Skąd się wzięło rz? Piszę o tym, bo myślę, że bez trudu teraz zrozumiecie, skąd się wzięło w polszczyźnie rz, wymawiane dziś jak ż.

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Skąd się wzięło rz? Piszę o tym, bo myślę, że bez trudu teraz zrozumiecie, skąd się wzięło w polszczyźnie rz, wymawiane dziś jak ż."

Jacek Jankowski
5 lat temu
Przeglądów:

2 Skąd się wzięło rz? Wiecie już, że kiedy przy wymawianiu spółgłosek wargowych miękkich p, b, m, w wwyrazachtypupiasek, biały, miały, wiara wykonuje się najpierw ruch zbliżenia do siebie warg (czy oparcia górnych zębów na dolnej wardze przy w), a dopiero później ruch uniesienia języka w górę, wtedy wydziela się samodzielna głoska j: p -j-a-s-e-k, b -j-a-ł-y, m -j-a-ł-y, w -j-a-r-a. Dodam tylko, że w niektórych regionach Polski (zwłaszcza na Kurpiach) ta samodzielna, wyodrębniona głoska może mieć nawet inne brzmienie: p -ś-a-s-e-k, b -ź-a-ł-y, m -ń-a-ł-y, w -ch -a-r-a zwyraźnymidźwiękamiś, ź, ń, ch. Piszę o tym, bo myślę, że bez trudu teraz zrozumiecie, skąd się wzięło w polszczyźnie rz, wymawiane dziś jak ż. Otóż, przed 17

3 wiekami było to miękkie r. R -e-k-a, m-o-r -e mówili nasi przodkowie (tak mówią do dziś Słowacy, Rosjanie). Od pewnego jednak momentu obok pierwotnego dźwięku -r wydzielił się w wymowie element zbliżony do j: r -j-e-k-a, m-o-r -j-e. Z czasem zaś jak w owych wymienionych wyżej gwarowych formach typu p -ś-a-s-e-k czy b -ź-a-ł-y przybrał on postać nowej spółgłoski ż: r-ż-e-k-a, m-o-r-ż-e (tak mówią do dziś Czesi). A jeszcze później pierwotny element r był w wymowie coraz słabiej słyszalny, w końcu zaś zanikł zupełnie, podczas gdy wtórne ż stawało się coraz silniejsze. I tak doszliśmy od brzmień r -e-k-a, m-o-r -e poprzez r -j-e-k-a, m-o-r -j-e, apóźniejr-ż-e-k-a, m-o-r-ż-e dopostaci ż-e-k-a, m-o-ż-e ztakimsamymż jak w formach żaba, żyto czy pożywienie. Zapisyrzeka, morze, przyjaciel, krzak itp. z rz przypominają jednak o pierwotnym brzmieniu tych wyrazów. Dawne r ujawnia się też w wielu formach dzięki wymianom typu morze morski, górzysty góra, drzewo drwal. Skąd się wzięło ó? Z dawnego o można by krótko odpowiedzieć na pytanie zawarte w tytule niniejszego rozdziału. To pierwotne o ujawnia się do dziś w wymianach wróg wrogowie, stół stoły, wóz wozy itp. Także formy innych języków słowiańskich odpowiedniki znaczeniowe takich naszych słów jak wóz czy stół potwierdzają obecność o, np. ros. stoł, woz. Ten wywód już właściwie uzasadnia konieczność pisowni wyżej przytoczonych wyrazów przez o z kreską, chociaż odczytujemy dziś tę literę tak samo jak u. Ale chciałbym, byście poznali całą prawdę o ó! Posłuchajcie zatem zwartego wykładu na ten temat. 18

4 sięz eruchomym :Luter Lutra Lutrowi Lutrem (jak Miodek Miodka Miodkowi Miodkiem). O kilku wyrazach obcych W naszym języku funkcjonują tysiące obcych, niesłowiańskich słów. W miarę upływu lat będziecie ich znali coraz więcej. Bardzo mi zależy na tym, byście się zawsze nimi właściwie posługiwali. Wybrałem do niniejszego rozdziału te spośród nich, z którymi nawet dorośli miewają kłopoty. Zacznijmy od przymiotnika koedukacyjny. Dobrzewiemy,coon znaczy! zawołacie. Chodzimy przecież do koedukacyjnych szkół, czyli takich, w których uczą się razem i chłopcy, i dziewczęta. A teraz zapamiętajcie: edukacja to tyle co uczenie, kształcenie (w 1773 roku powstała Komisja Edukacji Narodowej, a Ministerstwo Oświaty też się obecnie zwie Ministerstwem Edukacji Narodowej), łacińska zaś cząstka ko- znaczy tyle co z (kimś), razem (por. koprodukcja wspólna produkcja, kooperacja współdziałanie, współpraca ). A zatem rzeczownik koedukacja i przymiotnik koedukacyjny mogą się odnosić tylko do wspólnego uczenia się, wspólnego kształcenia. Tymczasem ostatnio wszelkie instytucje czy przedsięwzięcia przeznaczone dla chłopców i dziewcząt oraz mężczyzn i kobiet błędnie się określa mianem koedukacyjnych. Jak tak dalej pójdzie, zaczniemy mówić o koedukacyjnych tramwajach, bo jeżdżą nimi i kobiety, i mężczyźni zażartował kiedyś jeden z moich znajomych. Myślę, że Wy nie powiększycie grona osób źle używających tego słowa, odnoszących je do plaży czy obozu wypoczynkowego. Koedukacyjne mogą być szkoły, gdzie się wspólnie chłopcy i dziewczęta uczycie, kształcicie. 46

5 A teraz o wyrazie alternatywa. Chciałbym Was poinformować, że znaczy on tyle co wybór między dwiema możliwościami. Możesz więc mieć alternatywę: albopójdzieszdokina,albodoteatru; musisz wybrać jedno z dwojga albo zatańczysz, albo zaśpiewasz (np. przy wykupywaniu fantów). A zatem alternatywa to nie to samo co możliwość! W tych samych sytuacjach, w których wystąpiła jedna alternatywa, powiesz: mam dwie możliwości albo pójdę do kina, albo do teatru; mamdwie możliwości muszę albo zatańczyć, albo zaśpiewać. Inakoniecooportuniście. Niektórzy myślą, kojarząc to słowo z oporem, że oznacza ono człowieka upartego, który stawia opór, który umie się przeciwstawić, który niełatwo się na coś godzi. Tymczasem oportunista z łac. opportunus wygodny, korzystny znaczy od wieków tyle co człowiek bez stałych zasad, naginający się do okoliczności dla osobistej korzyści. Jest to więc słowo o bardzo ujemnym znaczeniu. Obyście nigdy nie byli oportunistami! 47

Podobne dokumenty

ń ń

ń ń Ł ń ń ś ń ś ś ń Ż ś Ż ś ń ć ź ć ń ś Ż Ł ść ź ść ń ń ś ś ń ś ć ś ć ć ń ź ś ź ś ś ź Ł ń ć ś ń ń ś Ł ść ć ć ś ś ń ś ś ś ś ń ść ść ź ć ć ś ń ś Ł ść ć ć ś ść ś ś ń ś ś ś ź ć ś ść ś ś ś ć Ł ś ś ś ń ść Ż Ą ść