNY, wyd. 42 Twoje Prawo

4 Zbigniew Radwański profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Adam Olejniczak profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Uczelni Łazarskiego w Warszawie Zobowiązania część ogólna 12. wydanie rozszerzone i zaktualizowane WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2016

5 Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C.H.Beck Druk i oprawa: Orthdruk, Białystok ISBN ISBN e-book

6 Przedmowa do dwunastego wydania Podręcznik ten zawiera wykład części ogólnej prawa zobowiązań w zakresie wskazanym w art Kodeksu cywilnego. Części szczegółowej prawa zobowiązań poświęcony jest odrębny podręcznik Z. Radwańskiego i J. Panowicz-Lipskiej, Zobowiązania część szczegółowa, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa Podobnie jak jej poprzednie wydania, książka ta ma służyć studentom wydziałów prawa. Jednak wiele objaśnień, zwłaszcza dotyczących nowych albo niedawno istotnie zmienionych przepisów, może zainteresować także dojrzałych prawników. Sposób przedstawienia zagadnień ma na względzie adresatów tego podręcznika. Nie unikając więc prezentacji problemów spornych i zawiłych, rozważania teoretyczne ujęto syntetycznie ze wskazaniem, jakie poglądy uzyskały zwłaszcza w judykaturze walor dominujący. Wykład opatrzono informacjami dotyczącymi literatury i orzecznictwa. W niniejszym wydaniu uwzględniono zmieniony w ciągu ostatnich dwóch lat stan prawny. W szczególności dotyczy to istotnych zmian w zakresie tzw. abstrakcyjnej kontroli wzorców umownych. Chodzi o zmianę systemu, z sądowego na system administracyjny z kontrolą sądową, chroniącego konsumentów przed stosowaniem niedozwolonych postanowień we wzorcach umownych. Z dniem r. zmianę tę wprowadziła w życie ustawa z r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1634). Przedstawiono także poważne zmiany w przedmiocie odsetek maksymalnych oraz dotyczące obowiązku zapłaty odsetek w transakcjach handlowych, wprowadzone ustawą z r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1830). Zwrócono także uwagę na zmienioną ustawą z r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1311) treść regulacji dotyczącej walutowości świadczeń pieniężnych. Podstawę do przygotowania niniejszego wydania podręcznika stanowiły jego dotychczasowe cztery wydania, autorstwa Zbigniewa Radwańskiego, oraz siedem wydań, które ukazały się w opracowaniu Autora i Adama Olejniczaka. Zachowano dotychczasową sekwencję i metodę wykładu, dostosowaną do podręcznika części ogólnej prawa cywilnego Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne część ogólna, C.H.Beck, Warszawa Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do maja 2016 r. Poznań, lipiec 2016 r. Adam Olejniczak

7

8 Spis treści Przedmowa do dwunastego wydania... V Wykaz skrótów... XIX Wykaz literatury... XXIII Rozdział I. Wiadomości wstępne Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym... 1 I. Miejsce i funkcja prawa zobowiązań w systemie prawnym Dział prawa cywilnego Inne działy... 2 II. Źródła prawa zobowiązań Prawo stanowione Prawo zwyczajowe i zwyczaj Prawo intertemporalne... 6 III. Struktura prawa zobowiązań Część ogólna i szczegółowa Zróżnicowania podmiotowe... 8 IV. Podstawowa literatura do prawa zobowiązań Przed kodyfikacją Przed reformą Kodeksu Po reformie Kodeksu Zobowiązanie I. Pojęcie Elementy Stosunek prawny typu względnego Treść Dług Rozszerzona skuteczność Jedność stosunku zobowiązaniowego II. Dług i odpowiedzialność Pojęcie Odpowiedzialność osobista Zobowiązania niezupełne Ograniczona odpowiedzialność osobista Odpowiedzialność rzeczowa III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego Uwagi wstępne Czynności prawne Akty administracyjne Konstytutywne orzeczenia sądów Inne zdarzenia... 28

9 VIII Spis treści 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika I. Uwagi ogólne II. Przesłanki ochrony Chroniona wierzytelność Czynność prawna dłużnika Pokrzywdzenie wierzyciela Korzyść osoby trzeciej III. Zaskarżenie czynności i jego skutki Zaskarżenie czynności Orzeczenie względnej bezskuteczności IV. Zbliżone instytucje Rozdział II. Świadczenie Uwagi ogólne I. Pojęcie Przedmiot a treść świadczenia Kwalifikacja prawna świadczenia II. Uwagi ogólne o treści świadczenia Działanie i zaniechanie Sposób ustalenia świadczenia Możliwość wykonania świadczenia Świadczenia w zobowiązaniach rezultatu i w zobowiązaniach starannego działania Rodzaje świadczeń I. Świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz z upoważnieniem przemiennym Zobowiązanie przemienne Upoważnienie przemienne II. Wielość świadczeń oraz świadczenia uboczne Łączenie świadczeń Świadczenia uboczne III. Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe Świadczenia jednorazowe Świadczenia okresowe Świadczenia ciągłe IV. Świadczenia podzielne i niepodzielne V. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i oznaczone co do gatunku VI. Zwrot nakładów i wydatków Świadczenia pieniężne i odsetki I. Pieniądz Pojęcie Funkcje System pieniężny II. Pojęcie i sposób spełnienia świadczenia pieniężnego Pojęcie Walutowość Zapłata gotówką Zapłata bezgotówkowa Elektroniczna postać zapłaty... 63

