Norbert Ostrowski (UAM) Lit. perk nas piorun; grzmot próba weryfikacji etymologii

Transkrypt

1 Norbert Ostrowski (UAM) Lit. perk nas piorun; grzmot próba weryfikacji etymologii Celem artykułu jest omówienie istniejących etymologii litewskiego perk nas a z perspektywy współczesnej wiedzy o historycznym słowotwórstwie litewskim, a następnie wskazanie najbardziej prawdopodobnej z nich. 1. PRZEGLĄD ISTNIEJĄCYCH HIPOTEZ Poglądy na temat etymologii perk nas a zestawił Pranas Skardžius (1998, ). Na podstawie jego artykułu oraz stosownych słowników etymologicznych można mówić o dwóch hipotezach na temat pochodzenia perk nas a: a) jest to rzeczownik utworzony od czasownika o rdzeniu ide. *per- bić, uderzać (por. lit. perti, -ia bić witkami w łaźni ; scs. perą, pьrati bić; prać ), do którego dodano sufiks -ūnas. Aby wyjaśnić spółgłoskę /k/ formy bałtyckiej, przyjmuje się, że jest to tzw. rozszerzenie pierwiastka (niem. Wurzelerweiterung), czyli *per-k-, zob. Fraenkel 1962, 575; Skardžius op. cit., 786. b) jest to derywat od ide. *perk -u- dąb, por. łac. quercu-s dąb (< *perk u-s) i goc. fairhwus Welt < * Lebensbaum (Casaretto 2004, 194n.) z dodanym sufiksem -no-, zob. też Hirt 1892, 479n.; Brückner 1993, 414; Mažiulis 1996, 265n. Niekiedy bazę porównawczą próbuje się poszerzać jeszcze o hetycki peru (nom./acc.), perun- (casus obliqus) skała 1, ale hetytolodzy takie zrównanie zdecydowanie odrzucają uważając formy hetyckie za kontynuanty ide. (indoeuropejskiego) rzeczownika z tzw. sufiksem heteroklitycznym -wer- / -wen-, czyli nom. *pér-ur / gen. pér-w(e)n-; dalej stind. parvata skalisty; góra < *per-w -to- i stgr. πειραρ granica < *pér-wr (zob. Kloekhorst 2008, 669). 2. KRYTYKA HIPOTEZY 1A) Oczywiście obie etymologie nawzajem się wykluczają. Obie są niestety również wadliwe metodologicznie, gdyż są to tzw. etymologie pierwiastkowe, czyli wskazuje się rdzeń, który zdaniem badacza zawarty jest w leksemie i na tej podstawie ustala się pierwotne znaczenie derywatu. Lekceważy się natomiast charakter dodanego sufiksu, w efekcie czego 1 Zob. Fasmer ES, t. 3,

2 właściwie oba tłumaczenia są możliwe i wybór między nimi zależy od gustu badacza. W tej sytuacji wszelka dyskusja jest jałowa, a objaśnienia nie poddają się falsyfikacji. Na początek zajmijmy się tłumaczeniem, zgodnie z którym perk nas to rzeczownik etymologicznie związany z uderzaniem, biciem, skąd znaczenie piorun, grzmot. Podział morfologiczny wyrazu w tym ujęciu wygląda następująco: rdzeń per-k- + sufiks -ūnas. Sprawa się komplikuje, jeśli przyjrzeć się użyciu sufiksu -ūnas w języku litewskim, czyli regułom tworzenia nowych wyrazów z sufiksem -ūnas. Litewski, inaczej niż polski, dysponuje intonacją wyrazową, czyli opozycją prozodyczną między tzw. intonacją akutową 2 a intonacją cyrkumfleksową 3, np. áušti (akut) stygnąć : aũšti (cyrkumfleks) świtać. Zestaw fonemów w obu wyrazach jest jednakowy, różnią się one jedynie na poziomie prozodycznym intonacją (akut : cyrkumfleks). Sufiks - ūnas w litewskim może mieć intonację zarówno