PRAWO ZOBOWIĄZAŃ CZĘŚĆ OGÓLNA

Transkrypt

1

2 PRAWO ZOBOWIĄZAŃ CZĘŚĆ OGÓLNA Bronisław Ziemianin Edmund Kitłowski Warszawa 2013

3 Stan prawny na 1 stycznia 2013 r. Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Joanna Cybulska Opracowanie redakcyjne Anna Krzesz Łamanie VioletDesign Poszczególne części podręcznika napisali: Bronisław Ziemianin: rozdziały I, II, III, IV, V, VI 1 9 i 11 14, VII, VIII Edmund Kitłowski: rozdziały VI 10 i 15 18, IX, X, XI, XII, XIII Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN: Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści Objaśnienie skrótów...13 Słowo wstępne...15 Rozdział I Źródła prawa zobowiązań Dawne prawo zobowiązań Obecnie obowiązujące prawo zobowiązań Prawo międzyczasowe Normy pozaprawne Wzorce umowne...24 Rozdział II Zobowiązanie Pojęcie zobowiązania Rodzaje uprawnień wierzyciela Odpowiedzialność dłużnika Zobowiązania niezupełne...33 Rozdział III Treść i rodzaje świadczeń Treść świadczenia Działanie lub zaniechanie Sposób oznaczenia świadczenia Świadczenie w zobowiązaniu rezultatu lub starannego działania Możliwość spełnienia świadczenia Rodzaje świadczeń Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe Świadczenia podzielne i niepodzielne Świadczenia oznaczone co do tożsamości i co do gatunku

5 Spis treści 6 4. Świadczenie w zobowiązaniu przemiennym lub z upoważnieniem przemiennym Świadczenie pieniężne Odsetki Naprawienie szkody Zwrot nakładów i wydatków Świadczenia dodatkowe...70 Rozdział IV Źródła zobowiązań Uwagi ogólne Czynności prawne Czyny niedozwolone Bezpodstawne wzbogacenie Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia Konstytutywne orzeczenia sądowe Konstytutywne akty administracyjne...77 Rozdział V Wykonywanie zobowiązań Uwagi ogólne Charakter prawny wykonania zobowiązania Podmioty uczestniczące w wykonaniu zobowiązania Przedmiot wykonania zobowiązania Miejsce wykonania zobowiązania Termin wykonania zobowiązania Spełnianie świadczeń z umów wzajemnych Zarachowanie (zaliczenie) zapłaty Prawo zatrzymania (ius retentionis) Dowody wykonania zobowiązania...93 Rozdział VI Umowy jako źródła zobowiązań Pojęcie umowy. Regulacje prawne Przygotowanie umowy. Culpa in contrahendo Swoboda umów Umowa o świadczenie niemożliwe Wyzysk Wzorce umowne Umowy nazwane i nienazwane

6 Spis treści 8. Umowy konsumenckie Umowy zawierane na szczególnych warunkach Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa Umowy zawierane na odległość Umowy zawierane na odległość o wykonywanie usług finansowych Postanowienia niedozwolone w umowach konsumenckich Umowy wzajemne Umowa przedwstępna Umowy konsensualne i realne Umowy kauzalne i abstrakcyjne Umowy losowe Umowy adhezyjne Umowa o świadczenie przez osobę trzecią Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia Dodatkowe zastrzeżenia umowne Zadatek Umowne prawo odstąpienia od umowy Odstępne Kara umowna Rozdział VII Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania Uwagi wprowadzające Pojęcie odpowiedzialności kontraktowej Podstawy prawne odpowiedzialności kontraktowej Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej Szkoda i odszkodowanie Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania Związek przyczynowy Zasady odpowiedzialności kontraktowej Rozkład ciężaru dowodu Przedawnienie roszczeń Rozdział VIII Czyny niedozwolone Uwagi wprowadzające Funkcje deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej

7 Spis treści 3. Odpowiedzialność za czyny własne Podstawy prawne odpowiedzialności Przesłanki odpowiedzialności za czyny własne Zasady odpowiedzialności Rozkład ciężaru dowodu Przedawnienie roszczeń Odpowiedzialność za cudze czyny Odpowiedzialność za winę w nadzorze Odpowiedzialność za winę w wyborze wykonawcy czynności Odpowiedzialność za podwładnego Odpowiedzialność organów władzy publicznej Uwagi ogólne Podstawy prawne odpowiedzialności w obecnym stanie prawnym Podmioty odpowiedzialne za szkody Podmioty poszkodowane Czyny wyrządzające szkody Przesłanki odpowiedzialności za szkody Zasady odpowiedzialności organów władzy publicznej Rozkład ciężaru dowodu Przedawnienie roszczeń Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta Podstawy prawne odpowiedzialności Podmioty odpowiedzialne za szkody Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Zasady odpowiedzialności Rozkład ciężaru dowodu Przedawnienie roszczeń Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez rzeczy Uwagi ogólne Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie przedmiotu Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu Uwagi ogólne Podmioty odpowiedzialne za szkody Przesłanki odpowiedzialności

8 Spis treści 4. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład (okoliczności egzoneracyjne) Rozkład ciężaru dowodu Przedawnienie roszczeń Odpowiedzialność za wypadki komunikacyjne Uwagi ogólne Mechaniczny środek komunikacji Ruch mechanicznego środka komunikacji Podmioty odpowiedzialne za szkodę Przesłanki odpowiedzialności Zasady odpowiedzialności Okoliczności egzoneracyjne Rozkład ciężaru dowodu Przedawnienie roszczeń Ubezpieczenia komunikacyjne Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny Uwagi ogólne Podstawy prawne odpowiedzialności Pojęcie produktu niebezpiecznego Podmioty odpowiedzialne za szkody Podmioty poszkodowane Przesłanki odpowiedzialności Zasady odpowiedzialności Rozkład ciężaru dowodu Przedawnienie roszczeń Odpowiedzialność za szkody na osobie Uwagi ogólne Podstawy prawne odpowiedzialności Odpowiedzialność za szkody majątkowe Odpowiedzialność za szkody niemajątkowe Rozkład ciężaru dowodu Przedawnienie roszczeń Obowiązek zapobiegania szkodzie Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym lub we wspólnym interesie Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu praw podmiotowych

9 Spis treści Rozdział IX Bezpodstawne wzbogacenie Regulacja prawna Istota bezpodstawnego wzbogacenia Przesłanki powstania roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia Roszczenie o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia Nienależne świadczenie Przepadek świadczenia Gra i zakład Przedawnienie roszczeń Rozdział X Zmiana wierzyciela lub dłużnika Zmiana wierzyciela Uwagi ogólne Umowa przelewu Przedmiot przelewu Niedopuszczalność przelewu Skutki przelewu Ochrona dłużnika Przelew na zabezpieczenie Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela Zmiana dłużnika Przejęcie długu Zarzuty przysługujące przejemcy długu Kumulatywne przystąpienie do długu Rozdział XI Wielość wierzycieli i dłużników Uwagi ogólne Solidarność dłużników (bierna) Solidarność wierzycieli (czynna) Zobowiązania podzielne Zobowiązania niepodzielne Solidarność niewłaściwa (in solidum) Rozdział XII Ochrona wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika Uwagi ogólne Przesłanki ochrony pauliańskiej

10 Spis treści 3. Zaskarżenie czynności prawnej i jego skutki Instytucje podobne do skargi pauliańskiej Rozdział XIII Wygaśnięcie zobowiązania Uwagi ogólne Zaspokojenie wierzyciela Świadczenie właściwe Świadczenie w miejsce wykonania Odnowienie (nowacja) Potrącenie Złożenie do depozytu sądowego Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela Zwolnienie z długu Rozwiązanie umowy Inne przyczyny wygaśnięcia zobowiązania Wykaz literatury Indeks rzeczowy...381

11

12 Objaśnienie skrótów Akty prawne k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (DzU Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (DzU Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 kwietnia 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: DzU z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (DzU Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: DzU z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (DzU Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: DzU z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (DzU Nr 94, poz z późn. zm.) k.z. ustawa z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (DzU Nr 82, poz. 598 z późn. zm.) u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: DzU z 2001 r. Nr 124, poz z późn. zm.) u.s.k. ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (DzU Nr 141, poz z późn. zm.) u.o.p.k. ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (tekst jedn.: DzU z 2012 r. poz. 1225) 13

