Recenzja rozprawy doktorskiej Dziedzictwo praindoeuropejskie w staropolszczyźnie rzeczowniki Katarzyny Jasińskiej

Transkrypt

1 Katowice, 22 sierpnia 2018 r. dr hab. Aleksandra Janowska Uniwersytet Śląski Wydział Filologiczny Instytut Języka Polskiego Pl. Sejmu Śląskiego Katowice e mail: aleksandra.janowska@us.edu.pl Recenzja rozprawy doktorskiej Dziedzictwo praindoeuropejskie w staropolszczyźnie rzeczowniki Katarzyny Jasińskiej W ostatnich latach można obserwować wśród młodych naukowców coraz większe zainteresowanie zagadnieniami historycznojęzykowymi. Cieszy to tym bardziej, iż pojawiają się prace twórcze, poruszające nowe zagadnienia i przedstawiające oryginalne ujęcia badawcze. Niewątpliwie za taką właśnie pracę uznać należy rozprawę doktorską Katarzyny Jasińskiej. Mieści się ona w nurcie badań coraz częściej podejmowanych, a dotyczących ogólnie mówiąc, tradycji językowej. Autorka zwraca jednak uwagę na zagadnienia w zasadzie jeszcze nieopracowane. Interesuje ją bowiem dziedzictwo indoeuropejskie najstarszej leksykalnej warstwy polszczyzny. Rozprawa ma charakter przede wszystkim etymologiczny, a jej novum dotyczy nie tyle odniesienia do prajęzyka, ile własnej propozycji opisu materiału. Co prawda doczekaliśmy się już znakomitego opracowania przez Lucynę Jankowiak słownictwa pochodzenia prasłowiańskiego we współczesnej polszczyźnie, praca ta jednak oparta została na innych zasadach interpretacyjnych. Autorka podjęła się zadania trudnego i bardzo pracochłonnego, wymagającego sporej wiedzy historycznojęzykowej. Niewielu młodych językoznawców sięgnęłoby po tak odległy czasowo materiał. 1

2 Podstawowe założenia recenzowanej rozprawy zostały przedstawione we wstępie. Obok ogólnego opisu metod badawczych (etymologicznej, słowotwórczej i innych nowych typów badań dziedzictwa indoeuropejskiego, np. teorii laryngalnych) ważnych dla dalszych wywodów, odnajdziemy przede wszystkim wyjaśnienie kluczowego dla pracy terminu dziedzictwo praindoeuropejskie, w obręb którego włączone zostały wszystkie wyrazy oparte na rdzeniu praindoeuropejskim (zob. s. 14). To bardzo szerokie rozumienie pojęcia i dość dyskusyjne, ale oczywiście można je przyjąć. Autorka dokonuje własnej klasyfikacji interesujących ją jednostek, klasyfikacji częściowo opartej na podziale leksyki prasłowiańskiej zaproponowanym przez Wiesława Borysia. Stanowi ona fundament dalszej analizy. Doktorantka dzieli leksykę na rodzimą i zapożyczoną, a rodzimą, co istotne, na kontynuanty indoeuropejskie bezpośrednie, potencjalnie bezpośrednie i pośrednie (prasłowiańskie i bałtosłowiańskie). O tym, z jakim kontynuantem mamy do czynienia, decydują comparanda. Do tego podziału odwołuje się konsekwentnie cały czas w swojej pracy. Termin dziedzictwo praindoeuropejskie wymaga jednak już we wstępnych uwagach pewnego dookreślenia w kontekście pracy, gdyż mówienie o wyrażeniach, które pośrednio nawiązują do zasobów prajęzyka, tj. są oparte na rdzeniu praindoeuropejskim (s.14), a zatem wskazanie prawie całej leksyki polskiej powoduje, że czytelnik trochę się gubi. Tak szerokie rozumienie widzimy w tworzeniu zbiorów wyrazów pokrewnych przy kontynuantach bezpośrednich, jednak zasadniczo rozprawa poświęcona jest węższemu zakresowi leksemów. W związku z tym przydałoby się kilka dokładniejszych wyjaśnień w jednym miejscu rozprawy, np. w jakim znaczeniu używa się tego określenia, dlaczego opisywane są leksemy o genezie bałtosłowiańskiej i prasłowiańskiej, a nie np. rodzime z rdzeniem praindoeuropejskim utworzone na gruncie polskim (zob. definicję kontynuantów pośrednich to leksemy, które w morfemie leksykalnym kontynuują pierwiastek praindoeuropejski s. 21, por. z definicją ze s. 142) itd. Mimo jednak tych uwag należy podkreślić, że propozycja podziału słownictwa jest oryginalna i zapewne warto podjąć dyskusję na ten temat. Doktorantka jest konsekwentna, jeśli chodzi o stosowane podziały, skrupulatnie wydziela istotne dla niej grupy leksykalne. Tabele, aneksy, odpowiednie listy wyrazów (także tych odrzuconych podczas klasyfikacji materiału wyekscerpowanego z EDSIL ) dają nam bardzo klarowny obraz rozwarstwienia leksykalnego staropolszczyzny pod względem genezy. 2