akutową, jak i cyrkumfleksową, przy czym akutowany - nas pojawia się w formacjach patronimicznych, np. Alẽksius Aleksi nas syn Aleksego i wg tego wzoru również karãlius król karali nas królewicz (Otrębski 1965, 207). Akutowany jest również perk nas, ale brak śladów w materiale, aby ten rzeczownik był kiedykolwiek patronimicum. Derywaty z cyrkumflektowanym - nas to z kolei albo nomina agentis, np. lit. atej- nas przybysz ateĩti przyjść, albo nomina attributiva, np. lit. baisnas straszydło baisùs straszny. Przeciwko zaliczeniu perk nasa do którejś z tych grup przemawiają różnice intonacyjne. Biorąc więc pod uwagę istniejący w litewskim system derywacji rzeczowników z sufiksem -ūnas musimy odrzucić hipotezę, że perk nas jest derywatem na -ūnas od czasownika *perk- bić, zresztą nigdzie niezaświadczonego. W ten sposób przeprowadzono dowód negatywny. A contrario pozostaje hipoteza, wg której podstawą, od której wyderywowano omawiany leksem, była ide. nazwa dębu, w językach bałtyckich nie zachowana, zastąpiona przez niejasny etymologicznie neologizm lit. ąžuolas, łot. ozols. Zgodnie z tą hipotezą perkūnas dzielimy na perkū- + sufiks -na-. Również jednak i to tłumaczenie nastręcza pewne trudności. Po pierwsze, temat perkū- zakłada, że mamy do czynienia z formacją fleksyjną z końcówką -ū, a dla takiej postaci leksemu *perk w u-s brak oparcia w materiale. Podstawa *perkū- byłaby z pochodzenia collectivum, czyli znaczyłaby tyle, co las dębowy i takie collectiva mamy zaświadczone szczątkowo w litewskim (zob. Otrębski 1965, 61), jednak brak przykładów na derywaty z sufiksem -na- od collectiwów. Po drugie, bez objaśnienia pozostaje wariant łotewski pērkuons < *perkōn- (obok dial. pērkūns), 2 Zapisywaną znakiem nad literą samogłoskową. 3 2

3 a zadowalające tłumaczenie to takie, które wyjaśni rolę użytego sufiksu i to w taki sposób, aby jednocześnie objaśnić formy litewską i łotewską. 3. LIT. PERK NAS / ŁOT. PERKUONS JAKO * POSIADACZ DĘBU Język ide. (indoeuropejski), z którego wywodzą się języki bałtyckie, dysponował klasą derywatów rzeczownikowych o znaczeniu posesywnym ( mieć coś ). Rzeczowniki te tworzono z sufiksem -Hon- (w nom. i acc.) oraz -Hn- (w pozostałych przypadkach). Jego ślady odnajdujemy w różnych językach, np.: stgr. μάραθον koper włoski Μαραθών * miejsce, gdzie rośnie koper, γναθός pysk, szczęka γνάθων pasożyt, żarłok (dosł. który ma pysk ); łac. nāsus nos Nāsō * który ma nos i stind. kanyā [kaníyā] dziewczyna < *kani an- < *koni-hon- * mająca świeżość, por. scs. is-koni na początku (Hoffmann 1955/1976; Stüber 1998, 90). W języku litewskim (i łotewskim) istnienie tego przyrostka zaświadcza przymiotnik jáunas młody (odpowiednik etymolog. m.in. w pol. junak, jun-iec młody byk ) < * āunos mający siłę < *h 2 é -Hn-, gdzie *h 2 é - to temat dopełniacza ide. rzeczownika *h 2 ó -u- siła. Znaczenie etymologiczne jáunas to który ma siłę (Hoffmann op.cit.). Śladem po H, czyli tzw. spółgłosce laryngalnej jest w litewskim intonacja akutowa w jáunas. W zależności od określonej