10 Spis treści IX III. Nominalizm Pojęcie Zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym IV. Waloryzacja. Zagadnienia ogólne Pojęcie i funkcja Zakres zastosowania V. Waloryzacja umowna Pojęcie Miernik wartości VI. Waloryzacja sądowa Pojęcie Przesłanki Zakres kompetencji sądu VII. Odsetki Pojęcie i funkcja Źródła obowiązku świadczenia odsetek Wysokość odsetek Zakaz anatocyzmu Terminy płatności Przedawnienie Naprawienie szkody I. Odpowiedzialność odszkodowawcza i jej przesłanki II. Zasady i rodzaje odpowiedzialności Zasady odpowiedzialności Rodzaje odpowiedzialności III. Związek przyczynowy Pojęcie Cecha normalności Wyjątki IV. Szkoda Pojęcie Rodzaje szkody majątkowej Zaliczenie uzyskanych korzyści Ujemny interes umowny Ciężar dowodu V. Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody Funkcje odszkodowania Przyczynienie się poszkodowanego Inne ograniczenia obowiązku naprawienia szkody Sposób naprawienia szkody Sposób ustalenia wysokości odszkodowania Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników Zobowiązania solidarne I. Solidarność dłużników (bierna) Pojęcie Źródła Pozycja prawna dłużników wobec wierzyciela Roszczenia regresowe

11 X Spis treści II. Solidarność wierzycieli (czynna) Pojęcie i funkcja Reżim prawny III. Struktura prawna zobowiązań solidarnych IV. Solidarność niewłaściwa Zobowiązania niepodzielne i podzielne I. Zobowiązania niepodzielne Pojęcie Wielość dłużników Wielość wierzycieli II. Zobowiązania podzielne Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych I. Uwagi wstępne Pojęcie Regulacja prawna Transformacja koncepcji umowy Umowy adhezyjne II. Umowy wzajemne Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące Pojęcie umowy wzajemnej Zakres zastosowania Konsekwencje III. Umowy realne IV. Umowy kauzalne i abstrakcyjne V. Umowy losowe Treść umów zobowiązaniowych I. Swoboda umów Pojęcie Zakres swobody umów Granice wyznaczone przez ustawę Granice wyznaczone przez zasady współżycia społecznego Granice wyznaczone przez naturę zobowiązania Skutki przekroczenia granic II. Pierwotna niemożliwość świadczenia III. Wyzysk Przesłanki Skutki prawne Kwalifikacja prawna Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem umowy. 138 I. Wprowadzenie II. Culpa in contrahendo III. Umowa przedwstępna Pojęcie i cel Przesłanka ważności Termin zawarcia umowy przyrzeczonej Skutki niezawarcia umowy przyrzeczonej Przedawnienie

12 Spis treści XI IV. Ograniczenia swobody zawierania umów Uwagi wstępne Ograniczenia doboru kontrahenta Obowiązek kontraktowania Zezwolenia administracyjne Tryb zawierania umowy Wzorce umów I. Uwagi wstępne Geneza i funkcja społeczna Reakcja prawna II. Pojęcie i charakter prawny wzorca umowy Wzorzec umowy Charakter prawny wzorca III. Informacja o wzorcu przesłanką mocy wiążącej wzorca Uwagi wstępne Doręczenie wzorca Inne sposoby informowania o wzorcu Przejrzystość (transparentność) wzorca IV. Wzorzec a umowa Pierwszeństwo umowy Wydanie wzorca w czasie trwania stosunku prawnego o charakterze ciągłym Konflikt wzorców Umowy konsumenckie I. Uwagi ogólne Pojęcie Zasady Regulacja prawna II. Niedozwolone postanowienia umowne Uwagi ogólne Zakres stosowania Ciężar dowodu indywidualnego uzgodnienia Przesłanki uznania klauzuli za niedozwoloną Katalog klauzul z art KC Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną Kontrola treści konkretnego stosunku prawnego Kontrola abstrakcyjna III. Reżim prawny określony ustawą o ochronie praw konsumenta IV. Ogólne obowiązki przedsiębiorcy w umowach zawieranych z konsumentem V. Ochrona konsumenta w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa oraz w umowach zawieranych na odległość Zakres zastosowania ustawy Obowiązek informacyjny w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa oraz w umowach zawieranych na odległość Prawo odstąpienia od umowy Umowy dotyczące usług finansowych zawierane na odległość Umowy odnoszące się do osób trzecich I. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej

13 XII Spis treści 1. Pojęcie Skutki Zastosowanie II. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią Pojęcie Odpowiedzialność gwaranta Zastosowanie III. Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia Rozdział V. Czyny niedozwolone Uwagi wprowadzające I. Pojęcie II. Systematyka III. Funkcja Odpowiedzialność za własne czyny I. Uwagi ogólne II. Bezprawność Pojęcie Wyłączenia III. Wina Pojęcie Kwalifikacje psychiczne Rodzaje i mierniki winy IV. Współsprawstwo i współodpowiedzialność Podżeganie i pomocnictwo Skorzystanie ze szkody V. Ciężar dowodu Reguła ogólna Wina anonimowa Odpowiedzialność za cudze czyny I. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru Uwagi wprowadzające Odpowiedzialność sprawującego nadzór Odpowiedzialność sprawcy II. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności innej osobie Uwagi wstępne Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez samodzielnego wykonawcę Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego Odpowiedzialność organów władzy publicznej I. Uwagi wprowadzające II. Podmioty Podmioty odpowiedzialne Poszkodowany III. Przesłanki odpowiedzialności Czyn niedozwolony Szkoda i związek przyczynowy

14 Spis treści XIII IV. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem albo niewydaniem aktu normatywnego, orzeczenia lub decyzji Uwagi ogólne Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia lub decyzji Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia lub decyzji Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu normatywnego V. Naprawienie szkody na zasadach słuszności VI. Uregulowania odrębne Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy I. Odpowiedzialność za zwierzęta Podmiot i przesłanki Zasady odpowiedzialności Samopomoc II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu Podmiot i przesłanki Zasada odpowiedzialności III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części Podmiot i przesłanki Zasada odpowiedzialności Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody I. Osoby ponoszące odpowiedzialność na zasadzie ryzyka Uwagi wstępne Prowadzący przedsiębiorstwo Posiadacz mechanicznego środka komunikacji II. Przesłanki odpowiedzialności Prowadzącego przedsiębiorstwo Posiadacza mechanicznego środka komunikacji Uchylenie zasady ryzyka III. Okoliczności egzoneracyjne Uwagi wstępne Siła wyższa Wina poszkodowanego Wina osoby trzeciej IV. Poszkodowany Reguła ogólna Regulacja szczególna Ubezpieczenia komunikacyjne Zapobieganie szkodzie I. Obowiązek zapobieżenia szkodzie Uwagi wstępne Przesłanki Roszczenia

15 XIV Spis treści II. Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym i we wspólnym interesie Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód z czynów niedozwolonych I. Miarkowanie odszkodowania II. Współodpowiedzialność kilku osób Uwagi wstępne Przesłanki współodpowiedzialności Roszczenia regresowe III. Szkoda na osobie Uwagi wstępne Majątkowa szkoda na osobie IV. Krzywda Uwagi ogólne Ogólne roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne Relacje art. 445 KC do art. 448 KC Zadośćuczynienie na podstawie art KC Dziedziczenie i zbywanie roszczeń Regulacje pozakodeksowe V. Szkody związane z poczęciem i urodzeniem dziecka Odpowiedzialność na podstawie art KC Odpowiedzialność za szkody wyrządzone niechcianym urodzeniem Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych I. Uwagi ogólne II. Szczególny reżim przedawnienia Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny I. Uwagi ogólne Rozwój szczególnej regulacji prawnej Usytuowanie przepisów Relacje do innych uregulowań II. Produkt niebezpieczny Uwagi wstępne Produkt Produkt niebezpieczny III. Podmioty Podmiot odpowiedzialny Podmiot uprawniony IV. Przesłanki odpowiedzialności i przedawnienie roszczeń Zasada odpowiedzialności Szkoda i związek przyczynowy Przedawnienie roszczenia odszkodowawczego Zbieg odpowiedzialności V. Semiimperatywny charakter norm ochronnych Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie Istotne cechy i przesłanki I. Uwagi ogólne Pojęcie i funkcja bezpodstawnego wzbogacenia

