PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE OCENA LINII ZARODOWYCH PSZCZOL W POLSCE METODĄ TAKSONOMII WROCLAWSKIEJ

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XI, NR 1-3 WRZESIEŃ 1967 OCENA LINII ZARODOWYCH PSZCZOL W POLSCE METODĄ TAKSONOMII WROCLAWSKIEJ L e o n B o r n u s, M i c h a ł G r o m i s z i Vel i ć k o Vel i ć k o v Oddział Pszczelnictwa I.S. i Pszczelarska Stacja Doświadczalna w Sofii WPROWADZENIE Osiągnięcia produkcyjne w rolnictwie zależą w dużej mierze od ciągłej selekcji materiału hodowlanego oraz rozmnażania i rozprowadzania potomstwa od najlepszych roślin czy zwierząt. W państwowych planach uwzględniano też we właściwych proporcjach selekcję i hodowlę pszczół. W związku z tym planowy wychów i hodowla matek wszedł do programu zadań niemal każdej większej pasieki i stał się zjawiskiem powszechnym. W roku 1961 ustalono nowe podstawy hodowli zarodowej pszczół w Polsce (B o r n u s 1964). Ujednolicono metodę oceny wartości pszczół i na tej podstawie dokonuje się wyboru (uznania) materiału zarodowego. Przy ocenie główną rolę odgrywa użytkowość pszczół, ale bierze się także pod uwagę cechy biologiczne i morfologiczne. Cechy morfologiczne służą przede wszystkim do określenia typu morfologicznego pszczół, charakterystyki linii hodowlanych i stopnia wyrównania populacji rojów zarodowych. Na podstawie krajowych i obcych. prac z zakresu morfologii pszczół (A ł p a t o w 1948, B a h r m a n n 1962, 1964, B o r n u s 1960 a, b, 1~61, 1964, B o r n u s, D e m i a n o w i c z i G r o m i s z 1966, B o r n u s i G r o m i s z 1963, G o e t z e 1964, T o m s i k, S kro b a l, Ve s e l y 1962), ustalono udział wskaźników morfologicznych w ogólnej ocenie linii zarodowych. B o r n u s i M a c k i e w i c z (1966) przeprowadzili morfologiczną ocenę linii hodowlanych pszczoły krajowej, uwzględniając 5 cech morfologicznych: sumę szerokości III i IV tergitu odwłokowego, długość języczka, długość i szerokość przedniego skrzydła, indeks kubitalny. Na podstawie różnic między badanymi rojami wyodrębnili oni 3 typy pszczoły: środkowo-europejską, krainkę i.leśną. Klasyfikacji tej dokonano jednak przy porównaniu każdej cechy oddzielnie. Kryteria te wystarczają do zaliczenia pszczół do jednego z wymienionych typów, ale nie POZWR- 4" 51

2 łają na jednoznaczne określenie stopnia podobieństwa pomiędzy poszczególnymi rojami i typami z punktu widzenia zespołu badanych cech. Starano się dokonać tego w niniejszej pracy przy zastosowaniu metody dendrytowej, opracowanej przez matematyków wrocławskich (F lor e k, Łuk a s z e w i c z, P e r k a l, S t e i n h a u s, Z u b r z y c k i 1951). MATERIAŁ I METODA- Opracowania dendrytowego zbioru rojów z pasiek zarodowych dokonano na materiale zebranym i opisanym pod względem morfologicznym przez B o r n u s a i M a c k i e w i c z (1966). W skład zbioru weszło 65 rojów z 18 pasiek, w których prowadzono badania morfologiczne w latach (tab. 1, ryc. 1). Odległości (stopień podobieństwa) Wykaz pasiek zarodowych List of breeding apiaries Tabela 1 Numer kolejny Number Liczba