3 Jednym z podstawowych zadań, które postawiła sobie Autorka, było zebranie i uprządkowanie materiału według ustalonego klucza i próba odpowiedzi na kilka pytań zadanych we Wstępie, ogólnie dotyczących udziału dziedzictwa praindoeuropejskiego w kształtowaniu się staropolskiego leksykonu (s.4). Dodałabym jeszcze jeden cel, który nie jest co prawda wyrażony explicite, ale jeśli dobrze rozumiem intencję Doktorantki jest też dla niej istotny. Praca ta, w dużej mierze mająca charakter materiałowy, stanowić może cenną podstawę dalszych, różnorodnych badań historycznoleksykalnych. Ponieważ nie sposób jednej osobie w stosunkowo krótkim czasie dokonać analizy całego słownictwa polskiego, Autorka zmuszona była do ograniczenia pola obserwacji. Badaniami objęte zostały jedynie rodzime staropolskie rzeczowniki i tylko te, które odnotowano w Słowniku staropolskim. Zawężenie do materiału słownikowego, a tym samym do 1500 roku, jest w pełni uzasadnione i choć rzeczywiście, o czym wspomina Doktorantka, o staropolszczyźnie można mówić aż do początku XVI wieku, zwykle w badaniach ze względów praktycznych wykorzystuje się cezurę czasową wyznaczoną właśnie przez dzieła leksykograficzne (Słownik staropolski, Słownik polszczyzny XVI wieku). Zaproponowany dobór materiału, jego ograniczenie pod względem i części mowy, i czasu jest zrozumiały tym bardziej, iż jak sama Doktorantka zaznacza praca ma charakter rekonesansowy. Poczynione obserwacje pozwalają rozpoznać skalę problemów i jednocześnie ocenić możliwości zastosowanej metody opisu. Ze względu na liczbę zanalizowanych wyrazów (około 600) trudno jednak nazwać to próbką materiałową, jak czyni to skromnie Autorka. To właśnie duża liczba przykładów spowodowała, że Doktorantka musiała w trakcie pracy dokonać jeszcze jednego ograniczenia, nieco innego już typu. Zdecydowała się na szczegółowe omówienie jedynie kontynuantów bezpośrednich. Decyzja ta była konieczna. Przyznać należy, że ekscerpcja źródłowa jest staranna. To bez wątpienia atut tej pracy. W celu skompletowania zbioru leksemów zestawione zostały dane słownikowe (Słownik staropolski, Etymological dictonari of the Slavic Inherited Lexicon, też polskie słowniki etymologiczne i inne opracowania leksykograficzne). Bardzo skrupulatnie, to też warto podkreślić, wyjaśnia Autorka etapy swoich badań, dając wgląd czytelnikowi w sposób zbierania materiału. Przeprowadzone badania warte są uwagi nie tylko ze względu na sporą grupę rzeczowników objętych obserwacją, ale także z powodu postulatów dotyczących tego, jak powinien wyglądać opis jednostek językowych, opis, który miałby w przyszłości objąć 3

4 całe rodzime słownictwo polskie. Chodzi zatem i o podział leksykonu, i samą analizę poszczególnych słów. Opis wyselekcjonowanych jednostek leksykalnych, będących bezpośrednimi kontynuantami, jest tworzony według prostego, wyrazistego schematu. Dzieli się na dwie części: schematyczną i opisową. Ta ostatnia składa się z kolei z trzech elementów: przedstawienia ewolucji fonetycznej (morfologicznej), semantycznej oraz z zestawienia wyrazów pokrewnych. W pierwszej opisowej części skrótowo omówione są etapy zmian fonetycznych i morfologicznych aż do staropolszczyzny (czasem i współczesnego języka), oczywiście w sposób uproszczony, ale nie ma powodu, aby były dokładniejsze. Druga część to przede wszystkim analizy znaczeniowe: porównania treści pierwotnych z semantyką staropolską. Zastanawia stosunkowo duża liczba wyrazów, które można byłoby określić jako stałe, stabilne, a więc takie które nie zmieniły swojego podstawowego znaczenia w ciągu kilku tysięcy lat. Mowa oczywiście o znaczeniach podstawowych, bo w polszczyźnie, ale zapewne również w języku praindoeuropejskim wiele z nich mogło być (było) polisemiczne. Autorka, poruszając ten problem, włącza się w coraz żywszy dyskurs na temat elementów stałych w języku. Do tego zagadnienia jeszcze powrócę. Z pewnością wartościowe jest zebranie przy każdym opracowywanym haśle wyrazów pokrewnych opartych na tym samym rdzeniu praindoeuropejskim. Autorka nie buduje gniazd, nie pokazuje dokładnie związków słowotwórczych (choć bierze je pod uwagę). Byłoby to w niektórych wypadkach nawet niemożliwe. Chodzi jej raczej jak to określiła o wskazanie, które pierwiastki praindoeuropejskie były podstawą późniejszych polskich derywatów (s. 4). Tak zebrany materiał jest pod wieloma względami ciekawy i może być wykorzystany w badaniach leksykalnych i słowotwórczych (przypomina trochę rozwiązania zastosowane w Słowniku etymologicznym języka polskiego Krystyny Długosz- Kurczabowej): pokazuje rozchodzenie się znaczeń por. sól, słodki; ślimak, ślina pozwala śledzić rozwój paraleli semantycznych, umożliwia również określenie, które rdzenie były najbardziej aktywne derywacyjnie itd. Czasami zdarzają się tu pewne potknięcia natury technicznej, np. nie zawsze jest jasna decyzja o podziale na podgrupy derywatów (zob. np. s. 94). Szkoda, że zasady te nie zostały dokładniej wytłumaczone i być może wymagałoby to jeszcze pewnego przemyślenia. 4