13 Objaśnienie skrótów Czasopisma i publikatory AUMCS AUWr AUL Biul. SN DzU KPP Mon. Praw. NP OSN OSNC OSNCP PA PB PiP PN PPH PPHZ Pr. Bank. Pr. Spółek PS PUG RPE RPEiS SC SIS SP SPE ZNUJ ZNUŁ ZNUŚ Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska Acta Universitatis Wratislaviensis Acta Universitatis Lodziensis Biuletyn Sądu Najwyższego Dziennik Ustaw Kwartalnik Prawa Prywatnego Monitor Prawniczy Nowe Prawo Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo SN Izby Cywilnej i Izby Administracji, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Prawo Asekuracyjne Prawo Bankowe Państwo i Prawo Przegląd Notarialny Przegląd Prawa Handlowego Problemy Prawne Handlu Zagranicznego Prawo Bankowe Prawo Spółek Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy i Ekonomiczny Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Iuridica Silesiana Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego Inne SN Sąd Najwyższy

14 Słowo wstępne Podręcznik niniejszy zawiera w swej treści zwięzły wykład części ogólnej prawa zobowiązań. Obejmuje on zagadnienia uregulowane w art k.c. Podręcznik jest przeznaczony dla studentów prawa, może jednak być przydatny również studentom administracji, ekonomii czy zarządzania, jak też przedstawicielom praktyki prawniczej. Rozważania zawarte w treści podręcznika zostały udokumentowane odpowiednio przepisami prawa, literaturą prawniczą oraz orzecznictwem sądowym. Analizą objęty został stan tych źródeł na koniec 2012 r. Autorzy składają podziękowanie pani mgr Hannie Poniatowskiej za opracowanie skorowidza rzeczowego oraz staranne przygotowanie tekstu podręcznika do druku przy wykorzystaniu techniki elektronicznej. Profesor B. Ziemianin Doktor E. Kitłowski

15

16 Rozdział I Źródła prawa zobowiązań Literatura: W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2009; G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego, ks. III, Zobowiązania, t. I, Warszawa 2009; R. Longchamps de Berier, Polskie prawo cywilne. Zobowiązania, reprint, Poznań 1999; A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970; K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 2008, t. II, Warszawa 2005; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2010; Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania. Część szczegółowa, Warszawa 2012; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, pod red. Z. Radwańskiego, Ossolineum; t. III, cz. 2; System prawa cywilnego, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum 1976; System prawa prywatnego, t. 5, pod red. E. Łętowskiej, Warszawa 2006; System prawa prywatnego, t. 6, pod red. A. Olejniczaka, Warszawa 2009; Kodeks cywilny z komentarzem, t. I i II, pod red. J. Winiarza, Warszawa 1989; Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1 3, pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskiego, J.I. Bieleckiego, Warszawa 1972; Kodeks cywilny, t. III, Zobowiązania. Część ogólna, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2010; Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2008; Prawo cywilne, pod red. S. Grzybowskiego, Warszawa Dawne prawo zobowiązań Przez ponad sto dwadzieścia lat Polska była pod zaborami. Odzyskała niepodległość w 1918 r. Nie miała w tym czasie jednolitego systemu prawnego. Jej terytorium podzielone było na cztery obszary prawne. Na obszarze dawnego zaboru austriackiego, obejmującego województwa południowe, obowiązywał austriacki kodeks cywilny z 1811 r. (z późniejszymi zmianami). Na obszarze dawnego Królestwa Kongresowego, obejmującego województwa centralne, obowiązywał Kodeks Napoleona z 1804 roku. W pewnym zakresie obowiązywały także: 17