bada- Powiat Właściciel pasieki nych rojów W latach County Owner ot apiary Number ot In years investigated colonies 1 Kłodzko W. Kumko Radomsko A. Stasiński Poznań S. Bartkowiak Nowy Tomyśl RRZD Sielinko Chojnice. W. Grunt Tczew ZNB Miłobądź Olecko RRZD Siejnik Wysokie Maz. RRZD Szepietowo Sokółka W. Bałakier Łapy S. Dwórakowski Hajnówka "Las" Opole A. Brandys Koźle P. GoIli Bielsko-Biała A. Gwóźdź Cieszyn J. Kubok Oświęcim S. Etgens ~ Bochnia SHiU WRN Rzeszów S. Plodzień pomiędzy rojami obliczono według metody matematyków wrocławskich (F lor e k i inni 1951). Brano pod uwagę średnie arytmetyczne dla rojów następujących cech morfologicznych: suma szerokości III i IV tergitu odwłokowego, długość języczka, długość przedniego skrzydła, indeks kubitalny. 52

3 :".& \' '1 'l '. 0) -"-. \"'i ".0'- ~...,.-,.~ ~. i,.-..~ ,...: ( -....; 2,) -, / \., ~; r ~; :;".. '.' i..... "r,'- \,- :~'" t, " _" {~_.. --', _.-.../ Ryc. 1. Lokalizacja badanych pasiek zarodowych (nu-aeracja jak w tabeli 1) Localisation oi investigated breeding apiaries (description as in table 1) WYNIKI I DYSKUSJA Dendrytowe uporządkowanie zbioru 65 rojów z 18 pasiek na terenie kraju wskazuje na istnienie pewnej regularności kierunkowej w różnicowaniu się morfologicznym pszczół. Dendryt jest wydłużony, poszczęgólne roje tworzą ogniwa długiego łańcucha, miejscami połączonego z niezbyt bogatymi w roje odgałęzieniami bocznymi (ryc. 2). Wzdłuż tego łańcucha następuje stopniowe zmienianie się wartości cech, chociaż nie wszystkich w tym samym wymiarze, ani też z jednakową regularnością dla poszczególnych rojów. Miejsca rojów w dendrycie zostały ustalone na podstawie zmienności zespołu cech, a nie jakiejś indywidual-. nej cechy chociażby miała ona oddziaływać silniej lub słabiej na ostateczny wynik. Dlatego każdy następny rój w łańcuchu nie musi prezen- 53

4 tować się na przykład coraz to dłuższym języczkiem lub mniejszą sumą szerokości III i IV tergitu odwłokowego. Stwierdzona tu pewna regularność w różnicowaniu się cech morfologicznych pszczół jest równoległa do zmienności tych cech. Rozpiętość pomiędzy krańcowymi wartościami cech w zbiorze jest dość duża, ale stosunkowo mało występuje rojów, które wyraźnie wyodrębniają się w uporządkowaniu dendrytowym (nr 6, 18 - ryc. 2). Zdecydowana większość wykazuje dość duży stopień podobieństwa między sobą. W celu wyodrębnienia grup rojów o dużym podobieństwie wzięto pod uwagę wszystkie mocne podziały dendrytu (P e r k a l 1953): na 8. &-. ''''' ~ ~ --Gl, -1S ~... Q ~.f ~ 8 --E!] I ffi--$1 I I I 2 Ryc. 2. Dendryt 65 rojów zarodowych z 18pasiek Połąezenia pomiędzy grupami rajów (częściami dendrytu): = po pierwszym podziale, = po drugim podziale, -- = po trzecim podziale WTocławdendryt of 65 breeding eolonies from 18 apiaries. Connection between groups of colonies (parts of dendryt):... = after first division, after second division, - = after third division. 54