5 Opis kontynuantów potencjalnie bezpośrednich i pośrednich jest bardziej uproszczony, klarownie przedstawiony w postaci tabel. To uproszczenie jest zrozumiałe z wielu względów. Rozdział trzeci stanowi pewien rodzaj podsumowania badań. Mgr Katarzyna Jasińska dokonuje w nim klasyfikacji semantycznej residuów zgodnie z propozycją Lehra Spławińskiego. Wnioski w zasadzie potwierdzają dotychczasowe badania dotyczące języka prasłowiańskiego, ale właściwie trudno byłoby spodziewać się innych. Doktorantce zależało, jeśli dobrze rozumiem, aby skonfrontować swój materiał z opisem słownictwa prasłowiańskiego i czyni to rzeczywiście solidnie i z pewnością można tu odnaleźć parę ciekawych uwag, por. np. ważną informację o wyrazach abstrakcyjnych przejętych bezpośrednio z prajęzyka. Przestrzegałabym jedynie przed zmianami perspektywy opisu i skupianiu się czasem na analizie samej praindoeuropejszczyzny. W wypadku recenzowanej pracy, zgodnie z założeniami wstępnymi, lepiej było opisać jedynie relacje polsko-praindoeuropejskie i przyjąć tylko ten punkt widzenia. Szczególnie istotny w moim przekonaniu jest mały podrozdział Stosunek znaczeń staropolskich do znaczeń praindoeuropejskich, niestety dość zdawkowy, choć przyznać należy, że problem stałości wspominany jest w różnych częściach rozprawy. Zagadnienie stabilności i zmienności jest jednak zagadnieniem fundamentalnym dla prezentowanych w rozprawie rozważań i szkoda trochę, że nie został w pełni pogłębiony, także pod względem teoretycznym. Mam nadzieję, że Autorka w przyszłości powróci do tej, tak ważnej, tematyki. Jestem przekonana, że jej uwagi będą istotne w toczącym się od pewnego czasu dyskursie. Przytoczone tu krytyczne uwagi należy traktować jedynie jako dyskusję z Autorką, propozycje pewnych niewielkich korekt. Doktorantka porusza naprawdę trudne zagadnienia i dobrze się stało, że odważnie je podjęła. Rozprawa zasługuje na uznanie z wielu względów. Przeczytałam ją z dużym zainteresowaniem i z pewnością będę po nią nie raz sięgać. Wartość dzieła naukowego ocenia się m.in. ze względu na to, jakie perspektywy badawcze odkrywa. Dziedzictwo praindoeuropejskie w staropolszczyźnie rzeczowniki Katarzyny Jasińskiej z jednej strony pokazuje, jak wiele jeszcze zjawisk językowych czeka na opis, co więcej, stanowi propozycję pewnego typu badań, z drugiej czytelnik otrzymuje gotowy, starannie, przejrzyście opracowany materiał, który można wykorzystać w badaniach różnego typu i z pewnością dla historyków języka to cenne źródło. Dobrze 5

6 byłoby zatem, gdyby część materiałowa pracy, zwłaszcza dotycząca kontynuantów bezpośrednich, została wydana i udostępniona szerszemu gronu odbiorców. Miejmy też nadzieję, że Autorka pracę będzie kontynuować i w przyszłości również inne części mowy zostaną opracowane tak jak rzeczowniki. O planach takich wspomina w rozprawie. Wówczas dopiero więcej będzie można powiedzieć o owym dziedziczeniu praindoeuropejskim. Recenzowana praca stanowi niewątpliwie świadectwo bardzo dobrego przygotowania do pracy naukowej. Z pełnym zatem przekonaniem stawiam wniosek o dopuszczenie mgr Katarzyny Jasińskiej do dalszych etapów zmierzających do zamknięcia przewodu doktorskiego. 6