17 Rozdział I. Źródła prawa zobowiązań Kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r., prawo małżeńskie z 1936 r. i prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych oraz prawo o przywilejach i hipotekach z lat 1818 i Na obszarze zaboru rosyjskiego, obejmującego województwa wschodnie, obowiązywał Zwod Praw. Na obszarze zaboru pruskiego, obejmującego województwa zachodnie, obowiązywał niemiecki kodeks cywilny z 1896 r. 1. W okresie międzywojennym głównym źródłem prawa zobowiązań na terenie całej Polski był kodeks zobowiązań z 1933 r., który wszedł w życie 1 lipca 1934 r. 2. Składał on się z dwóch części: ogólnej i szczegółowej. W części ogólnej uregulowane były takie zagadnienia, jak: źródła, istota i rodzaje zobowiązań (zobowiązania podzielne i niepodzielne, zobowiązania solidarne, zobowiązania przemienne); powstanie zobowiązań (czynności prawne, inne źródła); przejście praw i obowiązków wynikających ze zobowiązań (zmiana wierzyciela, zmiana dłużnika); wygaśnięcie zobowiązań (wykonanie zobowiązań, potrącenie, odnowienie, niemożliwość świadczenia, nadzwyczajne wypadki, dobrowolne zwolnienie z długu, rozwiązanie umowy, przedawnienie); zaskarżanie czynności dłużnika zdziałanych ze szkodą wierzycieli. Natomiast część szczegółowa obejmowała poszczególne typy umów: sprzedaż, zamianę, darowiznę, najem i dzierżawę, użyczenie, pożyczkę, o pracę, o dzieło, zlecenie, pośrednictwo, depozyt nieprawidłowy, spółkę, rentę i dożywocie, grę i zakład, przekaz, ugodę, poręczenie 3. Kodeks zobowiązań z 1933 r. obowiązywał do czasu wejścia w życie kodeksu cywilnego. Uchylony został ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (DzU nr 16, poz. 94 z późn. zm.), z wyjątkiem przepisów dotyczących prawa pracy (art. III pkt 5 i art. XII), które uchylone zostały z chwilą wejścia w życie kodeksu pracy (art. IV pkt 18 lit. b ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Przepisy wprowadzające Kodeks pracy, DzU nr 24, poz. 142 z późn. zm.). 2. Obecnie obowiązujące prawo zobowiązań Obowiązujące źródła prawa zobowiązań, tak jak źródła innych działów prawa cywilnego czy innych gałęzi prawa, określone są w art. 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Według tego przepisu źródłami prawa powszechnie 1 Por. S. Grzybowski, Prawo cywilne, pod red. S. Grzybowskiego, Warszawa 1973, s Por. R. Longchamps de Berier, Polskie prawo cywilne. Zobowiązania, Lwów 1938 i 1939, reprint 1999, Poznań, s Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań, DzU nr 82, poz. 598 z późn. zm. 18

18 2. Obecnie obowiązujące prawo zobowiązań obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego. Od chwili przystąpienia Polski do Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.) moc obowiązującą mają także akty prawne Unii 4. Natomiast nie są źródłami prawa powszechnie obowiązującego uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i poszczególnych ministrów. Akty te mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organom wydającym te akty (art. 93 ust. 1 Konstytucji RP). Konstytucja. Jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że ona sama stanowi inaczej (art. 8). Przepisy Konstytucji RP chronią dobra osobiste i majątkowe podmiotów prawa (art. art oraz 64 76). Naruszenie tych dóbr może być źródłem zobowiązań. Stanowi o tym wyraźnie art. 77 Konstytucji RP. Według tego przepisu każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie władzy publicznej. Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia roszczeń z tytułu naruszonych wolności lub praw. Ustawy zwykłe. W hierarchii aktów prawnych zajmują drugie miejsce (po konstytucji). Normy w nich zawarte nie mogą być sprzeczne z konstytucją. Ustawami zwykłymi są również kodeksy. Wyróżnia je to, że stanowią one trzony przepisów w danych działach lub danych gałęziach prawa. Na gruncie obecnie obowiązującego prawa cywilnego rolę taką spełnia Kodeks cywilny z 1964 r. 5, który wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1965 r. 6. Składa on się z czterech ksiąg. W pierwszej zawarte są przepisy części ogólnej (art. art ), w drugiej przepisy dotyczące własności i innych praw rzeczowych (art. art ), w trzeciej przepisy dotyczące zobowiązań (art. art ), w czwartej przepisy dotyczące spadków (art. art ). Kodeksowe prawo zobowiązań składa się z dwóch części: ogólnej (art. art ) i szczegółowej (art. art ). W części ogólnej kodeks reguluje: zagadnienia ogólne; wielość dłużników albo wierzycieli; zobowiązania umowne; bezpodstawne wzbogacenie; czyny niedozwolone; odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny; wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania; potrącenie, odnowienie, zwolnienie z długu; zmiana wierzyciela lub dłużnika; ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. 4 Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2010, ss Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., DzU nr 16, poz. 93 z późn. zm. 6 Art. I ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, DzU nr 16, poz. 94 z późn. zm. 19

19