5 .. na 25.i na 28 'części (ryc. 2). przy pierwszym podziale (na 8 części) zostały oddzielone tylko.pojedyncze roje, najbardziej się odróżniające. Podzial-y drugi (na 25 części) i trzeci (na 28 części) przyniosły prawie jed-' nakowy układ uporządkowania dendrytowego. Poszczególne pasieki, :reprezentowane przez kilka rojów zarodojvych, zajmują czasem" w' dendrycie różne miejsca, ale przeważnie skupiają się one w tej samej 'części dendrytu i łączą się ze sobą. Oznacza to, że wykazują duże wzajemne podobieństwo morfologiczne.j ednocześnie świad-. czy to o pewnej odrębności rojów zarodowych każdej pasieki, w stosowanej u nas terminologii określanych jako linia hodowlana. Pochodzenie poszczególnych linii hodowlanych wiąże się z określonym rejonem terytorialnym, gdyż hodowlę prowadzi się w oparciu o pszczołę miejscową. Pszczoła nasza jest zatem zróżnicowana morfologicznie na podłożu geograficznym. Różnice morfologiczne pomiędzy pszczołami poszczególnych linii hodowlanych są różnego wymiaru. przy klasyfikowaniu linii hodowlanych pod tym względem nie można osiągnąć jednoznacznego podziału pszczół na odrębne typy morfologiczne. Brakuje wyraźnej różnicy pomiędzy grupami linii hodowlanych. Dlatego dalszy podział systematyczny, staje się w pewnym sensie względny i. opiera się raczej na kryteriach umownych. Rozróżnienie typów morfologicznych w obrębie krajowej pszczoły ma dla naszej hodowli zasadnicze znaczenie. Gdy na przykład porównujemy pszczoły z pasieki nr 11 i z pasieki nr 15, a więc z górnej i dolnej partii dendrytu, ich odrębność pod względem morfologicznym jest wyraźnie wtdoęzna,(tab. 2). Każda z tych pasiek reprezentuje zatem inny typ pszczoły, pochodzącej z różnych środowisk geograficznych (z półno- Tabela 2 Charakterystyka morfologiczna rojów zarodowych pasieki nr 11 (białostockie) i pasieki nr t5 (katowickie) Morphological characteristic of breeding colonies of apiary number 11 and apiary of number 15 Nr roju Nr pasieki (próbki) Number ot" Number ot aplar}' colon}' (sample) Suma 'leroko~1 III i IV tergitu Sum ot theiu and IV tergite mm Indeks kubitaln)' Value ot cubltal Index Odległości (podobieflstwo) mlędz}' rolami Distances (slmtlartty) between colontes 33 I 34 I 61 I 62 t ,94 4,95 6,02 9,16 5,96 9,16 63,3 62,1 o 0,71 o ,63 4,68 6,44 I 9,26 6A1 9,24 I 43,3 42,4 55

6 cy i południa). B o r n u s i M a c k i e Yłi c z (1966) określają je jako odrębne typy: środkowo-europejski i krainski. Hodowca też nie stawia znaku równości między pszczołami tych dwóch typów. Użytkowa ich wartość może być jednakowo dobra, ale tylko we właściwych dla nich środowiskach geograficzno-przyrodniczych. Równolegle ze zmiennością cech morfologicznych pszczół (podłoże geograficzne) następuje zwykle i zróżnicowanie ich cech biologicznych. Roje zarodowe z pasieki nr 15, zlokalizowanej w południowej Polsce znajdują się w dolnej partii dendrytu. Obok nich występuje również większość rojów tego' samego regionu. W tej części dendrytu brakuje natomiast rojów pochodzących ze środkowej i północnej Polski, a zajmują one środkową i górną część uporządkowania dendrytowego. Wśród nich; a raczej luźno z nimi związane, występuje reszta rojów południowej Polski. Różnicowanie się morfologiczne badanych rojów (ryc. 2), występuje