pozycji w wyrazie spółgłoska laryngalna zanikając pozostawiała akut jak w jáunas lub też powodowała pojawienie się akutowanej długości na poprzedzającej spółgłoskę laryngalną samogłosce pierwotnie krótkiej, np. ide. *deh 3 - > bałt. *dō-tey (por. stgr. δι-δω-μι daję ) > dúoti dać. W podanym przykładzie dúoti spółgłoska laryngalna dodatkowo jeszcze przebarwiła samogłoskę /e/ na /o/, po czym zanikając wzdłużyła ją dając /ō/, które na gruncie bałtyckim przekształciło się w /uo/ 4. W związku z przedstawionymi wyżej danymi możemy perk n- wyprowadzić wprost z tematu fleksyjnego *perku-hn- i przyjąć dla tak zrekonstruowanej praformy znaczenie etymologiczne * mający dąb. Przedstawione tłumaczenie jest zgodne zarówno z prawami rozwoju fonetycznego języka litewskiego, jak i z zasadami budowy morfologicznej języka litewskiego. Poza tym pozwala objaśnić również formę łotewską pērkuons, która zakłada starszą postać *perkōn- różną w sposób oczywisty od perkūn-. Łot. pērkuons kontynuuje wariant z sufiksem -Hon-, a ściślej rzecz biorą *-Hō(n)-, który charakteryzował pierwotnie 4 Zainteresowanych teorią laryngalnych odsyłam do książki Lindemana (1997) Introduction to the Laryngeal Theory. 3

4 temat nominatiwu singularis 5. Na podstawie danych litewskich i łotewskich możemy więc założyć istnienie w prabałtyckim paradygmatu z alternacją -Hōn- / -Hn- w kolumnie sufiksalnej, czyli: nom. sg. *pérku-hō(n) > *pérk -ō(n)- > *perk-ō(n)- (zanik przed ō) > łot. pērkuongen. sg. *perku-hn-és > lit. perk n- (zamiast *p ku-hn-és > *pirkūnés) Przyjmujemy postać *p ku-hn-és w gen. sg. jako oczekiwaną, ponieważ derywaty na -Hnnależały do tzw. typu amfikinetycznego (zob. Stüber op. cit.), tzn. w gen./dat. akcent przeskakiwał z rdzenia na końcówkę, co pociągało za sobą alternację morfonologiczną pérku- (nom./acc.) : *p ku- (gen./dat.). Jednak języki bałtyckie uogólniły postać rdzenia z nom./acc. na cały paradygmat i po oczekiwanym *pirkūn- nie mamy żadnych śladów. Natomiast alternacja w obrębie kolumny sufiksalnej zachowała się i jest jeszcze uchwytna w łotewskim pērkuons i dial. pērkūns = lit. perkūnas. 4. SŁOWIAŃSKI PERUNЪ Jeśli przyjąć związek perkūnas a z ide. nazwą dębu oraz założyć jego związek etymologiczny z perunem, to forma słowiańska pozostaje crux interpretum, a dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, brakuje spółgłoski /k/. Po drugie, -un- może pochodzić tylko z -aun-, ponieważ długiemu /u:/ w litewskim odpowiada w językach słowiańskich zawsze samogłoska /y/, por. lit. sūnus : scs. synъ, lit. būti : scs. byti itd. Gdyby więc dokonać transpozycji formy litewskiej na słowiański, to otrzymalibyśmy psł. *perkynъ (polski *przekin). Szukając ide. nazwy dębu *perk w u- w językach słowiańskich zwrócono uwagę na drzewo brzekinia jarząb, drzewo z rodzaju Sorbus < psł. *berkynji, pierwotnie derywat o znaczeniu owoc brzekini, utworzony od podstawy *berkъ (Babik 2008, VII.4). Problem stanowi jednak nagłosowe /b/, dla którego pojawienia się możliwe scenariusze podaje Babik (op. cit., VII.7): Wobec