Praca hodowlana. Wartość użytkowa, wartość hodowlana i selekcja bydła

Transkrypt

1 Praca hodowlana Wartość użytkowa, wartość hodowlana i selekcja bydła Duże zróżnicowanie, obserwowane w zakresie wydajności poszczególnych krów w obrębie rasy, zależy od wielu czynników genetycznych i środowiskowych. Zróżnicowanie to jest określane jako zmienność fenotypowa. Wysoka wydajność krowy pozwala się jedynie domyślać, że część jej przewagi nad innymi krowami zależy od tych czynników genetycznych, które mogą być przeniesione na jej potomstwo. Możliwe jest oszacowanie, jak duża jest to część, poprzez złożoną analizę dużej liczby informacji o produkcyjności krów danej rasy. Jej udział w całkowitej zmienności przedstawiany jest w formie tzw. współczynnika odziedziczalności, który przyjmuje wartości od 0 do 1. Wartość równa lub bliska 0 mówi o tym, że doskonalenie danej cechy poprzez selekcję nie jest możliwe. Współczynnik odziedziczalności wydajności mleka, tłuszczu i białka szacowany jest na poziomie ok. 0,3, a dla zawartości tłuszczu i białka w mleku przyjmuje najczęściej wartości oscylujące wokół 0,4. W obu wypadkach możliwe jest skuteczne doskonalenie tych cech u bydła mlecznego, chociaż cechy składu chemicznego mleka można poprawiać poprzez selekcję szybciej niż cechy wydajności. Selekcja jest najbardziej efektywnym sposobem doskonalenia cech o średniej lub wysokiej odziedziczalności. Polega ona na wyborze najlepszych zwierząt na rodziców następnego pokolenia. Pojęcie najlepsze zwierzęta" nie jest jednoznaczne z osiąganiem przez nie najwyższych wydajności, czyli z ich wysoką wartością użytkową. W celu prawidłowego przeprowadzenia selekcji powinniśmy wybierać zwierzęta o najwyższej wartości hodowlanej, czyli genetycznie uwarunkowanej zdolności zwierzęcia do przekazywania określonej cechy lub cech na potomstwo. Wartość hodowlaną poszczególnych zwierząt możemy oszacować z różną dokładnością (podawaną w skali od 0 do 1), zależną od liczby cykli produkcyjnych (np. laktacji) zarejestrowanych u ocenianego osobnika i jego bliskich krewnych, w których oceniono wartości doskonalonych cech. Duża

2 dokładność oceny wartości hodowlanej chroni nas przed popełnieniem błędu w czasie selekcji i wyborem osobnika o niższej niż oszacowana wartości hodowlanej. Najlepsze osobniki wybrane na rodziców następnego pokolenia charakteryzują się wyższą wartością hodowlaną niż średnia wartość ich rówieśników. Część tej wartości przekazywana jest potomstwu, tworząc tzw. postęp hodowlany rozumiany jako przewaga wartości cechy obserwowanej w pokoleniu potomnym nad stwierdzonym w pokoleniu rodzicielskim. O efektywności selekcji w zakresie poszczególnych cech, obok wartości współczynnika odziedziczalności, decydują korelacje genetyczne pomiędzy poszczególnymi cechami. Takie korelacje szacowane pomiędzy zawartością tłuszczu a zawartością białka w mleku na poziomie 0,4-0,5 informują nas, że selekcja prowadzona tylko na jedną z tych cech spowoduje wzrost postępu hodowlanego w zakresie drugiej z nich. Utrudnione będzie również prowadzenie efektywnej selekcji zmierzającej do obniżenia zawartości tłuszczu przy jednoczesnej selekcji zmierzającej do podniesienia zawartości białka w mleku. Korelacje genetyczne przyjmują wartości od 1 do -1. Korelacje ujemne powodują, jako skutek uboczny selekcji na wzrost wartości jednej z cech, pogarszanie się wartości cechy z nią skorelowanej.