więc nie na małych zamkniętych obszarach terytorialnych, ale na terenie całego kraju, w kierunku południe--północ. Na południu Polski występuje pszczoła krainka, na północy- środkowo-europejska, zgodnie z tym jak zostało określone w pracach Oddziału Pszczelnictwa I8 z zakresu morfologii pszczół (B o r n u s i inni 19'66, B o r n u s i M a c k i e w i c z 1966). Wyodrębnienie tych typów opiera się w pewnym stopniu na przyjętych umownie wskaźnikach. Zróżnicowanie morfologiczne pszczoły z rojów zarodowych w południowej Polsce jest największe w kraju. Średnia z wzajemnych odległości 'pomiędzy 29 badanymi tu rojami wynosi 4,04, podczas gdy na pr.zykład w województwie' białostockim (19 rojów) tylko----< 2,91. Trzeba jędnak zaznaczyć, że większość badanych rojów w Białostockiem pochodzi od jednego hodowcy - pasieka nr 8. Prezentuje, ona stosunkowo dobrze wyrównany pod względem morfologicznym materiał zarodowy. Prawie wszystkie roje tej pasieki skupiają się w jednej części dendrytu, wyodrębnionej po trzecim podziale (ryc. 2). Nie można tego powiedzieć o rojach z południowej Polski. Tam nie tylko różnią się one znacznie pomiędzy poszczególnymi pasiekami, ale i wewnątrz pasiek. Pod tym względem wyróżniają się szczególnie pasieki nr 18 i nr 17 (ryc. 2, tab. 3). Taki stan rzeczy można tłumaczyć specyficzną strukturą morfologiczną populacji pszczół Podkarpacia. Występuje tam między rojami duża zmienność cech morfologicznych, niespotykana w innych rejonach kraju i zagranicą (B o r n u s i inni 1966, G r o m is z 1967). Pszczelarze zajmujący' się tą pszczołą mają utrudnione zadanie przy ocenie wartości hodowlanej wyselekcjonowanych rojów, ale dane im są też większe niż gdzie indziej możliwości wyhodowania pszczoły o pożądanych zaletach gospodarczych, przede wszystkim zdolnych do zapylania koniczyny czerwonej (długie języczki).. W niektórych pasiekach na przestrzeni lat obserwuje się wzrost ujednolicenia materiał~ zarodowego. Średnie odległości między 56

7 " Tabela 3 Srednie odległoki (stopień podobieństwa) pomiędzy rojami zarodowymi Vi poszczególnych ' 'pasiekach według lat obserwacji. Average distances (degree ofsimilarity) betweenbreeding colonies in apiaries aocording to year of observation ' Nr pasieki, Number ot łb ' 196~ HI6S 1966 aplary, W8zystkle roje AU colonles 1 5,83 1,9~ 3,68 '2 1,96 1, ,04, t,04,5 2,81 ~ 1,37. 2,22 6 4,65 2,39 4,38 8 2,44 1; ,39 łt 0,71 O,H 12 J,86 _, 3,62 '" 2, ,83 1, ,68 2,61 3, ,11 1,62 3, ,45 2, ,10 4,10' 18 4,62 4,,62... rojami zarodowymi ~ają się coraz to mniejsze (tab. 3). Jest toniewątpliwi,e następstwem rzetelnej pracy selekcyjnej w obrębie, dość małej grupy roj6w, a także zabezpieczeniem odpowiedniego doboru rodziców dokojarzenia (trutowiska z dobrą izolacją). Kojarzenie, osobnik6w spokrewnionych zachodzf tu w większym zakresie niż przecię~nie występuje W tych pasiekach, przy losowej kopulacji matek z trutniami. W kilku pasiekach występuje z tatami tendencjazwiękazania r6żnic między rojami zarodowymi (pasieki nr 12, S, tab. 3). Można to tłumaczyć w dwojaki sposób: l) wyjściowy materiał był