zaświadczonego licznymi przekazami podobieństwa kory starszych okazów tego gatunku do kory dębowej zwraca też uwagę wysokie podobieństwo hipotetycznie wyjściowego *berkъ do nieznanego skądinąd perkъ oczekiwanego słowiańskiego kontynuantu jednej z prajęzykowych nazw... dębu właśnie (...). Być może wyraz ten został przesunięty na jarząb brzekinię, a następnie przeprowadzono w nim sonoryzację nagłosu o podłożu kontaminacyjnym (...). Możliwe są wreszcie rozmaite scenariusze mieszane, np. prowadząca do kontaminacji konkurencja synonimiczna owego *perkъ (dostarczającego szkieletu fonemicznego) i jakiegoś zachowującego zredukowany wokalizm osnowy nie dochowanego derywatu na *bъrkъ (przekształcającego nagłos) 5 /n/ w -uon- mogło zostać wprowadzone analogicznie pod wpływem pozostałych przypadków, czyli dla nominatiwu należy przyjąć starszą postać sufiksu *-Hō < *h 3 ō (Stüber op. cit.). 4

5 Nadal niejasne jest jednak przekształcenie *perkynъ w perunъ. Wg Brücknera (1922) *perkynъ został zmieniony pod wpływem czasownika per-ą, pьrati bić, uderzać, co skutkowało zanikiem /k/, natomiast sufiks -un- wprowadzono analogicznie na wzór rzeczowników typu bieg-un (stpol.) uciekinier; biegacz. Obie zmiany, choć prawdopodobne, trudno jednak udowodnić. Z tego samego powodu, jako niemożliwe do udowodnienia odrzucam także wszelkie tłumaczenia odwołujące się do tabu językowego czy ekspresji językowej. Dlatego albo perunъ i perkūnas etymologicznie nie mają ze sobą nic wspólnego, albo różnice między nimi są wynikiem zmian, które dziś już trudno dowieść. Aby uniknąć wszelkich nieporozumień dodam, iż nie przesądzam, że brak jest związku genetycznego między bałtyckim perkūnasem a słow. perunem. Uważam jedynie, że na gruncie językoznawstwa historycznego trudno, przynajmniej póki co, wyjaśnić wskazane różnice w budowie. Dlatego argumentów muszą dostarczać inne nauki. Świadomość ograniczeń dziedziny naukowej, którą się zajmujemy, pozwala uniknąć pułapki, jaką jest pycha wiodąca do prób wyjaśnienia wszystkiego za wszelką cenę. 5. MATERIAŁ GERMAŃSKI Z mitologii skandynawskiej znamy boga Fj rgynn a i boginię Fj rgyn, którzy niekiedy są zestawiani z omawianymi leksemami bałtyckimi (zob. Skardžius op. cit.). O funkcjach Fj rgynn a nie wiemy nic, pojawia się tylko jako ojciec bogini Frigg i, żony Odyna. Z kolei Fj rgyn to matka Thora, boga piorunów, a jej imię jest używane jako poetycki synonim ziemi (West 2007, 241) i znajduje dokładny odpowiednik etymologiczny w stwniem. Firgunnea Rudawy < *fer unjō- < coll. *perk un eh 2 - Eichenwald, który tłumaczy się jako derywat od ide. *perk u- dąb, zaświadczonego w goc. fairhwus Welt < *perk -u- (Casaretto 2004, 331). Dalsze nawiązania to neutrum gockie fairguni góra oraz stang. fyrgin, firgen Berg, bergiges Waldland 6, pochodzące z *fer unja- bergiges, bewaldetes Land (Casaretto op. cit.). Dla goc. fairguni góra Casaretto przyjmuje pierwotne znaczenie kolektywne * mit Eichen bewachsener Ort. Jak widać, nie ma podstaw w materiale germańskim, by przyjmować /u:/ w temacie, czyli nie możemy bezpośrednio łączyć leksemów germańskich z bałtyckimi i sprowadzać ich do jednej praformy, gdyż te pierwsze są utworzone od podstawy fairhwu- z pomocą sufiksów *-nja- < *-njo- (neutr.) oraz -n eh 2 - (collectivum), a formy bałtyckie, jak zostało wskazane w punkcie trzecim, zawierają sufiks 6 Jako paralelę dla znaczeń Berg i bergiges Waldland można wskazać lit. giria las, puszcza oraz jego odpowiednik etymologiczny w językach słowiańskich, czyli scs. gora, pol. góra i in. 5

6 posesywny -Hon- / -Hn-. Wspólna jest tylko podstawa słowotwórcza, tj. *perk w u- dąb, od której utworzono niezależnie wyrazy bałtyckie i germańskie 7. Literatura BABIK, ZBIGNIEW Pojednanie z lasem. W stulecie argumentu florystycznego w slawistycznych badaniach etnogenetycznych ( ). Kraków. BRÜCKNER, ALEKSANDER Osteuropäische Götternamen, Zeitschrift für Sprachwissenschaft 50, BRÜCKNER, ALEKSANDER Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. VI. Warszawa. CASARETTO, ANTJE Nominale Wortbildung der gotischen Sprache. Die Derivation der Substantive. Heidelberg. (Indogermanische Bibliothek. Dritte Reihe). Fasmer ES = FASMER, MAKS Ėtimologičeskij slovarь russkogo jazyka. Perevod s nemeckogo i dopolnenija (...) O. N. Trubačeva, t. 3. Moskva. FRAENKEL, Ernst Litauisches etymologisches Wörterbuch, Bd. I, Heidelberg. HIRT, HERMANN Die Urheimat der Indogermanen. Indogermanische Forschungen 1, HOFFMANN, KARL. 1955/1976. Ein grundsprachliches Possessivsuffix, w: Münchener Studien zur Sprachwissenschaft 6, (1955). [Przedruk w: JOHANNA NARTEN (Hg.) Karl Hoffmann. Aufsätze zur Indoiranistik, Bd. 2, Wiesbaden.] KLOEKHORST, ALWIN Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon. Brill. (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, vol. 5, ed. By Alexander Lubotsky). MAŽIULIS, VYTAUTAS Prūsų kalbos etimologijos žodynas, t. 1. Vilnius. OTRĘBSKI, JAN Gramatyka języka litewskiego, t. II. Nauka o budowie wyrazów. Warszawa. SCHAFFNER, STEFAN Das Vernersche Gesetz und der innerparadigmatische grammatische Wechsel des Urgermanischen im Nominalbereich. Innsbruck. (Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft, 103). SKARDŽIUS, PRANAS Dievas ir perkūnas, , w: ALBERTAS ROSINAS (red.) Pranas 7 W tym miejscu należy zresztą dodać, że przedstawione tłumaczenie wyrazów germańskich nie jest jedynym możliwym. Stefan Schaffner (2001, 193n.) analizując fairguni góra oraz odpowiedniki nordyckie połączył je ze wspomnianym wyżej rzeczownikiem ide. *per-u- skała, a rozwój wg Schaffnera wyglądał następująco: ide. *per-w '-yo- > *ferwún-iya- > *fer unija-. 6

7 Skardžius: Rinktiniai raštai, t. 4. Vilnius. [Przedruk z: Aidai 6, i 7, (1963)]. STÜBER, KARIN The Historical Morphology of n-stems in Celtic. Maynooth. (Maynooth Studies in Celtic Linguistics, 3). WEST, M. L Indo-European Poetry and Myth. Oxford. Instytut Językoznawstwa Zakład Bałtologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu al. Niepodległości 4 PL , Poznań norbertas@poczta.onet.pl Norbert Ostrowski 7