3 Zarys krajowego programu hodowli bydła Doskonalenie bydła poprzez ocenę wartości hodowlanej i selekcję realizowane jest przede wszystkim w populacji aktywnej, czyli tej części populacji krów, która objęta jest oceną użytkowości mlecznej. Wypracowany tu postęp hodowlany przenoszony jest również na populację produkcyjną (nie objętą oceną) poprzez sztuczne unasiennianie i krycie naturalne wyselekcjonowanymi buhajami. Uzyskany postęp hodowlany w całej populacji zależy więc głównie od efektywności oceny wartości hodowlanej i selekcji buhajów przeznaczonych do hodowli. Cały proces ujęty jest w ramy krajowych programów genetycznego doskonalenia poszczególnych ras. Programy zawierają cele hodowlane opisujące główne kierunki doskonalenia, wzorce rasowe opisujące najbardziej pożądany wygląd zwierząt danej rasy, ich kaliber i umaszczenie, ale przede wszystkim zasady oceny wartości użytkowej i hodowlanej oraz sposób prowadzenia selekcji i doboru par do kojarzeń. Ważnym elementem procesu genetycznego doskonalenia bydła jest import wartościowych zwierząt, nasienia najlepszych buhajów lub zarodków. Zakres i sposób wykorzystania importowanego materiału genetycznego też jest opisany w programach hodowlanych, gdyż najbardziej efektywnym sposobem jego wykorzystania jest wprowadzenie go w krajowy system oceny wartości hodowlanej i selekcji bydła. Selekcję buhajów prowadzą 4 Stacje Hodowli i Unasieniania Zwierząt (Centra Hodowli i Rozrodu Zwierząt) realizujące na swoim terenie własne programy i w różny sposób wykorzystujące światowe i krajowe zasoby genetyczne. Kierują się one jednak ogólnymi zasadami naboru buhajów do zakładów unasienniania i do punktów kopulacyjnych zapisanymi w krajowych programach doskonalenia ras użytkowanych w kierunku mlecznym. Nabór ten prowadzony jest w następujących etapach: wybór ojców buhajów, wybór matek buhajów, indywidualne kojarzenia, odchów młodych buhajów, ich testowanie i selekcja,

4 unasiennianie testowe, ocena buhajów w zakresie cech mleczności na podstawie wydajności ich krewnych, ocena buhajów w zakresie typu i budowy ich potomstwa. Proces wyboru buhajów do rozrodu ilustruje schemat. Schemat oceny wartości hodowlanej i selekcji buhajów przeznaczonych do rozrodu Wyboru buhajów na ojców buhajów dokonuje się spośród buhajów dopuszczonych do wykorzystania poprzez sztuczne unasiennianie. Wybór poprzedza komisyjny przegląd córek

5 kandydujących buhajów. Przy wyborze bierze się pod uwagę wartość hodowlaną wszystkich ocenianych cech produkcyjnych i nieprodukcyjnych. Podstawą wyboru buhajów wycenionych za granicą są wyniki tej wyceny w miarę możności uzupełnione wynikami oceny międzynarodowej prowadzonej przez organizację Interbull. Wybór krów na matki buhajów dokonywany jest dwustopniowo spośród krów wpisanych do księgi głównej (do księgi głównej bydła hodowlanego są wpisywane zwierzęta, które pochodzą po co najmniej dwóch pokoleniach przodków tej samej rasy, którzy byli wpisani do księgi głównej lub wstępnej). Wstępnie krowy typowane są na podstawie wartości indeksu selekcyjnego. Przy szacowaniu wartości hodowlanej krów wykorzystywane są informacje o wydajności ich żeńskich krewnych oraz ich własnej produkcyjności. Ostateczna kwalifikacja na matki buhajów następuje po przeprowadzeniu komisyjnej oceny typu i budowy kandydatek. Kandydatki na matki buhajów ras cb i czb są dyskwalifikowane, jeśli uzyskają ocenę ogólną lub ocenę wymienia poniżej 80 pkt. Buhaje wybrane na ojców buhajów są kojarzone z krowami wybranymi na matki buhajów według przemyślanego planu kojarzeń. Plan indywidualnych kojarzeń ojców i matek buhajów ustala się po analizie ich rodowodów, aby zapobiec kojarzeniu w zbyt bliskim pokrewieństwie. Dobór par do kojarzeń, przy którym uwzględnia się wartość hodowlaną zwierząt w zakresie cech produkcyjnych oraz typu i budowy, jest bardzo ważnym elementem pracy hodowlanej. Plan kojarzeń sporządzany jest przez przedstawicieli SHiUZ wspólnie z właścicielem matki buhajów. Młode buhaje, urodzone w wyniku kojarzeń ojców i matek buhajów, są poddawane ocenie i selekcji po ich odchowaniu do wieku 6-18 miesięcy. Najlepsze buhaje są kwalifikowane do rozrodu i wpisywane do księgi głównej bydła hodowlanego. Buhaj zakwalifikowany do rozrodu musi uzyskać co najmniej 75 pkt. za ogólną ocenę typu i budowy oraz pozytywny wynik badania weterynaryjnego. Młode buhaje, które zostały wstępnie zakwalifikowane do wykorzystania poprzez sztuczne unasiennianie, muszą być poddane testowaniu na potomstwie. Wykonuje się w tym celu unasiennienia testowe. Celem unasienniania testowego jest szybkie uzyskanie stawki córek