wył>itnie heterozygotyczny pod względem morfologiczńym albo 2) stosowano dobór niejednorodriy, wprowadzając do grupy selekcyjnej" pszczoły odrębnego typu morfologicznego;, Dobór niejednorodny wniekt6rych pasiekach (na przykład nr 18) obejmuje częśto typy morfologiczne odrębne od pszczół przeważającej grupy roj6w zarodowych (ryc. 2). Inne natomiast pasieki (na przykład nr 5) stosują r6wnież dob6r riiejednorodny, ale krzyżowane pszczoły mieszc~ się w grupie podobnych do siebie rojów (ryc. 2). Między uporządkowaniem dendrytowym roj6w zarodowych (ryc. 2) a podobnymi uporządkowaniami pszczół krajowych podanymi w pracach Oddziału Pszczelnictwa IS (B o r n u s i inni 1966, G r o m i s z 1967) zachodzi uderzające podobieństwo. W g6rnej, silnie rozbudowanej części dendrytu, znajdują się pszczoły z północnej i środkowej Polski, w doinej zaś pszczoły z 'Podkarpacia. Jest to dqwodem, ;że' materiał hodowlany, " '~7'

8 ~ O) Ta bela 4 Kryterium punktacji morfologicznej w ocenie populacji zarodowych Evaluation in points the morphological features of honey bee hreeding populatlon Suma szerokości m i IV tergitu odwłokowego w mm Typ pszczoły Sum ot the III and IV tergite in mm Type ot honey bees - Dtugość Języczka w mm Wartośt indeksu kubitalnego Length ot tongue in mm Value ot cubital index 2 punkty 4 punkty 2 punkty 4 punkty 2 punkty (, punkty pointa points points poiata points points I I I Srodkowoeuropejska 4,70-4,80 >4,80 6,00-6,10 6,10-6,22 <60-65< Krainka <4,75 4,75-4,83 6,15-6,30 >6,30 <45-50< Leśna 4,70-4,75 4,75-4,83 6,18-6,25 6,25-6,35 <60-65< "

9 reprezentuje rzeczywiście pszczoły miejscowe w sensie regionalnym. Na podstawie tego podobieństwa można twierdzić. że roje zarodowe z południowej Polski - dolna część dendrytu (ryc. 2) zbliżają się pod względem typu morfologicznego do krainki z dorzecza Dunaju. Szczególnie wyraźnie zaznacza się tow pasiece nr 15. Roje w tej pasiece są najbardziej podobne do krainki ze wszystkich zaliczanych do tego typu naszych pszczół. Odróżnianie u nas typów pszczół.odbywa się przede.wszystkim na podstawiewskaźników morfologicznych. Cechy morfologiczne odgrywają także pewną rolę, wprawdzie niewielką, w ogólnej ocenie użytkowej rojów zarodowych. Dzięki temu można w pewnym zakresie preferować określony pokrój morfologiczny pszczoły w obrębie każdego typu. Chodzi tu w pierwszym rzędzie o cechy, które mogą mieć pewne znaczenie gospodarcze, przede wszystkim o wielkość pszczoły i długość języczka. WNIOSKI Uporządkowanie dendrytowe potwierdza, że szczegółowa charakterystyka morfologiczna linii zarodowych jest całkowicie użyteczna, bo daje dostateczną podstawę do wyodrębnienia tychże populacji. Określone typy morfologiczne pszczół zarodowych są związane z ich pochodzeniem geograficznym, co potwierdza celowość podziału kraju na strefy hodowlane. Podział na strefy ma także i znaczenie gospodarcze; ułatwia regionalne preferowanie jakiegoś określonego typu pszczoły o dużej przydatności użytkowej (niekoniecznie na podłożu morfologicznym). Mając to na uwadze proponuje się małe zmiany w stosowanej dotychczas