16 Spis treści XV 2. Regulacja nienależnego świadczenia II. Przesłanki Wzbogacenie Zubożenie Związek między wzbogaceniem a zubożeniem Bezpodstawność wzbogacenia III. Nienależne świadczenie Brak zobowiązania Odpadnięcie podstawy prawnej Nieosiągnięcie celu świadczenia Nieważność czynności prawnej Roszczenie o wydanie wzbogacenia I. Zasady ogólne Przedmiot Podmioty zobowiązane Przedawnienie II. Wzbogacenie niepodlegające zwrotowi Świadomość braku zobowiązania Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego Zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier i zakładów Spełnienie niewymagalnego świadczenia III. Przepadek świadczenia Uwagi wstępne Czyn zabroniony Cel niegodziwy Skutki Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania Wykonanie zobowiązań I. Zasady ogólne II. Zmiana stosunków (clausula rebus sic stantibus) Wprowadzenie Zakres zastosowania Przesłanki Decyzje sądu Zbieg przepisów Umowne klauzule adaptacyjne III. Podmioty wykonania zobowiązania Osoby wykonujące Osoby przyjmujące IV. Przedmiot wykonania zobowiązania Rzeczy oznaczone co do gatunku Część świadczenia Kilka świadczeń (zarachowanie zapłaty) V. Miejsce spełnienia świadczenia VI. Termin spełnienia świadczenia Oznaczenie Wymagalność

17 XVI Spis treści VII. Wykonanie świadczeń wzajemnych Jednoczesność świadczeń Świadczenie wcześniejsze VIII. Dowody spełnienia świadczenia Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania I. Ogólne reguły określające odpowiedzialność dłużnika Wprowadzenie Odpowiedzialność odszkodowawcza Wina Odpowiedzialność za inne osoby Ciężar dowodu II. Niemożliwość świadczenia Pojęcie niemożliwości świadczenia Skutki niemożliwości świadczenia wprowadzenie Niemożliwość nieobjęta odpowiedzialnością dłużnika Niemożliwość objęta odpowiedzialnością dłużnika III. Opóźnienie i zwłoka dłużnika Wprowadzenie Następstwa zwykłego opóźnienia Następstwa zwłoki Następstwa zwłoki w umowach wzajemnych IV. Odmowa spełnienia świadczenia przez dłużnika V. Prawo zatrzymania VI. Zwłoka wierzyciela Wprowadzenie Przesłanki Skutki Dodatkowe zastrzeżenia umowne I. Uwagi wstępne II. Zadatek Pojęcie Skutki III. Umowne prawo odstąpienia Pojęcie Skutki IV. Odstępne V. Kara umowna Pojęcie i funkcja Ochrona dłużnika Kara ustawowa Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela I. Uwagi wstępne II. Świadczenie w miejsce wykonania III. Odnowienie Pojęcie Związek nowego z dawnym zobowiązaniem Skutki

18 Spis treści XVII IV. Potrącenie Pojęcie Przesłanki Skutki Wyłączenia Potrącenie umowne V. Złożenie do depozytu sądowego Tryb Skutki Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela I. Uwagi ogólne II. Zwolnienie z długu III. Rozwiązanie umowy Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika Uwagi wstępne Zmiana wierzyciela I. Przelew wierzytelności Pojęcie Dopuszczalność Skutek wobec wierzyciela Skutek wobec dłużnika II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela Przesłanki i skutki Obowiązek przyjęcia świadczenia Ochrona dłużnika Zmiana dłużnika I. Przejęcie długu Pojęcie Forma Zgoda na przejęcie długu Przedmiot umowy. Prawa uboczne Zarzuty przysługujące przejemcy II. Kumulatywne przystąpienie do długu Umowa kumulatywnego przystąpienia do długu Ustawowe kumulatywne przystąpienie do długu Rozdział X. Zbieg roszczeń Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń I. Uwagi ogólne Pojęcie zbiegu przepisów, norm i roszczeń Skutki zbiegu roszczeń II. Rozwiązania szczególne Bezpodstawne wzbogacenie Delikty Szkoda wyrządzona przez produkt niebezpieczny Naruszenia dóbr osobistych Indeks rzeczowy

19

20 Wykaz skrótów 1. Akty normatywne KC... Kodeks cywilny KP... Kodeks pracy KPA... Kodeks postępowania administracyjnego KPC... Kodeks postępowania cywilnego KRO... Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH... Kodeks spółek handlowych KWU... ustawa z r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze zm.) KZ... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) OKiKU... ustawa z r. o ochronie konkurencji i konsumentów (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 184 ze zm.) PPrM... ustawa z r. Prawo prywatne międzynarodowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1792) PrBank... ustawa z r. Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 128 ze zm.) PrKonsum... ustawa z r. o prawach konsumenta (Dz.U. z 2014 r. poz. 827 ze zm.) PrNot... ustawa z r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 164 ze zm.) PrPostSAdm... ustawa z r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 718 ze zm.) PWKC... ustawa z r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) SwobGospU... ustawa z r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 584 ze zm.) 2. Organy orzekające GKA... Główna Komisja Arbitrażowa IC SN... Izba Cywilna Sądu Najwyższego NSA... Naczelny Sąd Administracyjny SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SN(7)... Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów TK... Trybunał Konstytucyjny