6 ocenianego buhaja. Wydajność mleczna tych córek i ich budowa stanowi ważne źródło informacji o wartości hodowlanej ich ojców. Nasieniem młodych buhajów unasiennia się przede wszystkim pierwiastki i pewną liczbę jałówek, użytkowanych w stadach objętych oceną użytkowości mlecznej. W sytuacji braku odpowiednio dużej populacji pierwiastek i jałówek (nasieniem jednego buhaja testowego należy unasiennić po raz pierwszy co najmniej 500 samic) można unasienniać również krowy starsze. Unasiennianie testowe nasieniem jednego buhaja musi być prowadzone w okresie nie dłuższym niż 120 dni. Rozdział nasienia powinien być losowy. Nasienie powinno być użyte w jak największej liczbie obór, na jak największym obszarze Polski, w stadach prowadzących ocenę użytkowości mlecznej krów. Im większa liczba obór, w których rodzą się córki ocenianego buhaja, tym lepiej. Pierwszą ocenę buhaj uzyskuje zazwyczaj dopiero w wieku ok. 6 lat, tj. po uzyskaniu informacji o wydajności jego córek w pierwszej laktacji. O dopuszczeniu do intensywnego użycia buhajów w inseminacji decyduje pozycja na listach szeregujących je według wartości indeksu selekcyjnego oraz wyniki oceny typu i budowy ich córek-pierwiastek. Dodatkowym warunkiem jest uzyskanie dokładności oceny nie mniejszej niż 0,70. Oszacowanie wartości hodowlanej buhajów w zakresie cech mleczności przeprowadzane jest na podstawie informacji dotyczących użytkowości ich żeńskich krewnych uzyskanych w czasie pierwszych trzech laktacji przy użyciu skomplikowanych procedur obliczeniowych. Cechami użytkowości mlecznej podlegającymi ocenie są: wydajność mleka, wydajność i zawartość tłuszczu oraz wydajność i zawartość białka. Dokładność takiego oszacowania zależy od liczby uwzględnionych w ocenie laktacji matki, córek, półsióstr ojca i półsióstr matki. Bardzo ważnym źródłem informacji wykorzystywanym w oszacowaniu wartości hodowlanej buhajów jest wydajność ich córek. Wartość hodowlaną buhaja na podstawie innych źródeł informacji można uzyskać wcześniej. Jednak z dopuszczeniem buhaja do szerszego wykorzystania rozpłodowego poprzez stosowanie sztucznego unasienniania czeka się do momentu uzyskania pierwszej oceny uwzględniającej wydajność jego córek. Ocenione buhaje oraz kandydatki na matki buhajów szeregowane są według wartości takiego samego indeksu selekcyjnego obliczanego ze wzoru:

7 indeks = 2 x oszacowana wartość hodowlana osobnika dla wydajności białka (kg) + oszacowana wartość hodowlana dla wydajności tłuszczu (kg). Nasienie wybranych buhajów użytkowane jest w następującym po ocenie sezonie aż do momentu ogłoszenia wyników następnej oceny. Po ogłoszeniu wyników kolejnej oceny nasienie buhajów, które nie znalazło się na liście buhajów dopuszczonych do rozrodu w kolejnym sezonie jest wycofywane z punktów unasienniania, a one same są brakowane. Za realizację krajowego programu i organizację hodowli bydła w Polsce odpowiedzialnych jest kilka instytucji i organizacji. Są to przede wszystkim: Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt, Stacje Hodowli i Unasienniania Zwierząt, prowadzące selekcję buhajów przeznaczonych do rozrodu, Polska Federacja Hodowców Bydła i Producentów Mleka zrzeszająca regionalne związki hodowców bydła i uczestnicząca w realizacji programów selekcyjnych, Instytut Zootechniki odpowiedzialny za ocenę wartości hodowlanej krów i buhajów oraz ocenę typu i budowy. Realizacja programów hodowlanych związanych z wyborem buhajów przeznaczonych do rozrodu ma decydujący wpływ na wartość hodowlaną krajowej populacji krów. Na poziomie gospodarstwa o jakości i efektywności hodowli bydła decydują jednak umiejętności hodowcy i prowadzona przez niego praca hodowlana polegająca głównie na wyborze (selekcji) jałówek na remont stada i doborze buhajów do krycia i unasienniania krów. Hodowca, który wykorzystuje nasienie buhajów ocenionych, może wybierać buhaje, kierując się szczegółowymi informacjami zamieszczonymi w katalogach buhajów. W katalogu znajdują się informacje dotyczące pochodzenia oraz wartości hodowlanej buhaja w zakresie cech użytkowości mlecznej oraz typu i budowy. Ostatnio w katalogach podawane są również informacje o wartości hodowlanej buhajów w zakresie ważnych cech funkcjonalnych, takich jak: zdrowotność wymienia, długowieczność czy przebieg ocielenia. Wartości hodowlane buhajów podawane są w katalogach w formie odchylenia od bazy genetycznej.