punktacji wartości cech morfologicznych (tab. 4): Kilkuletnia selekcja i dobór dają wyraźne ujednolicenie morfologiczne materiału hodowlanego, co stanowi. dodatnie świadectwo dla polskich hodowców. LITERATURA A ł P a t OW W. W. (1948) - Porody miedonosnoj pczeły. Moskwa B li h r m a n n R. (1962) - Ergebnisse und Probleme unserer Korarbeit. Archiv f. Bienen., 39 (1): B li h r m a n n R. (~964) - Die Korung der Honigbiene - Ergebnisse und Probleme. Dtsch. Bienenwirtsch. 15 (9): B o r n u s L. (1960 a) - Badania nad zależnością wielkości lusterka woskowego od wielkoścl pszczoły. Pszczelno Zesz; Nauk., 4 (2): B o r n u s L. (1960 b) - Pomiary ~elkości pszczoły i niektórych części jej ciała. Psżczeln. Zesz. Nauk., 4 (3-4):

10 Bo r n u s L. (1961) - Ocena wartości użytkowo-hodowlanej pszczół metodą punktacji. Pszczelarstwo, (6): B o r n u s L. (1964) - Jednolity system hodowli zarodowej pszczół. Warszawa, PZP i eso B o r n u s L., D e m i a n o w i c z A. i G r o m i s z M. (1966) - Morfometryczne badania krajowej pszczoły miodnej (Apis mellifica L.) Pszczelno Zesz. Nauk., 10 (1-4): 1-46 B o r n u s L. i G r o m i s z M. (1963) - Zależność wielkości pszczoły od szerokości geograficznej. PszczelnoZesz. Nauk., 7 (2): B o r n u s L. i M a c k i e w i c z D. (1966) - Morfologiczna ocena linii zarodowych pszczoły krajowej na podstawie pięcioletnich badań. Pszczelno Zesz. Nauk., 10 (1-4): Florek K., Łukaszew~cz J., Perkal J., Steinhaus H. i Zubrzycki S. (1951) - Taksonomia Wrocławska. Przegląd Antropologiczny, 17: G o e t z e G. K. L. (1964) - Die Honigbiene in natiirlicher und kiinstlicher Zuchtauslese. Hamburg u. Berlin. Paul Parey G r o m i s z M. (1967) - Porównanie pszczoły Podkarpacia z pszczołami północnej Polski (Apis meuifica mellifica L.) i dorzecza Dunaju (Apis mellifica carnica Pollm.) PszczelnoZesz. Nauk., II (1-4): l: 46 P e r k a l. J. (1953) - Taksonomia wrocławska. Przegląd Antropologiczny 19: T o m!ii k B., S kro b a l D., Ve s e l y V Individualni vyber vćel a jeho perspektivv. Sbornik Vysoke śkoly zemedelske v Brne (l): O~EHKA rr~emehh@x ~MHMa rrqe~ B rro~bllie METO~OM BPO~~ABCKOa TAKCOHOMMM ~ e o H B o P H Y c, M H X a JI r p o MH li H B e JI H 'I KO B e JI H 'I K o B MOp<pOMeTpH'lecKHe pe3yjibtatbi 18 njiemehhblx nonyjirij;hh nxen oópatioraao MaTeMaTH'IeCKHMMeTO,II;OM,Il;eH,II;pHTOB. YCTaHOBJIeHOBbICOKylOnpHrO,Il;HOCTbMOP<PO- JIOrH'IeCKOH xapaktephcthkh njiemehhblx JIHHHH, YCTaHaBJIHBalOII\eHHX OTJIH'iHR, '1TO,Il;ae'I B03MOJKHOCTbB,Il;aJIbHeHlieH CeJIeKIJ;HOHHOHpaóore,Il;OCTHraTbasrcniero ypoaaa HX O,Il;HOPO,Il;HOCTH. EVALUATION OF BREEDING BEE COLONIES BY THE METHOD OF WROCŁAW TAXONOMY L e o n B o r n u s, M i c h a ł G r o m i s z and Vel i (:k o Vel i (:k o v Morphometric data from 18 populations of breeding bee colonies in Poland were analized by mathematical method of dendryts, It was found high usefulness of morphological characteristic of breeding bee colonies which show on their differences and confirm necessity of selection work, because with the years passing breeding line shown a stronger uniformity.